ئیدوارد سەعید:….و: لە عەرەبییەوە: دیار عەزیز شەریف
ئیدوارد سەعید:
پێمبڵىَ پەیوەندى ڕژێمى سعودى، حكومەتى سورى یان میسرى بەناسیۆنالیزمى عەرەبی چییە؟ پێتدەڵێم… هیچ
و: لە عەرەبییەوە: دیار عەزیز شەریفكیرنى: بەو پێیەى كەسێكى بێگانەى یان پەناهەندەى، ئایا باوەڕت بەبوونى شتێك هەیە بەناوى ترادسیۆنی ئەوروپى جیاواز؟
سەعید: پێموایە گومانى تێدا نییە، چونكە مرۆڤ لە توانایدایە قسە لەبارەى ترادسیۆنى ئەوروپى بكات لەو ڕوانگەیەى ڕستێك ئەزموونو دەوڵەتو، نەتەوەو، میراتى ناسراوە كە مۆركى ئەوروپاییان بەسەرەوەیە. بەڵام لەهەمان كاتدا دەبىَ ئەمە لە جیهانى دەرەوەى سنوورى ئەوروپا تەڵاق نەدەین. لێرەدا دەربڕینێكى جوان هەیە كە لە ژینگەى جەزائیرى وەرگیراوەو لەگەڵ مەبەستەكەمان دەگونجێت، ئەویش ((دوژمنەكان یەك ئەویتر تەواودەكەن)). لێرەدا تەواوكارییەكى تەواو لەنێوان ئەوروپاو ئەوانى ترى هەیە. بەرەنگاربوونەوەى گرنگ بۆ ئەوروپا لەبەرامبەر دەربازنەبوونی خودى خۆى دایە لە كۆى ئینتیما دەرەكیو پەیوەستبوونەكانى بەدنیاى دەرەوەى، ئەمەش هەولێكە بۆئەوەى بۆ نموونە "بێگەردەكە" بگەڕێتەوە.كیرنى: ئەى چ لە ((رۆشنبیرى ئەوروپى)) لە مڕۆدا بەدى دەكەیت؟
سەعید: بیرۆكەى بیرمەند یان ڕۆشنبیر كە كەسێكى پرۆفیشنالەو لە بەرامبەر خزمەتەكانى پاداشت دەكرێت، ئەوا لە وڵاتە یەكگرتووەكانو ئەوروپا ماناى كێشكردنێكى نائاسایىو لەرادەبەدەرى ڕووەو سەنتەرەكانى دەسەڵات گەیاندووە. ماناى ئەوەیە ڕۆشنبیر پێى وایە پاداشت یان ئامانجى بەدەستهێنراو لەبەرامبەر ئەو شتەى كە ئەنجامى داوە یان بەدەستى هێناوە ئەوە گەمەكردنێكى سیاسییە، سیاسەت رۆڵ دروست دەكات، ئیشكردن بەو ئاراستەیەى ببیتە دروستكەرى ڕاوبۆچوون، بەدروستكەرى سیاسەت. كەچى بەتێڕوانینى من ڕۆڵى رۆشنبیر لە بنەڕەتدا بریتییە لە برەوپێدانى هۆشیارىو ناساندنى تەنگژەكانو كێشەو ئاستەنگەكانو، هەڵگرتنى بەرپرسیارێتى لە بەرامبەر كۆمەڵگا. ئەو دەورەش پسپۆڕێتى نییە، بەڵكو پەیوەندى بەپرسگەلێكەوە هەیە كەوا لەگەڵ ڕێساكانى ئاكارى پیشەگەرى یەكتردەبڕن. لەبەرئەوەى ئێمە شارەزاییمان لەبارەى گوتارى پرۆفیشنالى هەیە. مەبەستم ئەوەیە قسەكردن تەنها بۆ دانایى بێتو خەڵكیش بەشێوەیەكى بنچینەیى لەبارێكى ملكەچىو ڕازیبوون بمێننەوەو دواجاریش ئەمە تەنها پایەبڵندى پێگەى كەسێكى لێبكەوێتەوە، ئەوە دەبێتە قسەیەكى تێكەڵو پێكەڵ. من قێزەونییەكى زۆر لەمە بەدى دەكەم، لەبەرئەوەى ئەوە بۆ من واى دەرخستووە كە كۆمەڵگا لە دوو جۆرە خەڵك پێكدێت. كۆنەزەرڤاتیستەكان كە لەسەر ئەو بارودۆخە ڕێدەكەنو دەمێننەوە كە لەئارادایە، هەروەها ڕۆشنبیرەكان كە جیاوازنو خەریكى گۆڕانكارین.كیرنى: تۆ لێرەدا دوودڵى خۆت لەبەرامبەر بەرپرسیارێتى مۆراڵى رۆشنبیر لەبەرامبەر هاوڵاتیانى پیشان دەدەیت؟
سەعید: بەڵىَ، باوەڕدەكەم ئەمە پرسێكى جەوهەرى بێت.كیرنى: تەنانەت ئەمە ماناى ئەوەیە لەكەداربوون یان سەرلێشێوانى سیماو جیهانەكان لەئارادایە، ئەمە وایە؟
سەعید: ڕێك وایە. ئەوەى كە لاى من زۆر جێى بایەخە ئەوەیە كە من خاوەنى هەستێكم، ڕەنگە بەهۆى ڕێككەوتى لەدایكبوون بێت، بەوەى سەر بەگروپێكى نەتەوەیی واتە فەلەستینم. فەلەستین تەنیا ململانێیەكى نەتەوەیى نییە، ڕاستە بەشێك لە پرسەكەى بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە، بەڵام دووچارى كێشەى كولتوورى ئەنتى سامیزم بووە. ئێمە بووینەتە میراتگرى ئەنتى سامیزمى ئەوروپى: ئێمە قوربانى دەستى قوربانییەكانین، ئەگەر دیقەت بدەیت. ئەمە دەورێكى زۆر ئاڵۆزە. بەهەرحاڵ، هەبوونى چەند وابەستبوونێك لەگەڵ گروپێكى نەتەوەیى، یان كۆمەڵگایەك، یان لە نەتەوە گەڕىَ، ئەوا مرۆڤ بەپاكى دەهێڵێتەوە.كیرنى: بەڵام ئەمە ئەو جێگەیەیە كە تۆ واى دەبینى ڕۆشنبیر ڕۆڵێكى كۆمەڵایەتىو مۆرالىَ هەیە لە داهێنانو داهێنانەوەى ترادیسۆنەكانمان، ئێمە بەڕاستى دەتوانین ئەفسانەو ڕەمزەكان تێكو پێك بشكێنینو هەڵوەشێنینەوە؟ ئێستا قسەیەكى زۆر لەبارەى دروستكردنى ئەوروپایەكى نوىَ لەئارادایە، پێتوایە مەترسییەك لەئارادا بێت كە بتوانین تێیدا سەرهەڵدانى ئیمپریالیزمێكى كولتوورى نوىَ بەدى بكەین؟
سەعید: پێموایە ئەگەرى سەرهەڵدانى ئیمپریالیزمێك كە مرۆڤ بتوانىَ لەڕووى زیهنی بەئیمپریالیزمى ئەوروپى سەدەى نۆزدە بیبەستێتەوە، ئەوەیە مەسەلەیەكە زۆر بەو گەورەییە لەئارادانییە. پێموایە سێبەرى دەسەڵاتو كاریگەرى وڵاتە یەكگرتووەكانیش جۆرێك لە كۆسپو تەگەرەیە لەبەردەم ئەمەدا. مرۆڤ حەزدەكات وا لە ئەوروپا بڕوانێت -هەر هیچ نەبێت پێموایە ئەوە شێوەى بیركردنەوەیە كە لە جیهانى عەرەبى لەئارادایە-بەوەى نموونەیەكى پێچەوانەو دژى وڵاتە یەكگرتووەكان بێت كە بەشێوەیەكى بەشەكى بەهۆى دەریاى سپى ناوەڕاست كە هەندێك وڵاتى باشوورى ئەوروپاو باكوورى ئەفریقیا بەیەك دەگەیەنێت، جۆرێك لە ئاڵوگۆڕى كولتووریى پەرەپێدەدات كە ئەمە ئیمپریالى نییەو دەرفەتێكە بۆ وەرگرتنو بەخشینى ئاڵوگۆڕئامێزى زیاتر لە پێشان.كیرنى: بەڵام، ئایا ئەوروپا لەنێو نێوەندبوونەكەى لە دانپیانان بە: ئایا ئەویتر، ترادسیۆنى ئەویتر سەركەوتوو بووە. بەنموونە بوونى عەرەب یان جیهانى ئیسلامى؟
سەعید: نەخێر، پێموانییە سەركەوتوو بوو بێت. من تەنگو چەڵەمەیەك دەبینم. ئیتالیا بەنموونە وەرگرە. ئیتالیا خۆى وا دەبینىَ كە نزیكەى ملیۆنێك موسڵمان بووەتە تەوق بەملییەوە، هەموویان لە باكوورى ئەفریقیا هاتوونە، زۆربەیان لە لیبیاو تونسو هەندێكیان لە میسر. ئەوە دانپیانەدانە. فەرەنساش كە دوو یان سىَ ملیۆن موسڵمانى تێدایە، ئەوا پرسێكى سیاسى دروست بووە. كەچى پێموایە بوونى گفتوگۆكردنو مشتومڕكردن، تەنانەت ئەو جۆرە مشتومڕە كینەئامێزو خراپەى كە لەنێوان لى پین Le Pen و هەندێك لە لیبرالییە دژەكانیان لەئارادایە، زۆر باشترە لەو بێدەنگییەى كە لە ئیتالیادا بەدى دەكەیت. سەربارى ئەمەش ئامادەباشییەك هەیە كە هانى گفتوگۆى زیاترو هۆشیارى زیاتر لەسەر ئەم مەسەلەیە دەكات. هەروەها، ئەمەش مەسەلەیەكە پێویست بە بایەخپێدانێكى زۆر دەكات لەبەرئەوەى تیشك دەخاتە سەر لایەنێكى گرنگ، ئێستا لەنێو جیهانى عەرەبى زۆر نووسەرو بیرمەندو رۆشنبیر هەیە زۆر بەجددى خەریكى دروستكردنى دیالۆگى ئەوروپى-عەرەبین، ئاڵوگۆڕكردنى نێوان هەردوولا دەبێـتە هۆى هەڵوەشاندنەوەو دانانى سنوورێك لەبەردەم دوژمنایەتییە كۆنەكە ((عەرەبەكان دژى خۆرئاوان)). مەسەلەكە لە وڵاتە یەكگرتووەكان زۆر جیاوازە، لەوێدا هیچ شتێكى لەمجۆرە لەئاردانییە. وڵاتە یەكگرتووەكان ئێستاش خۆى وادادەنێت كە لە دۆخى جەنگ دایە لەگەڵ جیهانى عەرەبى، یان ئیسلام، یان فەندەمێنتالیزم، یان لەگەڵ شتێك لەوانەى پێش ئەوە. كەواتە پرسى كولتووریى هەرگیز چاوى لێنەكراوە.كیرنى: ئەو كاتەى چركەساتى دەركردنى بڕیارێكى سیاسى كۆنكریتى دێتەپێشەوە، ئەوا ئەوروپاى نێوەندى كە بەهۆى هەردوو تێرمى پەناهەندەبوونو ڕەهەندى كولتووریى پێوەندى بەجیهانى عەرەبییەوە هەیە، ئەوا دەبینین لەتوانایدا نییە بەر لەو شەڕە بگرێت كە لەو بەشەى جیهاندا ڕوودەدات، ناوچەى كەنداو نموونەیە لەسەر ئەمە.
سەعید: نەك تەنها ئەوە، بەڵكو لەم شەڕەدا بەریتانیا زۆر بەدڵسۆزییەوە بەشدارى بەشداریكردنێك هەبوو، زیاتر لەوەى كە مرۆڤ ئومێدى پێی هەبوو. لەلایەكى تریشەوە، لە قۆناغى دواى شەڕ، ئیتالییەكانو فەرەنسییەكان هەوڵیاندا وەك نێوەندێك كاربكەن لەپێناو دۆزینەوەى چارەسەرێكى سیاسى لەبەرامبەر ڕێگەچارەى سەربازى. ئیتالییەكان لەسەرەتاى جەنگ دەورێكى كارایان لەسەر ئاستى سازدانى گفتوگۆى سیاسى بۆ چارەسەركردن گێڕا، ئەمەش تەنیا پەیوەست نەبوو بەبارودۆخى كەنداو، بەڵكو پەیوەست بوو بە كرۆكى كێشەكە، ئەویش پرسى فەلەستینە. ئێستاش، ئەوان ناتوانن بەڕووى ئەمریكییەكان بوەستن بەهۆى ڕستێك فاكتەر، لەبەرئەوە هەوڵەكانیان تەنیا لە چوارچێوەى پێشنیازگەلێكى تاكەكەسییە. ئەمە بەناوى ئەوروپا ناكرێت. مەبەستم ئەوەیە یەكێـتى ئەوروپا هەڵوێستى باشى وەرگرتووە، بەڵام بەیەكەوە وەك گشتێك كاریان هەنگاوى كردەكییان نەناوە. بەشێوەى تاك تاك گیراون. لەلایەك لەژێر فشارى وڵاتە یەكگرتووەكانى ئەمریكادانو، لەلایەكى تر پێویستیان بە نەوت هەیە لەو رژێمە عەرەبییە كۆنزەرڤاتیزمو دواكەوتووانەى كە بەتوندى دژى هەر گۆڕانكارییەكن لە بارودۆخى هەنووكەیی. لەبەرئەمە لە دۆخێكى زۆر قورس دان. زیاتر كارلێكردنى پۆزەتیڤ لەسەر ئاستى كولتوورى ئەنجامدەدرێت، پێموایە ئەمە پێشكەوتنێكى مەزنتر بێت.كیرنى: تۆ زۆر قسەت لەبارەى دیاردەى ((رۆژهەڵاتناسى)) كردووە، یاردەیەكى كولتوورى كە لەبنەڕەتدا هەڵوێستێكى لەقاڵبدراو لە ئەوروپا، لەخۆرئاوا بەگشتى، لەبەرامبەر جیهانى عەرەبى دەنوێنێت.
سەعید: دیاردەیەكى زۆر بەهێزە. تۆ پێویست ناكات سەیرى میدیاى شۆڤێنى بكەیت، هەریەك لەئێمە بیر لەو كۆمێنتانە دەكاتەوە كەوا لە گۆڤارى تایمز دەخوێنێتەوە كە لەلایەن نووسەرێكى وەكو كونور كرویز ئۆبرێین هەیە، ئەگەر ناوەكانمانیان ڕیزكرد، ئەوانەى تائێستا قسە لەسەر موسڵمانان دەكەن بەوەى كە خاوەنى خێزانى بىَ ئەخلاقو لێوان لێو لە پێشێلكردنى تابۆكانن، هەروەها لەبارەى عەرەب بەجۆرێك وەسفیان دەكرىَ گوایە گەلێكى توندڕەوو دڵڕەقن، یان ئەگەر كتێبێكى وەكو ((بازنەى داخراو))ى دیڤید برایس جۆنس بخوێنینەوە، دەبینین لەسەر هیچ كۆمەڵەیەكى ئەتنى لە جیهانى ئەمڕۆدا ئاوا نانووسرێت.كیرنى: ئەوە نموونەیەكە لە ڕەگەزپەرستى؟
سەعید: ئەوە ڕەگەزپەرستییە، ئەوە نەخۆشی ترسو فۆبیایە لە بێگانە: ئەوە جۆرێكە لە خەیاڵكردنێكى تووشبوو بەشێتیى بێمتانەیە بەئەوانى ترو تەسەورێكى وەهمیانە.كیرنى: لەبەرچى ئەوروپا پێویستى بەمە هەیە؟
سەعید: پێتدەڵێم لەبەرچى. ئەوەى پەیوەستە بە عەرەب، ئەوروپا هەمیشە ئیسلام وەك بارگرانییەك بەسەر خۆیەوە بینیوە. ئیسلام، ئەمەت بیرنەچێت، تاكە كولتوورێكى نائەوروپییە كەوا نەدۆڕاوە یان هەرگیز نەچووتە ژێر بار. ئیسلام كولتوورێكى نزیكو بەشدارە لە میراتى یەكتایى لەگەڵ جولەكەو مەسیحى. لەبەرئەمە، هەمیشە بەریەككەوتنێك لەئارادا هەبووە. ئەمە جیاواز لە بوونى بەریتانى لە هیند، بەنموونە، ئەو كێشەیە تائێستا چارەسەر نەكراوە. بیرۆكەى خۆرئاوا، بەگوێرەى كۆششى خۆم، تاڕادەیەكى زۆر لە بارى دژایەتیكردن لەگەڵ جیهانى ئیسلامىو عەرەبییەوە هاتووە. من پێموایە ئەمە لەوانەیە ڕیشەكەى بۆ كێشە لاهوتییەكان بگەڕێتەوە. پێغەمبەر محەمەد، كە خۆى بەتەواوكەرى هێڵى پێغەمبەرایەتى داناوە كە لە ئیبراهیمو، موساو، مەسیح دەستپێدەكات، لە یەكەمین مشتومڕەكان كە لە دژى ئیسلام لەهەردوو سەدەى حەفتەمو هەشتەم دەستى پێكرد، وەك كەسێكى لەناكاو دەركەوتوو، پەیڕەوكارێكى مەترسیدار سەیركراوە، لەهەمان ئەو جیهانەى كە مەسیحیەتو یەهودییەتى تێدا بەرهەمهاتووە. لەبەرئەمە من پێموایە ئەمە لە خۆیدا پرسێكى دەگمەنو بێهاوتایەو، هەستى ڕكابەریی كولتووریى لەلایەنى سەربازییەوە دەوڵەمەندتر كراوە، تۆ دەتوانى بڵێیت بەهۆى ئابوورىو سیاسییەوەش ئەو هەستە قووڵتر كراوەتەوە وەك چەند ململانێیەكى تر كە نەزانینێكى گەورەى لێدەكەوێتەوە. هەروەها خەڵًك بوارى ئەوەى بۆ نەڕەخسێنراوە تا لەو ئەزموونە كۆنكریتییە بڕوانێت نێوان موسڵمانو ئەوروپییەكان كەوا ئەزموونێكى زۆر ئاڵۆزترە لەوەى تەنیا دوژمندارییەكى ڕەها یان تەواو بێت. مەبەستم لەوەدا ئەوەیە كە لەنێو مێژووى ئەوروپى پشتبەستنێكى گەورە بەزانستە ئیسلامییەكان لەئاردایە، هەروەها پشتبەستن بەپرۆسەى گوێزانەوەى فەلسەفە لە گریكەكان بۆ موسڵمانەكان لەوێشەوە دووبارە بۆ خۆرئاوا.كیرنى: من وەك فەیلەسوفێك سەرسامم بەو ڕۆڵە مەزنەى كە بیرمەندە عەرەبەكانى وەكو ئیبن سیناو، ئیبن روشدو، قوتابخانەى قەرتەبەو، قوتابخانەى ئەندەلوسو، ئەوانى تر لەو پرۆسەیەدا بۆ گواستنەوەى هزرەكان بینیویانە.
سەعید: بەدڵنیاییەوە. بیرۆكەى زانكۆ لەنێو جیهانى عەرەبى سەریهەڵداو گەشەى كرد. تۆ دەزانى كۆلێژ لە ڕاستیدا هیچ نییە جگە لە بیرۆكەیەكى ئیسلامى.كیرنى: ئێمە هەندێك نموونەى كاریگەرترمان لەبەردەستدایە لەبارەى ڕووبەڕووبوونەوەى نێوان ئەوروپییەكانو جیهانى عەرەبى لەماوەى ڕابردوودا. من تەنیا بیر لە جەنگى كەنداو ناكەمەوە، بەڵكو لەگەڵیدا بیر لە مشتومڕو ڕكابەرییەكانى نێو خودى ئەوروپا دەكەمەوە. مەسەلەى سەلمان روشدیمان هەیە، كەوا هەموو تێزەكانى تایبەت بە مافە جیهانییەكانى پەیوەست بە مافى جیاوازبوون زەقكردەوە. هەروەها لە فەرەنسا مشتومڕێكى زۆر لەبارەى سەرپۆشكردن (حیجاب) لەئارادایە، سەبارەت بەو كچە موسڵمانانەى كە لە قوتابخانە مەدەنییە نائایینییەكان دەخوێنن. مشتومڕێكى زۆر لەسەر ئەوە كراوە: مادام پەناهەندە عەرەبەكان ڕوویان لە ئەوروپا كردووەو، هەموو ئەو مافانەیان پێدراوە لەو كاتەى لەپێشدا سەدان ساڵ لەلایەن ئەوروپییەكانەوە ژێردەستەبوون، ئەوا لەو حاڵەتەدا لەسەریانە دەستبەردارى كولتوورو ئایینو جیاوازییەكانیان بنو، خۆیان لەگەڵ ئەو فەزا مەدەنییە جیهانییە بگونجێنن كە ئەوروپاى مۆدێرن نوێنەرایەتى دەكات.
سەعید: پێموایە چەند پرنسیپێكى جیهانی بۆ ئاخاوتنى ئازاد هەیە وەك هەموو خەڵكێكى تر لەسەر موسڵمانانیش پێویستە خۆیان لەگەڵێدا بگونجێنن، پێموایە ئەوە لەنێو جیهانى عەرەبی مەسەلەیەكى بایەخدار بێت، من ناتوانم لەسەر گشت جیهانى ئیسلامى قسەبكەم، پاكستان، بەنگلادش…تاد. ململانێىو ڕووبەڕووبوونەوەیەكى بەرفراوان لەمڕۆدا لەنێوان ئەو هێزە دایە كە هەڵگرى ناوى عەلمانیەتە، كەوا من خۆم بەبەشێك لەو هێزە دادەنێم، لەگەڵ ئەو هێزەى كە دەكرىَ بەهێزى ئایینگەرایى ناوى ببەین ڕوودەدات. ئێستا، فەندەمێنتالیزم بابەتێكى دووبارەو هەمیشەیى سەر تەلەفزیۆنە، كەچى پێموایە هەڵەیە ئەگەر بێین فەندەمێنتالیزم بەهەموو ئەو شتانەوە بلكێنین كە لەنێو جیهانى عەرەبىو ئیسلامى ڕوودەدەن. نموونەو سیماگەلێكى جیاواز لەئارادایە. مشتومڕو دیالۆگێكى زۆر لەوێدا لەئارادایە، من واى دەبینم ئێستا ئێمە لە جیهانى عەرەبى گەیشتووینەتە خاڵێك كە شكستى ئایین وەك ئەلتەرناتیڤێك سەلمێندراوە. دەتوانى موسڵمان بیت، بەڵام ماناى چییە كە تۆ ئابوورییەكى ئیسلامییت هەبێت، یان كیمیایەكى ئیسلامى؟ بەمانایەكى تر پێوەرێكى جیهانى هەیە كە دێت بنەماو پێوەرى وەزیفەى زانستە مۆدێرنەكان دادەنێت. كەچى ئەو پرسیارەى پەیوەستە بەو كەسانەى كە نمایندەى دیوێكى ترى ئیسلام دەكەن، ئەویش بەرخودانى ئیسلامییە لە خۆرئاوا؟ لە كەنارى رۆژئاوا لە غەزە، خەڵكانێك هەن خۆیان بە تێكۆشەرى ئیسلامى دادەنێن دژى داگیركارى ئیسرائیلى، لەبەرئەوەى ئەوىَ دوا ناوچەیە سەبارەت بەژیانى ئەوان كەوا ئیسرائیلییەكان نەیانتوانیبێت بچنە ناویەوە، هەروەكو ئەو دۆخەى لە جەزائیردا لەساتەوەختى كۆلۆنیالی فەرەنسى لەئارادابوو. لەبەرئەمە، نموونەگەلێكى جیاواز سەبارەت بە ئیسلام لەئارادایە، نموونەگەلێكى جیاواز سەبارەت بە عەلمانییەت لەئاردایە. دەگەڕێمەوە بۆ ئەو پرسیارەى سەبارەت بە سەلمان روشدى كردت، نووسەرو ڕۆشنبیرێكى زۆرى عەرەب، منیش لەگەڵیدا، هەڵسان بەپشتگیریكردن لە روشدى بەوەى كە مافى خۆیەتى بەپێى هەڵبژاردنەكانى خۆى كە چى نووسیوە. ئەو پشتیوانیكردنەش بەشێوەیەكى ئاشكرا بوو. چوون دەبووایە بەبایەخەوە لێى بڕوانرێت. كەچى ئەوەى جێى سەرنجى منە ئەوەیە كە ژمارەیەك نووسەرى موسڵمان لە جیهانى عەرەبى، لە ناوچەكانى فەلەستینى داگیركراو بەنموونە، لەلایەن ئیسرائیلییەكان خرانە زیندان لەبەرئەوەى رۆژنامەنووسو ڕۆماننووس بوون. بۆ نموونە، لەچوارچێوەى قسەكردن لەبارەى قەدەغەكردن، لە كەنارى خۆرئاواى ئەمڕۆ تۆ ناتوانیت كتێبى كۆمارى ئەفلاتون بكڕیتو بخوێنیتەوە بەهۆى یاساى ئیسرائیلى. هەروەها ناتوانیت هاملێتى شكسپیر بخوێنیتەوە! لیستێكى قەدەغەكراو هەیە كە سەدان كتێب دەگرێتەوە كە ئیسرائیلییەكان دەستاودەستكردنیان قەدەغەكردووە لەبەر هۆكارگەلێگ كە كەسێك ناتوانێت لێى تێبگات. ئێستاش، لەئاست ئەو حەقیقەتانە، لە كوێن ئەو نووسەرە خۆرئاواییانەى كەوا داكۆكییان لە سەلمان روشدى دەكرد (من بەو داكۆكیكردنەیان دڵخۆش بووم، هەروەكو منیش لە تەكیاندا بووم)، ئەو كاتەى ساتى بەرگریكردن دێت لە ئازادى ڕادەربڕینى فەلەستینیەكان لە كەنارى خۆرئاواى غەزەى ئەمڕۆ، ئەوا من بەڕوویاندا دەوەستم؟ من نازانم تۆ ئاگادارى ئەو واقیعیەت یان نا، كە هەر كەسێك وشەى فەلەستین بەكاربهێنێت، دووچارى سزادان دەبێتەوە. ئەگەر وشەى فەلەستینت بەكارهێنا چەند مانگێك دەكەویتە زیندانەوە. كەواتە، كوا ئەو تاكە پێوەرە بۆ پێوانەكردنى هەموو پرسەكان؟ لەبەرچى دووڕوویى لە بەكاربردنى دەكرێت؟ ئێمە لەیەك سەنگەر لەگەڵ ئێوە لە جەنگداین. ئێمە هەروەها دەمانەوێت دژایەتى ئەو جۆرە ڕێچكانە بكەین، بەڵام با لێمانگەڕێن دژى هەموو بەرەكان بوەستین.
كیرنى: لەو ماوەیەى ڕابردوو قسەیەكى زۆر لەبارەى هێنانەئاراى سیستمێكى نوێى ئەوروپا كراوە، لەبارەى ئەوروپایەكى فیدرالی لەسەر بنەماى هەرێمەكان یان نەتەوەكان، هەروەها گفتوگۆ لەبارەى دروستكردنى سیستمێكى زانیارى نوێى جیهانى كراوە- من دروست بیر لەو ڕاپۆرتەى یونسكۆ دەكەمەوە كە لەلایەن خوالێخۆشبوو شین ماك براید پێشكەش كرا. ئایا واى دەبینى كە پێویستە لەسەرمان ئەوە تەئویل بكەین بەوەى كە خەباتێكە لەپێناو ئاواكردنى سیستمێكى عەلمانى جیهانى؟
سەعید:دڵنیا نیم لە زانینى ئەمەدا. من پشتگیرى لەو تێڕوانینە ئەبستراكتە لەبارەى جیهانگەرایى ناكەم، لەبەرئەوەى مەسەلەكە زۆر ئاساییە كە جیهانگەرایى بۆ ئەو كەسە دەبێت، كە خاوەنى زۆرترین هێزە. ئەگەر سەیرى دەوربەرت بكەیت لەمڕۆدا، دەبینیت كە زمانى جیهانى ئەوەیە كە وڵاتە یەكگرتووەكان پێى دەدوێت، ئەو هێزێكى زۆر باڵایە- مرۆڤ تەمەنناى ئەوە دەكات هێزێكى مەزنتر هەبێت. بەبىَ ئەوەى مەبەستم ئەوە بێت وەعز بەلاى بەرژەوەندى لایەنێكى تر بدەم، كەچى پێموایە لەتواناى ئیرلەندادا هەیە ڕۆڵێكى گرنگ لە كۆى ئەو بابەتەدا ببینێت، بەهۆى ئەوەى خاوەنى ڕابردوویەكى كۆڵۆنیالیكراوە. سەربارى ئەوروپییەتەكەى، كەچى لە ئەوروپا جیاوازە، بەتایبەت ئەگەر سەرنج بدەیت دەبینى لە ئەوروپاى كیشوەردا جیاوازە. هەروەكو پێموایە لەبرى نغرۆبوونى وڵاتە فرە تایبەتمەندییەكان، نموونەى ئیرلەندا، لەنێو كەسایەتییەكى ئەوروپى گشتیدا، ئەوا تیشكخستنە سەر جیاوازییەكان زۆر گرنگە لەپێناو مامەڵەكردنێكى ورد لەگەڵ لایەنەكانى ترى جیهانى كۆڵۆنیالی. بۆ نموونە پێموایە ئیرلەندا ڕۆڵێكى ئەوپەڕى تایبەتمەند دەبینێت لەبەرئەوەى، نەك تەنها لە فەلەستین، بەپشت بەستن بەدابەشكردنەكانى ئەو وڵاتە، بەڵكو باكوورى ئەفریقیاشى لەگەڵدا بێت. تیشك خستنەسەر جیاوازییەكانو بواردانى ئەمە لەپێناو دانانى ئەوانى ترى نائەوروپی لە فۆرمێكى وا لە فۆرمى ئاڵوگۆڕكردن، دەكرىَ ئەمە بایەخێكى زۆر مەزنى لە شكاندنى جیهان بەئاراستەى كەمپە كولتوورییە مەزنەكانەوە بێت، كە لە كۆتاییدا بۆ سەر كەمپە چەكدارییەكان دەگۆڕێن. من زۆر بەگومانم لەبەرامبەر سروشتى جیهانگەرایى كەوا هەندىَ جار قسەى لەبارەوە دەكرێت.كیرنى: بەڵام ئایا دەستگرتن بەو بڕە ئومێدەى كە ئێمە لە خۆرئاواو، لە ئەوروپا بەتایبەت، هەمانە، دەكرىَ بیخەینەگەڕ بۆ تێپەڕاندنى ناحەزییە تەقلیدییەكەى نێوان ((ئەوان))و ((ئێمە))؟ ئایا ئەگەرى دروستبوونى جۆرێك لە جۆرەكانى هاریكارى بەدى ناكەیت لەنێوان ئەو كەسانەى لە خۆرئاوا لەپێناو ئازادىو مافە بنەڕەتییەكان لە خەباتدان لەگەڵ ئەوانەى لەنێو جیهانى عەرەبى ڕێك بەهەمان كار هەڵدەستن؟
سەعید: بەڵىَ، پێموایە ئەمە ئومێدێك بێت، بەتایبەت ئەوەى لەبارەیەوە دوایت. ئەوە تێكۆشانێكى هاوبەشە. كەچى مەسەلەیەك زۆر لەوە بایەخدارتر، كە دووچارى سەرسوڕمانم دەكات بەبىَ ئاوارتەكردنى ئەوەى پەیوەستە بەجەنگى كەنداوو هەڵسوكەوتى عێراقییەكانو تەنانەت كاردانەوەى فەلەستینییەكانیش، ئەوەیە جەنگێكى نەتەوەیى پەككەوتووە یان نەخۆشە. وایدەبینم كێشەى گەورە لە هەمەكێتى پرسى شوناسى نەتەوەیی خۆى دەنوێنێت، یان ئەوەى كە من ناوى دەنێم (سیاسەتى شوناس) ئەو هەستەى كە پێى وایە هەر كارێك كە دەیكەیت، دەبىَ ڕەوایەتى خۆى لەلایەن شوناسە نەتەوەییەكەت وەرگرتبێت، یان بەفلتەرى ئەو شوناسە تێبپەڕێت، كە تێیدا زۆرترین حالەتەكانى بریتییە لە خەیاڵێكى تەواو پەتی، هەروەكو هەموومان دەزانین. مەبەستم لەمەدا ئەو شوناسەیە كەوا دەڵێت هەموو عەرەب كۆكن لەسەر دژایەتیكردنى هەموو خۆرئاواییەكان كە ئەوانیش بەهەمان شێوە. خۆرئاواییەكان هەمەجۆرنو، هەروەها عەرەبەكانیش هەمەجۆرن. من وایدەبینم ڕۆڵى سەرەكى ڕۆشنبیر، لەو خاڵەدا، ئەوەیە كە سنوورێك بۆ شوناسە پانوپۆڕەكان دابنێت، نەتەوەیىو، كولتوورىو، هەروەها ئەوانەى ئەودیو كولتوور.كیرنى: ناسیۆنالیزمى عەرەبىو ناسیونالیزمى ئەوروپییەكان؟
سەعید: بەڵىَ. لێرەدا گەلى عەرەبو نەتەوەى عەرەب هەیە، ئەمە پێویست بەهیچ جۆرە داكۆكیكردنێك نییە، ئێمە درك بەوە دەكەین. بەڵام ئەوەى پێویستمان پێى هەبێت بە بنچینەگرتنەوەی ئەمەیە لە گوتارى نەتەوەیى كەوا لەلایەن سیستمە فەرمانڕەواكانى جیهانى عەرەبى قۆرخكراوە. پێمبڵىَ پەیوەندى ڕژێمى سعودى بەناسیۆنالیزمى عەرەبییەوە چییە، یان حكومەتى سورى یان میسرى؟ من پێتدەڵێم، سفر، هیچ. ئەوانە بازرگانى بە ناسیۆنالیزمى عەرەبى دەكەن. ئەوانە خیانەتیان لە ڕاپەڕین كرد، هیچ شتێكیان لەپێناودا نەكرد كە جێى ئاماژەپێدان بێت. هەروەها بیرۆكەكەیان بەكارهێنا، نەك تەنیا لە شوناسێكى نەتەوەیى، بەڵكو لە شوناسێكى نەتەوەیى دەوردراو بەهێزى سەربازى كەوا دەوڵەتى ئاسایشى نەتەوەیىو، دامودەزگاى سەركوتكارىو، پۆلیسى نهێنىو، سوپاو، سەرجەم ڕەگەزەكانى سەركوتكردنو ئیستیبدادى بەرهەمهدێنىَ. هەمان شت لە ئیسرائیلیش ڕوویدا. هەروەها هەمان شت لە وڵاتە یەكگرتووەكانیش ڕوویدا. ئایا كەسێك دەتوانێت باوەڕم پێبهێنێت بەوەى كە ئەو جەنگەى ئەمریكا لە كەنداو كردى لەبەرامبەر دەستدرێژیكردنێك بوو كە هەڕەشەى لە ئەمریكا دەكرد؟ ئایا ئاسایش لەو جەنگە هاتە ئاراوە؟ ئەوانە هەموو قسەى بەتاڵن. كەچى شوناسى ئەمریكى زیندوو پێویستى بە پرسى ئاسایش بوو، هەروەها بەكارى هێنا. ئەى لەبارەى خەباتى ڕاستەقینە لەپێناو ئازادى؟ ئازادییەكانى مرۆڤ كەوا مەسەلەیەكى سێنترالین، كە بریتین لە ئازادى ڕادەربڕین، ئازادى كۆڕوكۆبوونەوە، ئازادى ڕاوبۆچوون، تاد، هەروەها ئازادییە سیاسییەكان؟ ئەوروپاو وڵاتە یەكگرتووەكان هەڵساون بەواژۆكردنى بەڵێننامەیەك كە تێیدا نكۆڵى لەوە دەكات میللەتێك بەتەواوەتى مومارەسەى ئازادییە دیموكراتییەكانى بكات.. ئەویش گەلى فەلەستینییە. ئەمە ئابڕوچوونە. بەڵام تۆ پێویستە لەودیو سیاسەتى شوناسەوە بیت تاوەكو بتوانى قسە لەسەر ئەو بارودۆخانە بكەیت.كیرنى: كەواتە تۆ پاڵپشتى لە بزوتنەوەیەك دەكەیت كە لەودیو بەربەرەكانێى ناسیۆنالیزمى نیشتیمانى عەرەب لەلایەكو ئەوروپا لەلایەكى ترەوە دایە؟ ئایا پێتوایە مەترسى نەخۆشكەوتنەوەى نێو ناسیۆنالیزمى ئەوروپى ببێتە وێنەیەكى ئاوەژووكراوە لەنێو ناسیۆنالیزمى جیهانى عەرەبى؟
سەعید: من وایدەبینم كە ئەمە بەئاشكرا دیارە داوێكى گەورەیە. بۆ نموونە ئەوەى كە من بەباشى بزانم ئەوروپایەكى وشیارترە بە مێژووە كۆلۆنیالییەى. بەمانایەكى تر، ئاسان نییە بڵێى ئێمە سەركەوتین، ئێمە ئێستا زۆر جیاوازین. مێژووى ئێوە وەك ئەوروپییەك مێژوویەكى كۆڵۆنیالییە، باكوورى ئەفریقیا بەنموونە پێویستە وەك حەقیقەتێك لەگەڵیدا هەڵبكەیت، حەقیقەتێك بنەماى ڕەفتارى ئێستات پێدەداتو بنەماى پەیوەندیت لەگەڵ ئەو كولتوورە كۆلۆنییەكانى جاران دادەڕێژێت.كیرنى: مەبەستت هەروەها دانپێدانان بە پەناهەندەكانو قبوڵكردنیان نییە ئەوانەى بەشێكن لە ئێمە؟
سەعید دەبىَ دواجار كەشێك بڕەخسێنرێت بۆ تێگەیشتن لەوەى شتێك بەناوى كۆبوونەوەو ئاپۆراى سیاسى یان نەتەوەیى بێگەرد نییە. هەموو ئەوەى كە قسەى لەبارەوە دەكەین تێكەڵاوییەكە، ئەوەى كە لەگەڵیشیدا مامەڵەدەكەین جیهانێكە لە كۆمەڵگاكان كە یەك پشت بەوى تر دەبەستێت، دووڕەگبوون. ئەوانە كۆمەڵگاى ناڕەسەنو دووڕەگن، كۆمەڵگاى بێگەرد نین.كیرنى: واتە هێزو جیاوازیكردنە؟
سەعید: سەبارەت بە من ئەوە جیاوازیكردنە. ئەوەى كە تۆ لە ئێستادا دێتە پێشتەوە گوتارى پاككردنەوە. من لێرەدا لەبارەى ڕاستڕەوى توندڕەو دەدوێمو نموونەكەشى ئەوەتا (لى پین) Le Pen لە فەرەنسا. ئەو بیرۆكەیەى كە دەڵێت ئەوروپا بۆ ئەوروپییەكانە ئەوە لەئێستادا تەواو دەییستى. لەسەر ئاستێكى دیاریكراودا بیرۆكەكە خۆى لە ڕووبەڕووبوونەوەى وڵاتە یەكگرتووەكانو ژاپۆن دەنوێنێت. سەیرى ئەو گوتارە بكە كە بانگەشەى تێكشكاندنى ژاپۆن دەكات. پرسیارى جەوهەرى پرسیاری كولتووری پەروەردەیە. سەرجەمى دامودەزگاكانى فێركردن لە مڕۆدا، هەروەكو دەبینى، سیستمگەلێكى ناسیۆنالیستین، بەگوێرەى ناوەكانیان، ئیش بۆ برەودان بەدەسەڵاتى شوناسى نەتەوەیى دەكەن بەشێوەیەكى وا میسالى پێشنیازكراوە كە بەدەرە لە هەر ڕەخنەیەك، ئەمەش لەخۆیدا بەرجەستەكردنى جیاوازیكردنە. لێرەدا شتێك نییە بۆ چاندنى تۆى ململانىَ لە داهاتوودا جگە لەوەى كە ئێمە منداڵەكانمانو خوێندكارەكانمان لە زانكۆكان وا پەروەردە دەكەین كە لەناخى خۆیانەوە باوەڕیان پێى هەبێت.كیرنى: پشتگیرى لە فرە كولتووریى دەكەیت، بەوەى ئێمە پێویستە تێكستەكانى ترادسیۆنەكانى تریش بخوێنینەوە، لەپاڵ تێكستە خۆرئاواییە مەزنەكان؟
سەعید: منیش وایدەبینم. ئەمریكا بەنموونە وەربگرە. لەم دواییە گفتوگۆو مشتومڕێكى زۆر كراوە لەبارەى كەسایەتى كۆلۆمبس. كەسایەتى كۆلۆمبس خۆى هەڵگرى ئیشكالیەتێكى گەورەو وروژێنەرى مشتومڕە، كەچى بەنیشتیمانى كراوەو، پاككرایەوە بەشێوەیەك كە ئەو كەسایەتییە پاڵەوانە مەزنە بوو ئەمریكاى دۆزییەوە، كەچى ڕاستییەكەى ئەو بازرگانى كۆیلە بوو..جهیانگیرییەكى داگیركەر بوو، كۆلۆمبس زۆر لێهاتوو بوو لە تەقلیدى ئیسپانیى داگیركەرى. ئێستاش، كامە باشترە وێنەیەكى جوان بدەینە كەسایەتییەكەىو جوانكارى بۆ بكەین، یان دان بە حەقیقەتەكە دابنێین؟ دواتر ئەگەر تۆ باوەڕت بەو بیرۆكە پڕوپووچە نەبێت كە كاراكتەرێكى پاڵەوانى لێدەكەوێتەوە، كەسێك كە لە بنەڕەتدا كەسێكى داگیركار بووە، ئەوە تۆ بەمە هەڕەشە لە بونیادى كۆمەڵگا دەكەیت، كە لەلاى من پێچەوانەكەى ڕاستە. بونیادى كۆمەڵگاو، دروست كۆمەڵگاى ئەمرییكیش (بەڵام ئەمە هەروەها لەسەر ئەوروپاش جێبەجىَ دەبێت) ئەوەی چەند ڕەگەزێكى جیاواز دەگرێتەوە، لەسەر مرۆڤە بیانناسێنێت. من پێموایە منداڵان توانایەكى زۆر باشییان هەیە بۆ تێگەیشتن لەمە. ئەوە گەورەكانن، ئەوانەى نایانەوێت لە هۆكارە بنەڕەتییەكان تێبگەن.
ئیدوارد سەعید (1935-2003) ڕەخنەگرو نووسەرى ناودارى فەلەستینى، سەرجەم ژیانى خۆى لەنێو ئەوروپاو ئەمریكا بەسەربرد. مامۆستاى ئەدەب بوو لە زانكۆى كۆلۆمبیا، نیویورك، تا مردنى بە نەخۆشى لوكیمیا لە 25 سێپتێمبەرى 2003. لە كتێبەكانى: (( ڕۆژهەڵاتناسى))و ((تەغتیەكردنى ئیسلام))و ((پرسیارى فەلەستین))و ((جیهان، تێكستو، ڕەخنە))، ((سەرەتاكان))و ((ڕۆشنبیریو ئیمپریالیزم))و، ((دەرەوەى شوێن))و هى تریش.
سەرچاوە:جدل العقل
حوارات آخر القرن
ريتشارد كيرنى2005- دار البيضاء-المغرب
