Skip to Content

Friday, March 29th, 2024
تۆفانی چاو …4….كارا فاتیح

تۆفانی چاو …4….كارا فاتیح

Closed
by June 22, 2013 گشتی

 

 

 

چاوپیسی و

دیدگای ڕۆشنبیران

 

بێ‌ گومان ئەركی سەرشان و بێچەندوچوونی كەسانی تایبەتكار و پسپۆڕە، كە لەو بوارەی خولیایانە و تێیدا قاڵ دەبنەوە، هەروەها دەخوێنن و بڕوانامەی تێدا بەدەست دەهێنن، بە كەرەستە و میتۆدە كەڵك لێ وەرگیراوەكانیان توێژینەوە و لێكۆڵینەوەكانیان ئەنجام بدەن، پاشان كارەكانی ئەوان ببنە مەشخەڵ بۆ ڕۆشنكردنەوەی لایەنە لێڵ و تاریكەكانی ناو هەر یەك لەو كایانە، یان لانی كەم بەردێكیش وەسەر بەردێ‌ بنێن و سوچێكی بچووكی نادیار بخەنە بەر دیدەمان و بەرچاوڕوونییەكمان پێ‌ بدەن، هەر كارێكی بەجێ‌ و ئەركێكی پیرۆزیان ڕاپەڕاندوە و جێگەی ڕێز و دەستخۆشییە، گەر ئەمڕۆیش لە بێ‌ ئاگایییەوە پەنجەی ستاییش و پێزانینی بۆ ڕانەكێشرێت، ئەگەر تا ئێستایش لە لای ئێمەوە لە نەزانینەوە قەدریان نەگیردرێت، ئەوا بۆ مێژوو هەر دەمێنێ‌ و ڕۆژگارێ‌ دێت بە دڵ حورمەتی ئەو هەوڵانە بگرین و هەمیشە سوپاسگوزاری خاوەن یاخود خاوەنانیان بین، پێویستە بگوترێت ئەم ڕاستییەیش دەمێكە تاقی كراوەتەوە و شتێكی تازە نییە و لە مێژەوە هەر بەوە شێوەیە بوە و ڕووی داوەتەوە.

 لە پێوەند بەم باسەوە، ئێستا با بزانین پسپۆڕ و شارەزایانی ئێمە لەسەر ئەم دیاردەیە و لەم بارەیەوە و چییان كردوە و چییان بەرهەم هێناوە و، ئاستی خۆماندووكردن و سەرقاڵییان تا چەند ڕۆیشتوە، با نیشانی بدەین ئەوان توانیویانە چی بكەن و چ شتێك و دەرەنجامێك بەدەست بهێنن، هەروەك چۆن لە هەموو بوارەكاندا تاودانە هەر شتێك، زەینی ڕوون و حەزكردن بە چاوكراوەییی زیاتر بۆ جوانتر و خۆشتر پێخستنە ناو زۆرترین پانتایی و هەرێمی نادیار و دەست لـێ‌ نەدراوەوە ئەوەمان لـێ‌ دەخوازێ‌ و دەشیكاتە شتێكی فرە پێویست و بێ‌ شەرت و قەید، بزانین مێژووی ئەو دیاردەیە و چۆنێتیی سەوداكردن لەگەڵیدا بە هەموو ڕەهەندەكانییەوە چۆن بوە و چی لەم لایەنەوە دەگوزەرێ‌ و ئەم هەگبەیە چی تێدایە. ئەگەر ئەم لایەنە و ئەم دیاردەیە و سات و سەودا و هەڵوێست وەرگرتن و تێڕامان لەبەردەمیدا تۆماركرابێ‌ و مێژوویەكی هەبێت، ئەوا حەتمەن زۆر گرینگە بزانین ئەم مێژوە چییە و لە دووتوێی لاپەڕەكانیدا چی نووسراوە و ئەم تۆمارە چۆن باسەكانی دەگێڕێتەوە و دیدگاكانی ناوی چۆن داڕێژراوە. 

ئێمە لەم چەند لاپەڕەیەی ئەم بەشەدا بۆ ئەم مەبەستانە لەژێر ناونیشانێكی ناسەرەكی (چاوپیسی و دیدگای ڕۆشنبیران) دا ویستوومانە دەرفەتێك بۆ هەڵسەنگاندن و كەڵوەرگرتن لەو كارانە تەرخان بكەین، جێی بایەخی زۆرە ئەگەر مێژوویەك هەبێت ئاگاداربین و بزانین چی تێدا نووسراوەتەوە، كەچی ئەفسووف لەم ڕێگایەدا زۆر ماندوو نابین و بەم وردبوونەوەیەوە ماوەیەكی هێندە درێژ خەریك نابین، كە بە ئاسانی ئەوەمان بۆ مەعلوم دەبێت، تێكڕای ئەوەی هەتاكو ئەم ساتەوەختە سەبارەت بە دیاردەی چاوپیسی لە سەرجەم ڕەهەند و تەواویی ڕوەكانەوە لە لایەن لێكۆڵیار و توێژەرەوانەوە ئاماژەی بۆ كراوە و لێرە و لەوێ‌ خراوەتەڕوو، هەروەها سەرجەمی ئەوەی تاكو ئێستا لەسەر هۆكار و لایەنە جۆراوجۆرەكانی بیركردنەوە و تێڕامانی ئەو كەسانەی كە باوەڕیان بەم دیاردەیە هەیە و بە شێوەی جیاجیا دەری دەبڕن و ئاشكرای دەكەن، لە لایەن ڕۆشنبیرانی كوردەوە لە هەر شوێنێكدا یاخود لە هەر سەردەمێكدا نووسرا بێت و دەربڕدرا بێت، كۆی ئەوەی لە لایەن كەسانی پسپۆڕ و تایبەتكارەوە بەرهەم هاتوە، واتە بە كورتی ئەوەی تا ئەم دەمە دەیبینین لە كۆمەڵێ‌ قسەی سەرپێیی و ڕەخنەی سەفەری و ئاماژەی كورت و لێدوانی خێرا و زووتێپەڕ زیاتر هیچی تر نەبوون و نیین، تەنها بە ئاوڕدانەوەیەكی ڕووكەشییانە و زۆر خێرایش بۆمان ڕوون دەبێتەوە، ئەوەی لەبەردەستایە هیچ ماندووبوونێك و زەحمەتێكی ئەوتۆی هەڵنەگرتوە و ئەوەی دەیبینین بەهەندوەرگرتنێكی زۆری دیاردەكەی پێوە نابینرێت. ئەوەی هەیە و هاتۆتە بەرهەم هێندە پێوەی خەریك و سەرقاڵ نەبوون هەتا كەسێك بتوانێت بیخاتە خانەی لێكۆڵینەوەیەكی ئەكادیمی و زانستییەوە و بەو چاوەوە مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت كە بەرهەم و كۆتاییی كارێك بێت دوای توێژینەوە و بەشوێندا گەڕانێكی پڕ عیشق و خولیا بۆ دۆزینەوە و ئاشكراكردن و كردنەوەی تەلیسمەكان گەڵاڵە بووبێت. 

هیچ كەیفمان بەم قسانە نایەت و زۆریش ناخۆشحاڵمان دەكەن، گەر بڵێین ئەوەی تا ئەم ساتەوەختە لە بابەت كار و دیدگا و ڕوانین و شیكردنەوەكانی ئەو ڕۆشنبیر و پسپۆڕانەوە لەسەر دیاردەی چاوپیسی لەبەردەستمان دایە و دەیانخوێنینەوە، شتێكی ئەوتۆ نین و ئەگەر نەشڵێین هەموویان بە دڵنیایییەوە زۆربەی زۆریان بێبەری و دوورن لە جۆرێك ئاخاوتنی وەها كە شیاو بێت پێیان بگوترێت قسەی قووڵ و جیدی و، كاتێكیش دەمانەوێت ئەو بڕە كەم و هەناسە كورت و پەراوێزییەیش بخوێنینەوە و بە پەرۆش و گرینگییەوە هەڵیان سەنگێنین، یان ئێستا گوێ‌ هەڵخەین بۆ ئەوەی بزانین چی دەڵێن و چ تێڕوانین و بۆچوونێكیان بەرامبەر بەم دیاردەیە هەیە، دەبینین قسە و وتە و نووسین و ڕەخنەكانیان هەرگیز ناتوانین بڵێین وتە و نووسین و ڕەخنەی لۆژیكی و میتۆدی و پتەون و هەروەها ئاماژە خێراكانیشیان ئاماژەی پشتبەستوو بە بەڵگە و سەلماندن و شیكردنەوەی وردنین و لەگەڵ ئەوەشدا هیچ كات لە لای ئەوان دیاردەی چاوپیسی و چاوپیسان و هەموو ئەو نەریت و دەستوورانەی لەم بوارەدا بەكار دەهێنرێن، نە وەك دیاردەیەكی ئاسایی و نە وەك بەرهەمێك لە بەرهەمەكانی بیركردنەوەی عەقڵی مرۆڤ و نە وەك دەركەوتەیەكی هۆشیاری كراوەتە بابەتێك بۆ تێگەییشتن و گفتوگۆ، نەك هەر ئەوەندە بەڵكو لە لای زۆربەشیان وەك كێشەیەكی بێ‌ بەها و كەم بایەخیش نەهاتۆتە حیساببۆكردن و سەیر نەكراوە.

قسەی ئەم نووسەرانە و ئایدیا و تێڕوانین و هەڵوێستەكانی ئەو نووسەرانە و بڕیار و تێڕامان و بۆچوونە جیاجیاكانی ئەو ڕۆشنبیر و تایبەتكار و پسپۆڕانە لە هەر چوارچێوەیەكدا بێت و لە دووتوێی هەر فۆڕم و نێوەرۆكێكدا جێگیر بووبێت، لە ئەنجامی بیركردنەوەیەكی قووڵ و جۆرە ڕاڤەكردنێكی زیرەكانەوە سەرچاوەی نەگرتوە و لەوێوە بەرهەم نەهاتوە، ئەوەی تا ئەم ساتە لە ئارادایە و هەیە لە كانگەیەكی ئەكادیمی و زانستییانەوە هەڵنەهێنجراوە، ئەم قسانەیش كوێرانە و لە خۆڕڕا ناڵێین و غەدر و بێ‌ ویژدانیش نیین بەرامبەر بە هەوڵ و ماندووبوونی كەس، چونكە بۆ زیاتر پێداگرتن لەسەر كۆی قسە و تێڕوانینەكانمان ئاماژە بە بوونی حاڵەتێك دەدەین لەسەر ئەم باسە، ئەویش ئەوەیە كە حاڵەتەكە بە شێوەیەكی نێگەتیڤ سەرساممان دەكات و سەیرەكەیش لەوەدایە زۆربەی ئەو نووسەر و ڕۆشنبیرانەی لەسەر ئەم دیاردەیە دێنە قسان و ئاخاوتن و بڕیاردانی جۆراوجۆر، هەر لە سەرەتای سەرەتاكانەوە و بەرلەوەی هیچ هەنگاوێك بنێن و بەرلەوەی جارێ‌ هیچ شتێكی وەها بڵێن و هیچ بسەلمێنن و هیچ شتێك و هیچ باوەڕێكیش بە هیچ پێوەرێكی زانستی و میتۆدێكی باوەڕپێكراو پووچەڵ بكەنەوە، كەچی بەوپەڕی بێ‌ پەروایییەوە پێشوەختە ڕاستێتیی ئەم دیاردەیەیان بەبێ‌ هۆ و بەبێ‌ هیچ پرەنسیپێكی زانستییانە لەخۆڕڕا ڕەتكردۆتەوە و زۆر بە جورئەتەوە ئەم باسە و كاریگەرییەكانی و باوەڕكردن پێی لە لایەن خەڵكییەوە بە بۆچوونی چەوتی مرۆڤی دواكەوتوویان زانیوە و بابەتی چاوپیسییان بە بیركردنەوەی خورافییانەی خەڵكی گێل و نەزانیان لە قەڵەمداوە، بەم بۆچوونانەشیان پێیان وەها بوە خزمەت بە خەڵك دەكەن و هۆشیاری و بیر و باوەڕی ڕادیكاڵ و پێشكەوتوانە لە ناویاندا برەو پێ‌ دەدەن و وەك پێویستییەك بڵاوی دەكەنەوە، بەمجۆرەیش گەل و نەتەوەكەیان بە ئاقاری ڕزگاربوون لە خورافات و دواكەوتوویی دەبەن و وەك پێشەنگێك دەیانخەنە سەر ڕاستەڕێی بیركردنەوەی مۆدێرن و هاوچەرخ!

بە دڵنیایییەوە دەڵێم و پێویستە هیچیش لامان سەیر نەبێت، كە ئەو ڕۆشنبیرانە و ئەو كەسانەی بەم نەغمەیە دێنە گۆ، خۆیان لەوانەیە بەنهێنی لە چاوی پیس بترسن و یاخود ترسابن و گەلێك ڕووداو و شكست و سەرنەكەوتنی ژیانی تایبەتی و ڕۆژانەی خۆیان بۆ بوونی ئەم دیاردەیە و كاریگەرییەكانی گەڕاندبێتەوە و لە ژێرەوە لەسەر ئەم شكستانەی خۆیان لە زۆر كەس بەداخ بووبن و سینەیان بووبێتە كانگەی ڕق و جنێو بەو كەسانە و ئەوانیان كردبێتە سەبەبكاری ئەو ناهەموارییانەی لە ژیاندا گیرۆدەی بوون و دەبن. 

ئەو نووسەر و ڕۆشنبیرانەی ئەم جۆرە بۆچوون و بڕیارانە لەسەر ئەم دیاردەیە بەیان دەكەن، ڕەنگە خۆیان لە پشت چاوی خەڵكییەوە گرینگی و بایەخی زۆریان بە دیاردەی چاوپیسی دابێت و بۆ ڕزگاربوون لێی و بۆئەوەی بە هۆی كاریگەریی چاوپیسانەوە هیچ زیانمەند نەبن و سەلامەت و پارێزراو بن، هەموو شتێكیان بەكارهێنابێ‌ كە لەنێو خەڵكی باوەڕدار بەو دیاردەیەدا باوە و بەكار دەهێنرێ و، لەوانەیە ئەوان لە ژێرەوە زۆر بەتەنگ خۆیانەوە هاتبن و ڕەفتار و شێوازی جیاجیایان دوور لە چاو و ئاگاداریی خەڵك بۆ سەركەوتن لە ئیشوكار و بۆ سەلامەتی و پاراستنی خۆیان و سەروەت و سامان و ماڵ و منداڵیان گرتبێتەبەر، بەڵام هەر ئەم ڕۆشنبیرانە كەوا باسی دەكەین ئەمە حەقیقەتی بیركردنەوە و كەسایەتیی ڕاستەقینەی ناوەوەیانە، كەچی ترسان لە چاوی پیس و خۆپاراستن لێی لە لایەن خەڵكی ترەوە بە دیاردەیەكی كۆنەپەرست و ناپەسەند دەژمێرن و پێیان وایە ئەم دیاردەیە لە پاڵ دیاردەكانی تری وەك فاڵگرتنەوە و قاوەگرتنەوە و سیحر و چوونە سەر شەخس و گرینگیدان بە وتە و كردار و ئامۆژگاریی كەسانی ناسراو بە ئەولیا و پیاوچاك و نوورانی… هتد، كۆمەڵێ‌ دیاردەی دواكەوتوانە و ناپەسەندن و هیچ شكی تێدا نییە، زادەی ئەو كۆمەڵگا و چین و توێژانەن كە ئاستی زانست و هۆشیارییان لە پلەیەكی ئێجگار نزمدایە و خەڵكەكانیان نەزان و بێ‌ ئاگان و توانا و ئاسۆی بیركردنەوەیان لاواز و لێڵە و پلە و بەهای زانست و مەعریفە و هاوچەرخێتییان كەمە و بەرامبەر دیاردەكان ناعەقڵانییانە ڕەفتار دەكەن و بیر دەكەنەوە هۆش و فامیان نێزیك لە سفر یان بە تەواوی لە پلەی سفردایە. 

هەندێ‌ ڕۆشنبیری كورد، (بێگومان نامەوێت بیرمان بچێتەوە دەستەواژەی ڕۆشنبیری كورد جێگەی پرسیارە و لێرەدا مەبەستمان مانا ڕاستەقینەكە و ڕەهەندە قووڵ و مەعریفییەكانی نییە و وەك چۆن بە سادەیی هاتۆتە ناومانەوە بەكارهاتوە، لێرەیش هەر بەو شێوە بەكارهاتوە) لەوە واوەتر ڕۆیشتوون و زۆر پشتئەستوورانە و بێ‌ باكانە قسە و بیر و ڕاكانیان خستۆتەڕوو، ئەوان بە دڵنیایییەوە پێیان وا بوە ئەم دیاردەیە بە هەموو شێوەیەك دیاردەیەكی سەلەفی و ناشارستانییە و هاوكات هەموو یاسا و ڕێسا ئاسمانییەكان نەفرەتی لـێ‌ دەكەن و بە دەرچوون لە ئایین و بیر و باوەڕی ئایینییانەی لە قەڵەم دەدەن و خەسڵەتێكی زۆر سەرپێییانە و ڕووكەشانە بە قسەكانیانەوە دیارە و دەخوێنرێتەوە، لەم بارەیەوە دەڵێن باوەڕبوون بەم دیاردەیە و گرینگیدان و ترسان لێی نیشانەی نوستوویی و دواكەوتوویییە و هیچ گومانی تێدا نییە كە دەلالەت لەوپەڕی نەزانین و نەفامی دەكات، ئەوان بێ‌ هیچ بەرپرسیارێتییەك و بەوپەڕی و جورئەت و متمانەیەك (بەڵام متمانەیەكی كوێرانە) بە خۆیان ئەم قسانە دەكەن و ئەم حوكمانە دەر دەكەن، بەبێ‌ ئەوەی ئاگاداری ئەوە بن، كە لەم لایەنەوە تا ڕادەیەكی زۆر خۆیان نوستوون و نازانن پێغەمبەران و پیاوانی ئایینی سەبارەت بەم دیاردەیە چ شتێك دەڵێن و چ ئامۆژگاری و ڕێنمایییەكیان بە دونیادا بڵاوكردۆتەوە و چییان بە خەڵكی شوێنكەوتووی خۆیان گوتوە، ئەوان بێ‌ خەبەرن لەوەی كتێبە ئایینییەكان و پەڕاوە پیرۆزەكان چۆنچۆنی باسی لێوە دەكەن و ئەم بابەتە چۆن هەڵدەسەنگێنن و چییان لەسەر چاوپیسی و هەر دیاردەیەكی نێزیك لەو شێوەیە گوتوە، كەچی وا بێ‌ باكانە بەم جۆرە حوكم دەر دەكەن و سڵ لەوە ناكەنەوە چی بە زاریاندا دێت. 

لەوانەیش سەیرتر هەندێ‌ جار و هەندێ‌ ڕۆشنبیری دیكە پێیان وا بوە و زۆر بە دەنگێكی دلێر و بڵندەوە گوتوویانە چاوپیسی دیاردەیەكە دوورە لە مەنتیقی عەقڵ و تەسلیمبوونە بە وەهم و خورافات و زانست هیچ باوەڕی پێی نییە و لەگەڵ ڕەوتی پێشكەوتن و گۆڕانی ژیان و جیهانبینیی مرۆڤدا ناسازێ‌ و باهۆزی داهێنانەكانی ئینسان و بەرەو پێشچوونی عەقڵ و بیركردنەوەكانی، ئەو وڕێنە و گێلێتییەی پووكاندۆتەوە، پاش ئەم بڕیاردانەشیان دەڵێن هەر كەسێك باوەڕی بە چاوی پیس هەبێت و گرینگی پێ‌ بدا و لێی بترسێت، لە نەزانیی خۆی و بەوپەڕی گەمژەیییەوە تۆوی چەندین نەخۆشیی دەروونی و كۆمەڵایەتی لە ناخی خۆیدا دەچێنێ و لە ڕووی دەروونییەوە ناساغ و لاواز دەردەچێ و بەلایانەوە ئەمەیش گەواهی ئەوە دەدات كە ئەو مرۆڤە لە ڕەوتی پێشكەوتن و گۆڕانی ژیان و جیهانبینیی مرۆڤ خافڵە و بە باهۆزی داهێنانەكانی ئینسان ڕانەچڵەكیوە و وریا نەبۆتەوە. ئەمە لە كاتێكدا گومان لەوەدا نییە كە بە هیچ شێوەیەك مەرج نییە هەر دیاردەیەك یان شتێك لە سەردەمێك لە سەردەمەكاندا یاخود لە شوێنێك لە شوێنەكان لەبەر هەر هۆیەك بێت زانست نەیتوانی و دەسەڵاتی بەسەردا نەشكا ڕاستێتی بسەلمێنێ‌، شەرت نییە ئەو دیاردەیەی یان ئەو شتەی بە پێوەرە زانستییەكان ئاشكرا نەكرێ‌ و ئەگەر نەدرێ‌ بە دادگای عەقڵ و بە تۆڕی تاقیگە و توێژینەوە ئەكادیمییەكاندا تێ نەپەڕێ‌ و نەڕوا، ئیتر باوەڕ پێ‌ بوونی وەهم و خورافات بێت و بـێ‌ هیچ سێودوویەك بڵێین دیاردەیەكی وەهمی.

زۆر بە كورتی لەم بارەیەوە ئاماژەیەك دەدەین و دەڵێن، زانست لەم سەردەمە پێشكەوتوەی ئێستاماندا، شتێكی حاشاهەڵنەگرە كە وەڵامی هەموو پرسیارەكانی ئادەمیزاد ناتوانێ‌ بداتەوە و زۆر لە ڕاستی دوور نەكەوتووینەتەوە ئەگەر بڵێین، زانست پەی بە تەواوی نهێنییەكانی نەك هەر گەردوون، بەڵكو خودی مرۆڤیش تا ئێستا نەبردوە، ئەمە سەرەڕای ئەوەی كە ئەو ڕاستییە بەڵگەنەویستانەی لە سەردەمێك لە سەردەمەكاندا زانست دەیكردنە بنەما و لە بوارەكانی فیزیا و كیمیا و هەموو زانستەكانی تردا، لێكدانەوە و شیكاركردنی لەسەر دادەڕشتن بە دۆزینەوەی زۆر گەورە و داهێنانی ئێجگار مەزن دەژمێردران، وەلـێ‌ ئەمڕۆ هەر زانست خۆی بە پێوەر و پرەنسیپەكانی خۆی سەلماندووێتی كە ئەو یاسا و بیردۆز و بەڵگەنەویستانە لە هەموو كاتێكدا ڕاست نین و پشتیان پێ‌ نابەسترێت، ئەمە تۆ لەوە گەڕێ‌ كە هەندێكیان كەموكوڕی و هەڵەی تەواویان تێدا بەدی كراوە، چونكە هەر زانستێك دوای ئەوەی بەناو كۆمەڵێك ڕاستیی بەناویەكچوودا گوزەر دەكات و بە چەند وێستگەیەكی سەلماندن و بەڵگەی باوەڕپێكراودا ڕەت دەبێت و دادگای عەقڵ بڕیاری لەبارەوە دەر دەكات، ئەوجا لە دەرەنجامدا هەندێ‌ بەرهەمی ڕێژەییمان لـێ‌ دەست دەكەوێ‌ و دەمانگەیێنێتە ئەنجامێك و پاشان دەبینین بەرهەمەكان ئەوە نین وەك ڕاستییەكی تەواو یەقین تەماشا بكرێن. 

ئەم بیر و بۆچوونانەیش لەم چركەساتەدا كە قسانی تێدا دەكەین شتێكی نوێ‌ نیین و زۆر لەسەر ڕۆیشتن و سەلماندنێكی ئەوتۆشیان ناوێت، بۆیە لە پێناوی ئەوەی كە پرۆسەی بیركردنەوەمان لە ڕێگەی عەقڵەوە دۆگما بەرهەم نەهێنێ‌، دەبێت مێشكمان ئامادە بكەین بۆ وەرگرتنی هەواڵ و زانیاریی نوێ‌ و زۆریش چاوەڕوان نەكراو، هەرگیز نابێ‌ نامۆ بین بەرامبەر بەو كارانەی كە مرۆڤ بەهێز و توانا خۆی ئەنجامی دەدا و بە شێوەیەك لە شێوەكان سنووری كاری ئاسایی تێدەپەڕێنێت.

 

چاوپیسی و

لێكدانەوەكانی خەڵكانی ئاسایی 

 

بێ‌ گومان هەر دیاردەیەك لەنێو كۆمەڵدا سەری هەڵدابێ‌ و لە ئارادابێت و بە هەر قورسایییەكەوە لە هەست و نەستی مرۆڤدا ئامادەیی هەبێت، بەدوای خۆیدا كۆمەڵێ‌ تێڕوانینی جیاواز جیاواز دەهێنێت و لە دیدگای جیاجیاوە قسەگەلێكی دیسان جیاواز جیاوازی لەسەر دەكرێ‌ و لە چاوی هەمەجۆرەوە نیگای هەمەجۆری ئاراستە دەكرێت، جا دیاردەی چاوپیسیش بە هەموو قورسایی و كاریگەرییە هەمەچەشنەكانییەوە لەناو خەڵكدا هەر بەو شێوەیە زیاتر لە یەك لێكدانەوە و زیاتر لە یەك تێڕوانین و زۆر پتر لە یەك قسەی لەسەر كراوە و دەكرێت، بۆیە مرۆڤ لەپێناو ئەوەی قەناعەت بە خۆی بكا و پرسیارەكانی دڵی خۆی وەڵام بداتەوە و خامۆشیان بكا و ورتەورت و هاتوهەرای ئەم باسانە مێشكی سەری نەبەن، هەروەها بۆئەوەی بوون و نەبوون یان ڕاستی و ناڕاستیی ئەم دیاردەیە زیاتر بسەلمێنێ‌ و گومانی لە لا نەمێنێت و بتوانێت بە شتێك سەبووری و هێورییەك بە ناخی خۆی ببەخشێت، هۆكاری سەرهەڵدان و دەركەوتنی بەپێی بیركردنەوە و تێڕوانینی خۆی بۆ گەلێك شتی جیاجیا گەڕاندۆتەوە و بە چەند جۆرێك تا ئەو ئاستەی هۆشیارییەكەی دەسەڵاتی بەسەردا دەشكێ‌ و پێی دەوێرێت، تەفسیری كردوە و بەلای چەندین بۆچوون و لێكدانەوەی سادە سادە و تەنانەت سەیر سەیریشدا چوە و چەندین تەسەوراتی جۆراوجۆری داهێناوە، لەسەر بناغەی ئەم تەفسیرانەیش هەندێ‌ جار فەخری بە هۆشیاری و بۆچوونەكانی خۆیەوە كردوە و كۆتاییی بە هەموو بیركردنەوەیەكی نوێ هێناوە و وای زانیوە توانیوێتی زەفەر بە كردنەوەی تەلیسمەكان بەرێت و سیحری نهێنییەكانی بەتاڵ كردۆتەوە، ئەگەرچی تەفسیرەكانی تا بڵێی زڕەتەفسیر و لێكدانەوەكانی بێ‌ حەد كرچوكاڵ و بێ‌ هێزیش بووبن.

یەكێك لەو تەفسیر و تەسەوراتانەی كە بۆ ئەم دیاردەیە سەری دەرهێناوە ئەوەیە، بۆ نموونە هەندێك كەسی نێو ئەو كۆمەڵانە بڕوایان وایە ئەو كەسانە چاوشینەكانن كە چاویان پیسە و ئەوانن بە هۆی كاریگەریی چاوە شینەكانیانەوە دەتوانن زیان بە دەوروبەر بگەیێنن و ببنە باعسی عەزێـت و ناڕەحەتی بۆ خەڵكانی تر. ڕەنگە ئەم قسەیەیش كاتێ‌ بەرهەم هاتبێت كە خاوەنی ئەم بۆچوونە لە چواردەوری خۆیدا چاوشینێك یان زیاتری بینیبێت یان بۆیان گێڕابێتەوە كە ئەوانەی چاویان شینە، چاویان پیسە و خەڵكی وایان پێ‌ دەڵێن، واتە بەپێی ئەم بۆچوونە، ئەوانەی زیاتر لەم لایەنەوە مەترسیدارترن مرۆڤانێكن كە بە سرووشتی خۆیان ڕەنگی چاویان شینە و، ئەم ڕەنگەیش پتر دیارترە و ناسراوترە لە ڕەنگەكانی دیكە بە تایبەت لە كۆمەڵگای ئێمە و كۆمەڵگا ڕۆژهەڵاتییەكاندا بۆئەوەی ئەم خاسێتەی بدەنە پاڵا. ئەمە بۆچوونی زۆر باو و دوور لە بنەما و پێوەرە زانستییەكانە و بە زۆری ئەم سیفەتەی بەم چاوانە بەخشیوە، دیاریشە ئەم لێكدانەوەیە نەك هەر شتێكی سەدەرسەد ڕاست نییە، بەڵكو زۆر كەس و زۆر میللەت و خەڵكانی سەر بە زۆر لە چین و توێژە جیاجیاكانیش هەرچەندە لە ڕوانگەی جیاجیاشەوە باوەڕیشیان بەم دیاردەیە هەیە، بەڵام بەم شێوەیە بیر ناكەنەوە و سەبارەت بە چاوشینەكان ئەم بۆچوونەیان نییە و لای ئەوان بە هیچ جۆرێك ئەم دیاردەیە بۆ ئەم حاڵەتە ناگەڕێتەوە. 

دیویشمانە یان بیستوومانە كە لەسەر پارچەیەكی تر لە پارچەكانی ئەم سەرزەمینە زۆربەی تاكەكانی ناو كۆمەڵگایەك ڕەنگی چاویان شینە و ئەوەی بە ڕەسەن لەوان بێ‌، ڕەنگی چاوی جۆرێكی تر نەبێ‌ و هەموویان وەك یەك چاوشین بن، خۆ ناشكرێ‌ و ناشێ‌ هەموویان ئەم تۆمەتە بدەنە پاڵ یەكتری، بۆیە لەسەر ئەم بناغەیە زۆر بەدووری دەزانین ئەم چەشنە بیركردنەوەیە لەو كۆمەڵگایانەدا لەئارادابێ‌. 

لەگەڵ ئەوەشدا پێویستە لێرەدا ئاماژەیش بەوە بدەین، ئەوانەی خاوەن و هەڵگری ئەم جۆرە تەفسیر و لێكدانەوانەن كە باس لە چاوشینەكان دەكەن و بە چاوێكی كاریگەر و بەهێزیان دەزانن و بە پیس وەسفیان دەكەن، بەزۆری مەبەستیان پیاوانی چاوشینە و زیاتر هەندێ‌ لە پیاوانی چاوشین سیفەتی چاوپیسییان شوێن دەخرێ‌، واتە بە دەگمەن لەناو ئەوانەی ئەم جۆرە تەفیسرانە باوە و برەوی هەیە و باوەڕی پێ دەكرێت، ڕێ‌ دەكەوێت ئەم تۆمەتانە ئاراستەی ئافرەتانی چاوشین بكەن. لەناو ڕەگەزی مێیینەدا زۆر بە دەگمەن دەبیسترێت یان هەر نابیسترێت ئەم لێكدانەوە و ئەم تەفسیرانە یان هەر تەفسیرێكی نێگەتیڤ بۆ ڕەنگی چاویان بكرێت، لە ڕابردووشدا و لە زۆر شوێنانی دیكەشدا كەمتر ئەم جۆرە تێڕوانین و قسە و باسانە بەرامبەر چاوی شینی ژن كراوە یان پێت سەیر نەبێت گەر بڵێین هەر نەكراوە و نایەتە بەر گوێمان، لەباتی ئەمە بە تایبەت لە كۆمەڵگای ئێمەدا، ستاییش و پێدا هەڵگوتنێكی زۆر هەبوە و بە سۆزێكی قووڵەوە گۆرانی بۆ ئەو چاوانە چڕدراوە، لەبەرئەوەی بە زۆری نیگا و ڕەمز و غەمزەی چاوەكان بوونە تیری دڵپێكان و گیرۆدەبوون و سووتان، هەروەها لەبەر چەندین هۆ كە زۆربەیان لای هەموان ئاشكران و پێویست بەوە ناكات دایم بە زارماندا بێنەوە، كەمتر مرۆڤی ئێمە ڕێی هەبوە بە هۆی ئاشناییی بـێ‌ گرێوگۆڵ و هەڤپەیڤین و ئەزموونی پێكەوەبوون و هاوڕێیەتییەوە، حەزلێكردن و سەرسامی و خۆشەویستی و هەڵبژاردنی یار و هاوسەر بۆ خۆی دابمەزرێنێ‌ و دەستەبەر بكات، بۆیە هەمیشە لە دیداری ئەو چاوانە تاساوە و بەردەوام لە جوانییەكەی سەری سووڕ ماوە، خۆ بە دركاندنی ئەم ڕاستییەیش هیچمان لـێ‌ نایەت گەر بڵێین بێگومان هەڵدەگرێ‌ بتاسێ‌ و سەری لە جوانییەكەی بسوڕمێ‌، لەوەیش گەڕێ‌ كە بە زۆری هەر بەمە و لە ڕێی ئەم نیگایانەوە یار و دولبەری خۆی دەستنیشان كردوە و بۆتە عاشیق و ئاگری ئەو عەشقە سووتاندووێتی. 

هەموومان دەزانین لەجێی ئەم لێكدانەوە ناشیرین و نێگەتیڤانە، كە لە بڕوابوون بە دیاردەی چاوپیسییەوە سەر دەردێنن، هەروەها بە پێچەوانەی ئەوەی كە ئەو جۆرە چاوەی ئافرەت بكرێتە سەرچاوەی ترس و نیگەرانی و زمان بە خراپ و بەد لەسەری بگەڕێ‌، كولتوور و ئەدەبیاتی ئێمە و زۆربەی میللەتانی دیكەی دونیا لێوانلێوە لە خۆبەقوربانیكردن و ستاییشكردنی جوانی و سەرنجڕاكێشیی چاوی ئافرەت و ڕەنگەكانی و هەموو ئەو نیگا و غەمزە و نازانەی دەینوێنێت و دەبێتە چاوگی هەژان و عاشیقبوونی ئەوانی تر. مەست و سەراسیمە و حەیران لەهەمبەر جیلوە و ورشەی ئەو چاوانەی جارێك بە چاوی غەزال و جارێك بە چاوی مەغریبی و تاوێكی تر بەو چاوە شەهێنییانەی دین و دونیا و هەست و نەستمان دەكەنە نێچیر و لە گۆشەیەكی تریشەوە لە ئاست مروەت و میهر و وەفا و جەفایاندا بە تـریفـەی مـانـگ، شـەوقـی هـەتـاو، ڕوونـاكـی ئـەفـسـانـەیی، چـرای سـیحـری، دەریای عیشوە، كانی سیحر1 و ناكۆتا خەیاڵی ناسك و شاعیرانە دەچوێنرێن و ئەو چاوانە دەبنە سەرچاوە و ئیلهام بۆ خوڵقاندنی دونیایەكی دیكە و بینینی جیهان و هەڵسەنگاندنی شتەكان بە چەشنێكی تر و خستنەگەڕی پێوەر و سەرهەڵدانی بەهای نوێ‌. دەریای فەرهەنگ و ئەدەبیاتی ئێمە و زۆر فەرهەنگ و ئەدەبیاتی تری جیهان پڕپڕە لەو یاقووت و گەوهەر و مروارییە گرانبەهایانەی لە مەستیی چاوانی ژندا هۆنراونەتەوە، بە كورتی دەمەوێت دەرگا لەسەر ئەم باسە داخەم، چونكە كورد گوتەنی ئەم هەویرە ئاو زۆر دەكێشێت و گەر بەگوریسی ئەم باسەدا شۆڕبینەوە زۆرمان پێدەچێ‌ و وا زوو نەجاتمان نابێت، خۆ لە بیرشمانە كە ئێمە ئەم چەند لاپەڕەیە لەژێر ئەم ناونیشانەدا (چاوپیسی و لێكدانەوەكانی خەڵكانی ئاسایی) ڕەش دەكەینەوە و پێویست دەكات كەمێك خۆ لە هەر باسێكی تر ببوێرین، بۆیە لێرە دوا ڕستە زۆر بە سادەیی وەك ڕاستییەكی بێ‌ لزوم بە سەلماندن و موحتاج بە بەڵگە لەسەر ئەم لایەنە دەخەمە سەر كاغەز، ئەم ڕستەیە كوێرانە و ئاوس بە زیادەڕۆییی نییە، هەر ئەوەیە دووپاتی بكەینەوە، پانتایییەكی زۆری ئەم كولتوور و ئەدەبیاتە بەم پێداهەڵدان و ستاییشەی چاوانی ژن داپۆشراوە     2. 

دیسان دەگەڕێینەوە سەر ئەو لێكدانەوە و تەفسیرە باو و ئێجگار زۆر بڵاوانەی نێو خەڵكی ئاسایی و هەر دەربارەی ئەو بۆچوونە دیارانەی ئینسان كە دەتوانین بڵێین دوورن لە نەفەسی زانست و توخنی پێوەرە ئەكادیمییەكان ناكەون و نائاشنا بە سەلماندن و دێكۆمێنتی باوەڕپێكراو، نموونە زۆر هەن و چەندان قسە و باسی دیكە لەئارادان و چەندان شتی تریش گوتراون و بیستراون، یەكێكی تر لەو لێكدانەوە و تەفسیرە بیستراوانەی خەڵكی سادە و ساكار لەسەر دیاردەی چاوپیسی ئەوەیە كە دەڵێن، چاوپیسەكان ئەوانەن بە شێوەیەك كە دەبینرێت چاویان لەكەدارە و شتێكی پێوەیە، ئەمەیش هەندێ‌ جار وەك عەیبەیەك هەست پێ دەكرێ و تەماشا دەكرێت، مەبەست لە چاوی لەكەدار ئەوەیە چاوی ئەو ئینسانە پەڵەیەك یاخود نیشانەیەكی بە ڕووكاری دەرەوەیەتی و لەبەر چاوانی خەڵكدا ئەم وێنەیە دیارە، یان هەر شتێكی دیكەی پێوە دەبینرێت كە لە چاوی خەڵكی ئاساییدا بەدی ناكرێت و نابینرێت، ئەم خاسێتەی چاوی ئەم كەسانەیش دیمەنێكی تایبەتی و جوداوازی بە دیوی دەرەوەی چاویان داوە، لەوێشەوە لەبەر دیدە و نیگای خەڵكانی ئاساییدا كەسێتییەكی تایبەتیشی بۆ دروست كردوون و ئەم تەسەور و لێكدانەوە نازانستییانەی بۆ خۆیان و بۆ چاوانیان لـێ‌ بەرهەم هاتوە و بەو شێوەیە باس دەكرێن.

هەندێ‌ خەڵكی دیكە هەر لەسەر بنەمایەكی نازانستی و هەر بەپێی لێكدانەوە و بۆچوونی خۆیان بەبێ‌ سەلماندن و شیكردنەوەی ورد، لەو باوەڕەدان كە چاوپیسی حاڵەتێكە هۆكارەكەی پێوەندیی بە قەبارە و شێوەی چاوەوە هەبێت، كە دەڵێین پێوەندیی بە شێوەی چاوەوە هەبێت مەبەست لەوەیە ئەو چاوە شێوەیەكی تایبەتی هەبێـت لە وێنەی زەقی و دەرپەڕیوی یاخود بچووكی و بە قووڵداچووییەكەیەوە، هەروەها هەندێكی دیكەیان قەناعەتیان وایە چاوی كەسانی ناسراو بە چاوپیس هەندێ‌ تایبەتمەندیی تری تێدایە كە جیایان دەكاتەوە لەگەڵ كەسانی خاوەن چاوی ئاساییدا، واتە ئەم خاسێتانە لە چاوی ئاساییی كەسانی دیكەدا نییە و نابینرێت، نموونەی ئەمەیش وەك زەردبوونی سەری مووی برژانگ كە ڕەنگە هۆكەی بۆ نەخۆشییەك بگەڕێتەوە، یان قڵیشانی لاچاو یاخود بوونی درز و خەتی جۆراوجۆر لەناو چاودا، كە هەندێكیان دەركەوتنێكی ئاشكرا و زەقی ڕیشاڵە دەمارەكانی ناو چاون، هەموو ئەمانەیش هەر لەوانەیە بە شێوەیەكی زگماكی و بۆماوەیییانە دەركەوتبێت، یاخود هەر تایبەتمەندییەكی تر كە لەو چاوەدا هەست پێ‌ بكرێت و سیفەتێكی وەهای پێ‌ دابێت، كە لە چاوی ئاسایی خەڵكی دیكە یان لە زۆرینەی چاوەكاندا نەبێ یان هەست بە بوونی نەكرێ.

با بێ ئاگا بەسەر ئەوەشدا تێ‌ نەپەڕین و تووشی بەدحاڵیبوون نەبین، كاتێ‌ ئێمە لێرەدا دەڵێین چاوی ئاسایی مەبەستمان لەوە نییە ئەو چاوانەی بە پێی ئەم تەفسیرە نازانستی و باوانەی خەڵكانی ئاسایی بە چاوێكی كاریگەر و پیس (لە دیدگای هەر ئەو خەڵكانەوە) دانراون و لە قەڵەم دراون چاوێكی نائاسایی بن، یاخود ئێمەیش بەو شێوەیە بیر بكەینەوە، بەڵكو مەبەستمان لەمە ئەوەیە لە ڕوانگە و بۆچوونی هەر ئەو خەڵكانەوە بە چاوێكی نائاسایی دەژمێردرێن، چونكە بە تێڕوانینی ئێمە هەموو چاوێكی هەڵگری ئەو خاسێتانەیش هەر چاوێكی ئاسایین و هیچ غەریب نین. دوای ئەوەیش بۆ جارێكی تر ئەم وشانە دەنووسینەوە و ناهێڵین لەبەر چاوماندا بزربن، كە ئەم جۆرە لێكدانەوانە بە هیچ جۆرە سەلماندنێكی زانستی پشتیان نەبەستوە، جگە لەوەیش زۆر كەس هەن ئەم خاسێتانە یان یەكێك لەم خاسێتانەی تێدایە كەچی هەر لای ئەو خەڵكانەیش كە ئەم تەفسیر و لێكدانەوانە دادەڕێژن چاویشی پیس نییە و بە خاوەنی ئەم سیفەتە لەناو كۆمەڵدا نەناسراوە و خەڵك پێی ناڵێت چاوپیس و كەسیش لێی ناترسێت و هەر جێگەی باسكردنیش نییە، یان بە پێچەوانەشەوە زۆر كەس هەن ئەم سیفەتانەشی تێدا نییە، كەچی دەبینین كەسانی دەوروبەر بە چاوپیسی لە قەڵەم دەدەن، ڕەنگە لات سەیر نەبێت و خۆت بینیبێت كە ئەو كەسە خۆشی هەندێ‌ جار هەست دەكات هەر بەڕاستی خاوەنی ئەو سیفەتەیە یان بۆ گاڵتە و ترساندنیش بێت لای هاوەڵ و ناسیاوانی باسی دەكات، واتە ئەم كەسە لای ئەوانەی باوەڕیان بەم دیاردەیە هەیە، چاوی پیسە و وەها لێی دەڕوانرێ‌ بەبێ‌ ئەوەی ئەو سیفەتانەشی تێدا بێت كە پێشتر باسمان كرد، لای زۆر كەس چاوپیسانی پێ‌ دەناسرێنەوە.

ڕەنگە نۆرەبڕییەك بێت لە بابەتەكەدا و پێویستە و وا چاكترە لە شوێنی خۆیدا بێینە سەر ئەم باسە، بەڵام لێرەدا زۆر بە خێرایی دەڵێین، هەرچەندە دوای سەرنجدانێكی ڕووكەش و سەرپێیییانە ڕەنگە بە لامانەوە سەیر نەبێت گەر بڵێین تا ڕادەیەك لەوانەیە ڕاست بێت و بۆچوونەكە لە ڕێتێچوونەوە نێزیكبێتەوە، كە ئەو كەسانەی چاویان شین بێت، چاویان بە جۆرێك كاریگەرتر بێت لەو كەسانەی كە چاویان ڕەنگێكی تری هەبێت، (ئێمە دەڵێین كاریگەر نەك پیس، ئەم دوو وشەیە زۆر لە یەك جودان و هەرگیز مەرج نییە ئەو كاریگەرییە مەبەست لێی زیانگەیاندن بێت و كاراكتەرێكی حەسوود بەو كەسە ببەخشێت.) بەڵام ئەمە نابێتە یاسایەكی گشتی و هەرگیز ناتوانین بڵێین هەرچی چاوی شین بێت كەواتە چاوپیسە و ئیتر شوێنی مەترسیییە، هەرچی چاوی شین نەبێت ئیدی چاوی پیس نییە. 

زۆر كاریگەرێتیی چاوی ڕەنگ شین لە ڕەنگەكانی تر، دەشێ بتوانین بە هۆی لێكۆڵینەوە لە ڕێژەی موگناتیسیی چاوی ئاژەڵەوە هەستی پێ‌ بكەین و شتێكمان بۆ ڕوون بێتەوە، چونكە ئەو ئاژەڵانەی چاویان شینە، ڕێژەی موگناتیسییان زیاترە لە چاوی ئاژەڵانی تر. ئەگەر لە درێژەی قسەكانماندا بۆ پشتگیری لەم سەرنج و بۆچوونانە پشیلە و باز و دووپشك بە نموونە بهێنینەوە، دەشێت ئەم ڕاستییەمان تا ڕادەیەك بە هۆی تاقیكردنەوە و بینین لە ڕێگەی هەستەكانمانەوە بۆ دەر بكەوێت، چونكە وەك دەزانین و وەك ئەوەی لامان ئاشكرایە مار ئەگەرچی ژەهراوی و ترسناكیش بێت كەچی بەربەرەكانی پشیلەی پێ‌ ناكرێ‌ و ناتوانێت پشیلە ڕاو بكات، بێگومان مار چەندەها جۆری هەیە و هەندێكیان زۆر بەهێزن و بەو چەشنە نین و ناچنە ژێر باری ئەم قسەیەوە. بەلای هەموومانەوە شتێكی شاراوە نییە، كە پشیلە ئاژەڵێكی دڕندەیش نییە و ژەهریشی هەڵنەگرتوە و مەترسیداریش نییە و زۆر ئاسان دەتوانرێت دەستەمۆیش بكرێت. پشیلە، ئەو گیاندارە بچوكە لەش تووكاویی و گۆشتنەی، كە كێشی سوكە و لە ڕۆیشتندا زۆر تیژڕەوە و خاوەنی هەستێكی بەهێزە و چاوەكانی تیژن بە تایبەتی لە ڕووناكییەكی كەمدا. هەروەها زانراوە و لێكۆڵەران ئاشكرایان كردوە دووپشك پێش ئەوەی مار بگەزێ‌ دەیخەوێنێ‌ و سڕی دەكا، دووپشك (كە ماری بەر چاو كەوت مارەكە وشك ڕادەوەستێ‌، ئەمیش دەچێت بەسەر پشتیا لەسەر كلكییەوە پیا دەڕوا تا دەگاتە سەر سەری، ئەگەر جوڵایەوە كە گەییشتە سەر سەری لەوێدا دەدا بە تەپڵـی سەرییەوە.)3  بۆیە هەر بە هۆی ئەم سڕكردنەوەیە مارەكە ناتوانێ‌ هیچ بەربەرەكانێیەكی ئەوتۆ لەگەڵ دووپشكەكەدا بكات، یاخود بتوانێ لە چنگی هەڵبێت. مار لە بەردەم پشیلە و دووپشكدا بەم جۆرە بێ دەسەڵاتە، ئەگەرچی لەبارەی زیندەوەرێكی مارەوە سیفەتگەلێكی وەك ترسناكی و وێنەی دوژمنێكی كوشندە و بە زەبر لە واقیع و لە خەیاڵی مرۆڤ و تەنانەت زۆریش لە زیندەوەرانی تردا جێگەی باسكردن و نكوڵیكردن نییە، لێرەدا بە كورتی باس لە مار دەكەین چییە و چۆنە. مار، ئەو زیندەوەرە بە سامەی كە بەشێكی زۆری لەشی پولەكە دایپۆشیوە، ماوە ماوە چینی دەرەوەی پێستیان تازە دەكەنەوە، ئەویش لە پێناوی ئەوەی ئەم چینەی دەرەوەی پێستیان نەبێتە كۆسپێك لەبەردەم گەشەكردنی لەشیان و گەورەبوونی، بێگومان بەم پرۆسەیە دەڵێن كاژداماڵین، مار جەستەی خۆی بەپێی ئەو شوێن و دەوروبەرەی تێیدا دەژی، لە ڕەنگێكەوە بۆ ڕەنگێكی تر دەگۆڕێت، تا بۆی ئاسان بێت خۆی حەشار بدا و بێ خەم بژی و بتوانێت بێئەوەی ببینرێت، كەی ویستی نێچیر ڕاو بكات. شتێكی تر لە ماردا ئەوەیە ئەگەر لە تەواوی ڕووخساریان وردبینەوە دەبینین پەلیان نییە و هەرچەندە چاویان ڕوونە، پێڵوی چاویان ‌و بەسەر هەردوو چاوەكانیاندا لكاوە، ئەوەشمان بینیوە كە مار زمانی باریكە و بەشی پێشەوەی دوو فاقە و لە كاتی قەپاتكردنی دەمیشیدا توانای كشانی بۆ دەرەوەی هەیە، شارەزایان باسی ئەوە دەكەن كە مار زمان بۆ بۆنكردن بەكاردەهێنێت. ددانی مار زۆر تیژە و بۆ ناوەوە چەماوەن، بە هۆی ئەم ددانانەشەوە نێچیر ڕاو دەكەن و ناهێڵن لە چنگیان ڕزگاری ببێت. هەروەها هەر شارەزایان دەڵێن، مارە ژەهراوییەكان جوتێك كەڵبەی كلۆریان هەیە، بەم جووتە كەڵبەیە ئەو نێچیرە بریندار دەكەن كە پێوەی دەدەن، ئەویش بە چەقاندنی ددانەكان و تەكاندان بە خۆیان تا دەمی برینەكە گەورە ببێت، بەو شێوەیە ژەهرەكە دەڕژێتە ناو برینەكەوە و ئاوێتەی خوێن دەبێت و بەخێرایی بە لەشی نێچیرەكەدا بڵاودەبێتەوە، ئەم ژەهرەیش دوو كاریگەریی خراپ لە خوێندا بۆ سەر نێچیرەكە دروست دەكات، یەكیان ڕاستەوخۆ كار لە خوێن دەكا و خرۆكە سوورەكان تێك دەشكێنێ و پلازمای خوێن دەمەیێنێت، كاریگەرییە مەترسیدارەكەی تری ڕژانی ژەهری مار بۆ ناو خوێنی نێچر ئەوەیە كە ئەو دەمارانەی پێوەستن بە ماسولكەكانی هەناسەدانەوە لە چالاكی دەخەن، بەو جۆرە ئەگەر ئەم كاریگەییە ئەنجامی پێكا ئەوا مار پێوە دراوەكە دەخنكێت. یەكێكی تر لەو سیفەتانەی لە ماردا هەیە ئەوەیە كە دەتوانێت نێچیرەكە هەرچەند گەورەیش بێت بە بێ جوین قووت بدات، چونكە بۆی دەكرێت بە شێوەیەكی سەیر دەمی بكاتەوە، ئەویش بە هۆی ئەوەی هەردوو شەویلگەی خوارەوە بە كەللەی سەرییەوە نەنووساوە. 

ئەمانە كۆمەڵێك زانیاریی سەرەتایی و گشتی بوون دەربارەی زیندەوەرێكی وەك مار، هەرچەندە مار جۆری زۆرە و هەموویان ناخرێنە ژێر یەك چەتری ناساندن و باسكردنەوە، بۆ نموونە وەك دەزانین هەندێ جۆری مار هەن ژەهراوی نیین، واتە هیچ مەترسییەكی ئەوتۆیان بە تایبەت بۆ سەر ژیانی مرۆڤ نییە، بەڵام وەك وتمان ئەمانە چەند زانیارییەكی سەرەتایی و گشتی بوون، بۆ ئەوە ئەم زانیارییە سەرەتایییانەمان لەسەر مار لێرە خستەوە سەر كاغەز، تا دووبارە ئەوە بیر بهێنینەوە كە ئێمە باس لە چ زیندەوەرێكی مەترسیدار دەكەین، كەچی كە دێتە سەر باسی كارگەریی چاو و بەهێزیی و بێ هێزیی ڕێژەی موگناسیی چاوی مار بە بەراورد بە چاوی پشیلە و دووپشك، هەست بە بێ دەسەڵاتی ئەم زیندەوەرە مەترسیدارە دەكەین. هەروەها بازیش یەكێكە لەو گیاندارانەی بە دەگمەن نێچیر دەتوانێت لە دەستی خۆی قوتار بكات، (باز باڵندەیەكی گۆشتخۆرە، مەلێكی گەورەی تیژڕەوە لە هەموو لایەكی جیهاندا هەیە، باڵەكان پان و گەورەن، دەنووكی تیژ و نووشتاوەیە نێچیری پێ بریندار دەكات، چاوی زۆر تیژە، چەند جارێك لە چاوی مرۆڤ بەهێزتر، نزیكەی یەك ملیۆن و نیو خانە لە گلێنەی چاوی بازدا هەیە، لە دووری چەندان كیلۆمەترە نێچیرەكانی بەدی دەكات، لە فڕینیشدا زۆر خێرایە، نزیكەی دووسەد میل بە سەعاتێك دەبڕێت، گوێچكەشی زۆر سوكە و گوێی لە بچووكترین دەنگ دەبێت، باز گەلێ جۆری هەیە لەوانە شاباز، تەوار، ‌ویلۆ، شاهێن و… گەلێكی تر.)4  وەك وتمان چاوی باز لەو چاوە تیژ و بەهێزانەیە كە كاریگەرییەكەی هەر لە كۆنەوە بۆتە جێی سەرنج و ڕامانی مرۆڤ و زۆر جار بۆتە نموونەی چاوی بەهێز و لەم لایەنەوە كراوەتە كەرەستەی لێكچواندن و وەسف بۆ چاوە تیژ و كاریگەرەكانی هەندێ‌ مرۆڤ و سیفەتی جوانیشی وەرگرتوە. 

قورساییی دیاردەی چاوپیسی و بەهەندوەرگرتنی لەنێو پانتایییەكی زۆری كۆمەڵەوە و هەروەها بە هۆی ئەو ترسە زۆرەی چاوپیسی لای خەڵكی بەرهەمی هێناوە و بە هۆی ئەوەی خەڵكانێكی زۆر بڕێكی زۆر لە شكست و كەوتن و ڕووداوە تراژیدی و ناخۆشەكانی ژیانی خۆیانیان بۆ بوونی ئەم دیاردەیە گەڕاندۆتەوە و گووناهی سەرنەكەوتنەكانیان بە خەستی و لە دڵەوە داوەتە پاڵ كەسانێك كە بە چاوپیسیان دەزانن و پێیان وایە ئەمان حەسوودن و بە چڕی چاویان بڕیوەتە ژیانی تایبەتی و سەروەت و سامانیان، بە هۆی ئامادەبوون و بەهێزی ئەم بڕوا و قەناعەتانە لەناو كۆمەڵدا، چەندان لێكدانەوە و بۆچوونی نەسەلمێنراو و نازانستیش بە قووڵی هەر لەگەڵ سەرهەڵدانی ئەم ترس و ئەم گرینگیدانە بەم دیاردەیە لەدایكبوون و گەشەیان كردوە و هەمیشە هەر لە ناهۆشیارییەوە برەویان سەندوە، پێشتر ئاماژەمان بۆ هەندێكی كرد و وا لێرەوە بە كورتكردنەوەی هەندێكی دیكەیان، درێژە بەم باسە دەدەین.

هێندە زۆر نییە كە گوتمان زۆربەی بۆچوونە بڵاو و ئاسایییەكان بۆنی ئەوەیان لـێ‌ دێت كە زیاتر پیاوان بە هەڵگری ئەم خاسێتە دابنرێن و بناسرێن، ئەم پەنجە بۆ ڕاكێشان و تۆمەت خستنەپاڵە زیاتر پیاوان دەگرێتەوە و زۆر بە كەمی ئەم قسانە شوێن ئافرەتان و ڕەگەزی مێیینە دەخرێن، ئیتر ئەم حاڵەتەیش ڕەنگە بۆ پێگەی ژن لە كۆمەڵگادا بگەڕێتەوە و هۆكەی ئەوە بێت كەمتر ژنان بتوانن بۆچوونی خۆیان لەسەر جوانی و سەروەت و سامانی خەڵكی دەبڕن و كەمتریش ئاگایان لە ئاستی ژیان و ئیشوكار و گووزەرانی خەڵكانی تر بێت، یاخود ڕەنگە ئەمە بۆ ئەوە بگەڕێتەوە كە ژنان كەمتر بچنە نێو مەیدانی ململانێ‌ و پێشبڕكێی بەدەستهێنانی سامان و گرتنی پێگەی ئابووریی گرینگ و پلەوپایە و… هتد، (بێ‌ گومان هەموو ئەم گریمانانە بۆ سەردەمێكی پێشتر لە ئێستامان دەگەڕێنەوە، كە پێگەی ژن لە كۆمەڵدا بەم شێوەیەی ئێستا نەبوە، چونكە دیارە هەموو ئەم گریمانانە بە زوویی لەبەردەم كۆمەڵێك گۆڕاندا، كە پێچەوانەی پێگە پێشینەیییەكانی ژنن، پووچ دەبنەوە و لانی كەم بەپێی كات و شوێن دەگۆڕێن.) بۆیە لەسەر ئەم بناغەیە و بەو پێوەرە كە لە هەندێ‌ سەردەم و كۆمەڵگادا ژنان ئەو پایەیەیان هەبووە و وەها ڕۆڵێكیان گێڕاوە، تا ڕادەیەك خەڵك زۆر نازانێت یان نەیانزانیوە و گرینگیش نەبوە بزانرێت، ژنان و ئافرەتان، یان ڕەگەزی مێینە بەگشتی تا چەند حەسوودن و تا چەند چاویان بڕیوەتە ئیشوكار و وەزعی خەڵكی تر، بێگومان ئەمەیش بەو مانایە نییە و هەرگیز ئەوە ناگەیێنێت كە لەناو ڕەگەزی ناوبراودا حەسوودان و بەغیلان نەبن و مرۆڤی وەها نەبێت كە ئەم سیفەتانە نەبێتە بەشێكی دیار لە خو و ڕەوشت و بیركردنەوەی قورس و گرینگیی زۆری پێ‌ نەدات، بەڵام بەگشتی خەم و خولیا و حەزی ئافرەتان تا ڕادەیەك لە پیاوان جیاوازن.

بەدووریشی مەزانە تۆزی ئەم بۆچوونە لە مێشكێكی پیاوسالارانەوە هەستابێت، لەوێوە كە وا باو بوە هەمیشە پیاو لە ئافرەت بەهێزترە و ئەو توانایەی بۆ دەستپێكردن و ڕاپەڕاندن و ئەنجامدانی زۆربەی ئیشوكارەكان لای پیاو هەیە لای ئافرەت بەدی ناكرێت و هەر لەم ڕوانگە پیاوسالارییەوە تەنانەت ئاستی بیركردنەوە و قووڵیی بۆچوون و هێزی بڕیارەكانی ئافرەت ناگەنە ئاستی بیركردنەوە و قووڵیی بۆچوون و هێزی بڕیارەكانی پیاو. لەسەر زەمینی ئەم بیركردنەوەیەیش ئەو بۆچوونە سەوز دەبێت كە مادام بوون و ڕاستێتیی دیاردەی چاوپیسی پێوەندیی بە توانای كاریگەری و بەهێزیی هەندێ‌ چاوەوە هەبێ‌ و ئەم سیفەتە كە دراوە بە هەندێ‌ كەس یان خۆیان هەر بە سروشتی خۆیان تێیاندا هەیە، لە هێز و تواناوە ئاڵاوە و ئەوانەی دەتوانن ئەم جۆرە كارانە بكەن، هێزێكی نائاسایی و توانایەكی تایبەتییان هەیە بۆ ئەنجامدانی، لەبیرت نەچۆتەوە كە تازە گوتمان لە بۆچوونی پیاوسالارانەدا هەمیشە هێز و دەسەڵات و ئەو كارانەی بە بیركردنەوەی قووڵ و توانا فراوانەوە ئەنجام دەدرێن بە زۆری دەخرێنە پاڵ پیاو و هێز و شوێندەستی ئەم ڕەگەزە و، كەمتر ژنان لەم بوارانەدا بە لێهاتوو و شوێندەست دیار ناو دەبرێن، بە پێوەری ئەم جۆرە ڕوانگانە دەكرێت ئەوە بدۆزینەوە بۆچی كەمتر سیفەتی چاوپیسی دراوەتە پاڵ ئافرەت.

 سیفەتی چاوپیسی بێگومان سیفەتێكی بەد و نێگەتیڤە، گەر درابێتە پاڵ ئافرەت، بە زۆری دراوەتە پاڵ ژنانێك كە ئەو پرشنگ و گەشییە لە چاویاندا نییە یاخود كزبوە و نەماوە، پرشنگ و گەشییەك وەك پێشتر تۆزێكی لەبارەوە دواین و وتمان دەبنە جێگەی سەرسامی و بە سیحری خۆیان عاشیق و بێچارەمان دەكەن، زۆر بە دیاریكراویش سیفەتی چاوپیسی دراوەتە پاڵ هەندێ‌ ژن كە هەڵچوونی تەمەن و كامڵبوون وای لـێ‌ كردوون لە كۆمەڵگادا پێیان بگوترێت پیرەژن. پیرەژن یان پیرێژن وشەیەكە كە هیچ ژنێك بە هیچ جۆرێ‌ لە هیچ تەمەنێكدا كەیفی پێی نایەت و ناخوازێ‌ بیبیستێت و پێی بڵێن، ئەم تەمەنە بۆ ژن كە تەنها لەگەڵ یادەوەرییەكانیدا دەژی، تەمەنێكە لە دیدی ئەوانەی بە ژنانی گەنجدا هەڵدەڵێن و شێت و شەیدایان دەبن، لەو سیفەتانە دادەشۆردرێ‌ كە بتوانێ‌ ئەوانی تر شەیدا و عاشیق بكات. 

بە دڵنیایییەوە بابەتی پیرەژنیش یەكێكە لەو بابەتانەی كە هەر لە خودی وشەكە و ئەو وێناكردنانەی لە خەیاڵ و بیركردنەوەماندا خزاون، غەدرێكی بێ وێنە و تا سەر ئێسقان نامرۆیییانەی تێدایە و هێشتا بە بیرماندا نەهاتوە لەبەرچی هێند بێ‌ ڕەحم و بێ‌ ئینسافین، كە ئەمە دەڵێین ڕەنگە كەسانێك وا بزانن بە بەلاش خۆمان سەغڵەت كردوە و ئەم بابەتە بەو شێوەیە نییە و وشەی پیرەژن وشەیەكی زۆر ئاسایییە وەك هەموو وشەكانی تر، تەنانەت لە بەرامبەریدا وشەی وەك پیرەپیاو و پیرەمێرد…هتد، مان هەیە، منیش دەزانم وشەی پیرەژن وەك وشەیەك بۆ مرۆڤێك لە تەمەنێكی دیاریكراودا بێگومان تا ئاستێك ئاسایییە، بەڵام كێشەكە لەوەدایە ئەمە تەنها وشەیەكی ئاساییی نییە كە بیەوێت دەستنیشانی تەمەنێكی ئاساییی مرۆڤ بكات، ئەم وشەیە جیاواز لە وشەگەلێكی وەك (منداڵا، كوڕ، كچ، ژن، پیاو… هتد) بە ڕەنگێكی دیكەی تا بڵێی دزێو بۆیە كراوە و بە مانای ناشیرین و ڕەزاتاڵ بارگاوی كراوە و گەمارۆ دراوە، لە واقیعی كۆمەڵایەتیی ئێمەدا وشەی پیرەژن كۆمەڵێك مانا و دەلالەتی دیكەی وەرگرتوە، كە هیچیان دڵی ئەو مرۆڤە بەتەمەنە یان هەر كەسێكی تر خۆش ناكەن و كەسیش نییە ئەگەر ئەم وشەیە ڕووبەڕووی بكرێتەوە پێی پەست و نیگەران نەبێت و ئەگەر بتوانێ، بەرپەچی نەداتەوە. بێ‌ ڕەحمی و بێ‌ ئینسافییەك كە باسم كرد لەوەدایە، ئەو مرۆڤەی پێی دەڵێن پیرەژن، لە چیرۆك و سەرگوزشتە و ئەفسانە كۆنەكان و هەروەها لە هەندێ ڕووداو و بەرسەهاتی نێزیكی واقیعیی كۆمەڵایەتیشەوە دەمێك بە چاوپیس باس دەكرێ‌ و بەم هۆیەشە ڕقمان لێی دەبێتەوە و نامانەوێ‌ بمانبینێ‌، دەمێكی تر دەبێتە دڕكی پێی دڵداران و لێكدابڕانیان و هەر زۆر لەبەر دیدەماندا دزێوە و جارێكی تر دەكرێت بە جنێو و بە زاری بەد گەڕاوماندا دێت و بەوانەی دەسپێرین كە لەبەر چاوی دزێو بینماندا بە ناشیرینی و بڵحی دەبینرێن، لە ساتێكی تریشدا دەبێتە نموونەیەك بۆ زەوقی ناسەلیم و هزری خورافی و باوەڕی دزێو و پاشكەوتوانە و بیر و بۆچوونی حەیابەرانە، لە ئەفسانە و چیرۆكە خورافییەكانیشدا لە وێنەی شەیتان و جنۆكە و گیانلەبەری بڵح و تۆقێنەر و… هتد دەر دەكەوێت سام و خۆفێكی مرۆڤ تۆقێنی هەیە، بەڵـێ‌ ئەو پیرەژنە ئەمێستا زۆر لەوانەیش پتر بە پەند و مەخسەرە دەكرێت، لە هەندێ‌ حیكایەتی منداڵانەدا نەبێت كە بە داپیرەیەكی واعیز ناوی دێت و چیرۆكی پەندئامێز بۆ نەوەكانی دەگێڕێتەوە، كە ئەویش ڕەنگە گەورە و گەنج و جوانەكان بێزیان نەیێ‌ و لە لووتبەرزییاندا ئەم كارە نەكەن، بۆیە ئەم كاراكتەرە بە داپیرە بەخشراوە. (گوێت لـێ‌ بوو ئێمە وتمان ڕەنگە، یەعنی مەرج نییە وەها بێت، ئەمە تەنها گریمانەیەكە و دەكرێت كەوتبێتینە هەڵەوە، چونكە ئەم قسەیە شیكردنەوە و بەدواداچوون و سەلماندنی دەوێت.) ئەو كەسەی بە منداڵی، ژیكەڵە و جوان دەریایەك پێكەنین و خەندەی دەبەخشی و وەختێ‌ هەر تۆزێ‌ گەورە بوو ئیدی بە شێوەیەك دەستی ڕەنگینی لە ڕێكخستن و جوانی و پاكژیی ماڵدا دەركەوت و كە بەرەو باڵخبوون ڕۆیشت و بە دوایدا لە تافی گەنجیشدا بوو بەو مەعشوق و دولبەرەی گۆرانی بۆ وترا و سوجدەی بۆ برا، كە بوویش بە دایك لەبەر بێ‌ سنووریی سۆز و میهرەبانییەكەی بەهەشت لەبەر پێیدا ڕاخرا، سەد مەخابن بێ‌ وەفا هەموو ئەمانەمان لەیاد كرد و سەرەنجام و ئاخرێكەی بوو بەو كەسەی پێی بگوترێت پیرەژن، پیرەژن واتە ئەو كەسەی تاوێ‌ لەمەوبەر هەندێ‌ لە سیما و ناووناتۆرەكانیمان خستەڕوو.

 وەك لە بەینی خۆماندا دەڵێین قسە قسە دێنێ‌، پێدەچێت لۆژیكی ئەم ئیدیەمە لەم بەشەدا زۆر بەهێز و زاڵ بێت، بۆیە لە هەندێ‌ دەلاقەوە ناوەناوە باسی لابەلا خۆیان دەخزێننە ناو لێكۆڵینەوەكەمانەوە، بەڵام هەر زوو دەنگێك ڕامدەچڵەكێنێ‌ و دڵنیام تۆی خوێنەریش لە لای خۆتەوە لێم بەدەنگ دێیت و دەڵێیت قسە قسە دێنێ‌ چی، خۆ تۆ لافی لێكۆڵینەوە و توێژینەوە و شتی لەم بابەتەت لـێ‌ دەدا، بۆ كەوتیتە سەر باری ئەوەی ئێرە بكەیتە شانۆی نمایشكردنی هەرچییەك كە پێشتر فەرامۆش كرابێت، ئەم دەنگە ناچارمان دەكات ئەو بابەتانەی شوێنیان ئێرە نییە، هەر وا ڕاگووزەرانە خۆیان بكەن بەم نووسینەدا و زوو تێپەڕن، دەشبێ‌ هەر ئەمە بكەین. دەبێت بە دڵیش بڵێم وەی بە حاڵی ئەوەی كە ئاماژەی كورت و خێرا و تێپەڕ لەسەر بابەتێك بدات و بەچڕی بەناو تونێلی تاریكیی ئەوەی پێوەندارە بە باسەكەیەوە نەچێت، چونكە بۆچوونی خێرا و وەك پێویست نەسەلمێنراو هەمیشە ئەو كەشوهەوا خۆشكراوە بۆ سەرهەڵدانی دونیایەك بەدحاڵیبوون و بە هەڵە تەفسیركردن دەسازێنێ‌. بڵێین چی لەوەی كە ئەو بابەتانە ڕاگووزەرانە دێن و هەندێ‌ جار سەری تۆی خوێنەری پێوە دێشێنین، بەڵام بە دڵنیایییەوە هەر لە خۆوە بە ئاوانتە ئەم باسانە سەرەتاتكێمان لەتەكدا ناكەن، ئەگەر ئێستایش تەنها بە حاڵ سركەسرك و ورتەیەكیان ببیستین، ڕۆژێكی تر دێت تەواو تەواو مێشكی سەرمان بەرن و ئەو دەم بە خێری خۆمان نەبێت، بە خۆمان و بەوان و پێوەندییەكماندا بچینەوە، بێگومان ئەگەر پێ‌ ڕابگەین و توانای پەیڤینی جیدیمان مابێ‌ و بیركردنەوەمان ستۆك نەبووبێت و بتوانین قەرەبووی ئەو درەنگوەختە و كەڵكەبوونی زیان و دەرەنجامە تراژیدییەكانی بكەینەوە.

بابەتی لكاندنی ئەو سیفەتە ناپەسند و نێگەتیڤانە بە كەسێكەوە كە بە پیرەژن ناوی دەركردوە و ناسراوە، مشتومڕ هەڵناگرێ‌ كە ئەویش یەكێكە لەو بابەتە فەرامۆشكراوانەی، ئەوە دەهێنێت قسەی جیدی لەبارەوە بكرێ‌ و لەوێوە تۆز و غوبارێكی ئێجگار كۆنینە لەسەر پارچەیەكی گەورەی دیكەی ژیان بتەكێنین و گوڕ و هەستانەوەیەك بدەینە ئەو ئیفلاسییە ڕۆحییەی مرۆڤبوونمان بە دەستییەوە دەناڵێنێت. ئەو باهۆزانەی دێن و خۆیان لە نووسینەكانی ئەم سەردەمەی دونیای ئێمە دەخشێنن و بە كۆمەڵێك بابەت بارگاوییان دەكەن، نووسەران و ڕۆژنامەنووسانمان فێری لەگەڵ تەوژمدا ڕۆیشتن دەكەن و پێیان دەڵێن ئەمڕۆ مۆدێلی ئەوەیە بۆ نووسین و كاغەز ڕەشكردنەوە و پێویستە تۆیش شتێ‌ بنووسیت و لەو كاروانە جێ‌ نەمێنیت، ئەو باهۆزانە بە پێی گۆڕانی وەرزەكان زوو زوو لە كێشەی گەنج و مافی ژنان و تاك و دیموكراسیەت و تیرۆر و كۆمەڵگای مەدەنی و ئیسلامی سیاسی و عیلمانیەت و دەسەڵات و گەندەڵی و…هتد، ەوە دەئاڵێن و بە جارێ‌ و مەیدانی نووسین و ڕۆژنامەوانی و ڕاگەیاندنی ئێمە دەبنە شوێنی زۆرانبازی و عەرزی عەزەڵاتی ئەو نووسەرانە. خۆت باش دەبینی ئەم دونیایە چۆن سیخناخ دەبێت بە قسەی سەرپێی و هەرزەگۆیی و داڕشتنی ساكار و هەزاران جار پاتبۆوە، بەڵام حەیف و خەسارێ‌ بۆ ڕەنجی بێوەری ئەو ناوەندە ڕۆشنبیرییەی هێشتا نازانێ‌ یان دەزانێ‌ و خۆی بێ‌ ئاگا دەكات لەوەی كە كۆی ژیان پارچەیەكی تۆكمە و لە یەك نەترازاوە و هیچیان لە یەك دابڕاونین، ئەوەی ئەمڕۆ شەڕێكی وەهمی لەسەر هەڵدەگیرسێنی و كە نازانی لە كوێوە بەرگری بكەیت و لە كوێوە هێرش بەریت و پرەنسیپ و بەهاكانی خۆت كوان و دەتەوێت چی لەناو ببەت و چیش دروست بكەیت، بابەتگەلێكی وەك كێشەی گەنج و مافی ژنان و تاك و دیموكراسیەت و دەسەڵات و گەندەڵی و تیرۆر و كۆمەڵگای مەدەنی و ئیسلامی سیاسی و عیلمانیەت… هتد، دەكەیتە مانیڤێستی كارەكانت و هەرایەكی عەجیبی تابڵێی زوو دامركاوی لەسەر ساز دەكەیت، بەڵام نازانی هەر خۆت بە پشت گوێ‌ خستن و فەرامۆشكردن دۆزەخێكت لە ئایندەی ئەو مرۆڤەدا شاردۆتەوە، بەو نیگا بەد و سوك تەماشاكردنانە ئەو بەهەشتە درۆینەی بە گەنجی بۆت دروستكردوە تەفروتونا دەكەیت، كە ئەمەیش دروست هەر لە حكایەتی هەڵبژاردنی ئەو سەرۆك ئاوایییە دەچێت، كە سەرەتا هەڵی دەبژێرن و دەبێتە سەرۆك، بە گوڵ و چەپڵەڕێزان پێشوازی لـێ‌ دەكەن و كڕنووشی بۆ دەبەن و هەیبەت و سامی جەستەی مرۆڤی دەوروبەری دەلەرزێنێت، بەڵام وەختێ‌ دەسەڵاتی لـێ‌ دەسەنرێتەوە و لەسەر كار لادەبرێت، ئەو دەم سەری لووتی ڕەش دەكەن و بە تەنەكەلێدان و بەردەبارانكردن شاربەدەری دەكەن.

قەت نەكەی وا تێ‌ بگەی مەبەستمان ئەوە بێت قسەكردن و نووسین لەسەر ئەو بوارە زیندوانە پێویست نەبێ‌، گەر یەكێ‌ خۆی لە گێلی نەدا و مەرامی شێواندن نەبێ‌، دەزانێت هەرگیز بۆنی ئەمە لەو وشانەوە و ئەو جۆرە دەربڕینانە هەرگیز و بە هیچ لایەكدا بڵاو نابێتەوە، چونكە ئێمە تەنها ئاماژە بۆ كارەساتێك دەكەین كە بە قووڵی ئەوڕۆ دەست و پەنجەی لەتەكدا نەرم دەكەین، بۆچی حەشامەتی ناوەندێكی ڕۆشنبیری تەنها لەگەڵ خوڕڕەم و تەوژمەكاندا دەكەوێتە پەلەفڕكێ‌ و بەس ئەو ئیقاعەی مۆدێل و سەردەم دەیهێنێت و دەیخاتە سەر سەما، بۆچی ئەم ڕۆشنبیرە خۆی وەك ئەركی ڕاستەقینەی خۆی لەسەر ئەو زەوییەی كە لەبەر نەخۆشی ڕەنگی خۆی ناناسێتەوە، كێشەیەك نادۆزێتەوە و نایكاتە كەرەستە و بابەتی نووسین و توێژینەوە و ئیشی لەسەر ناكات؟ باشە وەك خۆی گوتەنی لەگەڵ سەردەمدا ڕێ‌ دەكات، بۆچی هێندە زوو بازبازێن دەكا و شوناسی ڕاستەقینەی هەر یەك لەو چەمكانەمان پێ‌ ناناسێنێ‌ و قووڵ نابێتەوە و بە دونیایەك پچڕپچڕی و نەسازی و نەگونجاوی دەمانسپێرێ‌ و بۆ خۆشی گیرۆدەی تێنەگەیشتن و بەدوەرگرتن و تەناقوزات و بۆچوونی نەسەلماو و بەزۆر سەپاو دەبێتەوە، جارێ‌ لەوەیش گەڕێ‌ و ئێرە شوێنی ئەوە نییە، باس لەو گولییە بكەم كە جەستەی ئەو ڕۆشنبیرییەی داغان كردوە و خۆشی بە ڕەخنە و چاونەترس و بوێری ناساندوە و هەرچی بەها و پێوەر و پرەنسیپەكانە تووڕی هەڵداوە و بە ناوی ڕەخنە و جورئەتی نووسین و قسەكردنەوە بەجارێ و بە هەق و بە ناهەق هەموو شتێ‌ ڕیسوا و جنێوباران دەكا و لە ژێر پەردەی ڕۆشنایی خستنە سەر حەقیقەتی شتەكان و هەڵماڵینی چارشێوی سەر ڕاستییەكان، باكی لەوە نییە تەڕ و وشك پێكەوە بسووتێنی و بێ‌ پەروا زێڕ و خۆڵ و خاشاك دەخاتە ناو یەك تای تەرازوەوە، هەندێكی تریش ئەم ڤایرۆسی بەناو ڕەخنەیە هێندە نابینای كردوون، زێڕت لـێ‌ دەكەن بە زبڵ و ڕەنگە پێش نەزانی كە زبڵت بە زێڕ بەسەردا ساغ دەكەنەوە، لە كاتێكدا ئەم جۆرە ساتوسەودا و مامەڵەكردنەی كەوا هەموو تازە نووسەرێك و هەموو ئەوانەی وا تازە ناویان دەچێتە سەر ڕووپەڕی ڕۆژنامەیەك فێری بوون، هەرچییەك بێت ڕەخنە نییە و هەرگیز ئەرك و مەرامی ڕەخنە بۆ ئەم بێهوودەیی و نابەرپرسیاری و یارییە كوشندە و گێلانەیە كورت نابێتەوە. 5

ناچارین زۆر بە سادەیی لە ئاست ئەم كارە سادانەدا چەند وشەیەك بنووسین و بەو سادە تێگەییشتوانە لە ڕەخنە بڵێین، ئێوە كە ئەم جۆرە گەمەیە دەكەن لەبیرتان چوە یان هەر لە بنەڕەتەوە نەتانزانیوە ئەوەی بە هەڵە و كەموكوڕی دەزانن، بەڵێ‌ پێویستە و ئەركێكی سەر شانتانە ڕەخنەی لـێ‌ بگرین، خۆم ناكەمە واعیز و ناڵێم ڕەخنە دەبێت وابێ‌ و وا نەبێ‌، بەڵام هەر شتێكت كوێرانە ڕیسوا كرد و نابەرپرسانە ڕاست و چەپت پێدا هێنا و هەوڵت دا دڵڕەقانە بێ‌ هیچ ئامانجێكی ژیاندۆستانە تەنها بۆئەوەی پێت بڵێن ڕەخنەگر و چاونەترس و بەجورئەت، ئێسقانی بشكێنیت، ئەوا بە دڵنیایییەوە ئەوەی دوای ئەم پرۆسەیە دەقەومێ‌ تەنها بێ‌ باكییە و هیچی تر، بێ‌ باكی لە ئاست هەموو شتێكدا، بێ‌ باكی لەوەی ڕەخنە لـێ‌ گیراو سوور بێت لەسەر هەموو كەموكوڕییەكانی و هەڵەكانی ببنە بەشێك لە بوونی خۆی و گەشەیان پێ‌ بدا و بە هەڵەیان نەزانێ‌ و تۆ بە ناحەز و بە كەسێك بزانێ‌ كە چاوت بەودا هەڵنایەت. كە تۆ نامرۆیییانە هەوڵت دا شتێك ڕیسوا بكەی، یەعنی ناتەوێ‌ چاكی بكەیت، بەڵكو یان دەتەوێ‌ زووخاوی دەروونێكی نەخۆش هەڵڕێژی و خاڵی بكەیتەوە یان دەتەوێت تۆڵەیەكی چرووك لەو شتە بكەیتەوە، یان ئەگەر هەر زۆریشت پێكرا لەوە بەدەر نییە كە ئەو ڕەخنە لێ گیراوە لەسەر نەخشەی ژیان بسڕیتەوە، بۆیە ئەم سێ‌ حاڵەتە واتە هەم هەڵڕشتنی داخ و زووخاوی دەروون و هەم تۆڵكردنەوە و هەم هەوڵی سەندنەوەی ژیان و كوشتنی ڕەخنە لێ گیراو، هیچ نین جگە لە ڕاگەیاندنی دوژمنایەتییەكی ئاشكرا لەگەڵ ئەو ڕەخنە لێ گیراوەدا، جا ئەگەر ڕەخنە لێ گیراو خۆشت بیت چی دەكەیت، ئایا هەوڵ دەدەیت لەگەڵ دید و بۆچوونەكانی دوژمنتدا خۆت بسازێنی و گوێ‌ بۆ داواكارییەكانی بگریت؟ یان ئایا بە ئارامی و لەخۆبووردوویی و سنگفراوانییەوە ڕەخنەكان وەردەگریت و هێدی هێدی پێشنیار و سەرنجەكان بەڕەوانی ئەزبەر دەكەیت و لەژێر ڕۆشنایییاندا دەست دەكەیت بە بەخۆداچوونەوە و خۆچاككردن، بێگومان نەخێر، چونكە دەزانیت ئامانجی ڕەخنەگر لەناوبردن و سڕینەوەی تۆیە، بۆیە ئەوەی تۆ بیری لـێ‌ دەكەیتەوە و مێشك دادەگرێ‌ و زیرەكانەوە دەتەوێت نەخشە و پلانی بۆ دابنێیت، تەنها سووربوونە لەسەر مانەوە و پێداگرتنە لەسەر هەموو هەڵسوكەوت و سیفەتەكانت و درێژەدانە بەوەی تا ئێستا كردووتە.

ئەم جۆرە مامەڵە ناتەندروستانەیە لەگەڵ ڕەخنەدا، ئەنجامێكی لەوەیش خراپتر و تراژیدیتری لـێ‌ دەكەوێتەوە كە ئەویش ئەوەیە، ئەوانەی بەم شێوەیە مامەڵە لەگەڵ ڕەخنەدا دەكەن، بە چەشنێكی نائاگایانە ئەم هەڵسوكەوت و بیركردنەوانەیان وەك نەخۆشییەكی دەروونی لـێ‌ دێ‌ و هەمان شتێك كە بە توندی ڕەخنەی لـێ‌ دەگرن گەر زۆر بە زەقییش لە خۆیاندا هەبێت نایبین و هەر كەسێكیش وەئاگایان بێنێ‌، پێیاندا هەڵدەشاخێن و بە توندی ڕووبەڕووی دەبنەوە، خۆ هەر مەشپرسە كە ئەگەر بۆیان لوا و ڕۆژگارێك هات دەسەڵاتیان پەیدا كرد یان چوونە هەمان ئەو جێیەی كە پێشتر ڕەخنەیان لە بەرپرسەكانی دەگرت، چۆن هەموو قسەكانی خۆیان لە یاد دەكەن و لە هەموو قەناعەتەكان كە پێشتر هەیانبوو هەڵدەگەڕێنەوە و هەر لە ژێر فەرمانی ئەو نەخۆشییە دەروونییەدا كە ساڵەهایە لـێی بێ‌ ئاگان، دەكەونە ستەم و زوڵموزۆر و كاری ناڕەوا. بە لامەوە هیچ خۆش نەبوو، كە لێرەدا ئەم قسە زۆر سادانە پڕینەوە ناو باسەكەمانەوە، بەڵام بە دڵنیایییەوە بێ هیچ هەوڵی پاساوهێنانەوەیەك دەڵێم، سادەییی ئەم قسانە لە سادەییی ئەو تێڕوانین و دیدگایانەوە دێن كە لە ناوەندی ڕۆشنبیریی ئێمەدا بۆ چەمكی ڕەخنە ئامادەن. 

هەریەك لەو بابەتانەی پێشتر ئاماژەمان بۆ كرد، لە وێنەی كێشەی گەنج و مافی ژنان و تاك و دیموكراسیەت و دەسەڵات و گەندەڵی و تیرۆر و كۆمەڵگای مەدەنی و ئیسلامی سیاسی و عیلمانیەت…هتد، نكوڵی لە گرینگییان ناكرێ‌ و قسەمان لەسەر بایەخ و قورسایییەكەیان نییە و پێویست ناكات بڵێین كە هەڵدەگرن چییان لەسەر بكرێت، یان چۆن مامەڵەیان لەگەڵدا بكرێت، بەڵام قسەی ئێمە ئەوەیە، باشە بۆچی وەها و بۆچی هێندە ڕاگوزەرانە…؟ بۆچی تەنها لە تەوژمەكاندا هەڵایەكیان لەسەر ساز دەكرێ‌ و دواتر كەس هەر بیریشی نییە و نامێنێ پرسەكە بە كوێ و بە چی گەییشتوە…؟ یان بۆ هەموان پێكەوە لە بابەتێكەوە دەوروژێن و زوویش لـێی تەوەلا دەبن، ئایا تۆ بڵێی ئەم دیاردەیە بۆ ئەوە نەگەڕێتەوە، كە ئەو نووسەرانە ئەو بابەتانەیان زۆر پێ‌ گرینگ و و گەورە و دیارە، پێیان وایە بە خۆلێدان و باسكردنی ئەمانیش گەورە گرینگ و ناودار دەبن، گەر ئەمە وا بێت، ئایا بەڕاستی لەوە بێ‌ خەبەرن نین كە پێشوونییەكانمان یان ئەوانەی لە ئەزموون و دنیابینییەكی قووڵەوە قسان دەكەن، چی لە هەگبەیان دایە و چ دەرسێكیان داداوین، ئایا نەیان بیستوە كە پێیان گوتووین: (هەندێ‌ كەس وا تێ‌ دەگەن ئەگەر یەكێ‌ باسی بابەتێكی گەورە بكات پێی گەورە دەبێت. لەگەڵ ئەمەشدا گەورەیی لە شتی سادەدایە. لافاو لە دوو تۆی تاقە دڵۆپە ئاوێكدا پەنهانە. جیاوازیی پیاوی گەورە و پیاوی بوودەڵە لەوەدایە دوەمیان تەنها دیاردە و شتی گەورە بەدی دەكات، كەچی دەرهەق شتی ورد و بچوك دەڵێی چاوی بەستراوە، بەر لووتی خۆی نابینێ‌. بەڵام پیاوی مەزن شتی گەورە و شتی بچووك هەردووكیان بەدی دەكات و دەتوانێ‌ سیحری شتی زۆر ورد ببینێ‌ و پێشانی خەڵكی بدات. )6 

جارێكی تر بۆ سەر ناونیشانی (چاوپیسی و لێكدانەوەكانی خەڵكانی ئاسایی) دەگەڕێینەوە و بە كورتە باسكردنێكی چەند بۆچوونێكی سادەی تری خەڵكانی ئاسایی دەربارەی چاوپیسی كۆتایی بەم لایەنە دەهێنین و دەپەڕینەوە بۆ دوا سەرنجی ئەم بەشەی توێژینەوەكە، زۆر جاریش دەبیستین كە فڵان خێزان و فڵان بنەماڵە بە گشتی چاویان پیسە، یان ڕاستر وایە بڵێین لە لایەن ئەو كەسانەی باوەڕێكی بەهێزیان بەم دیاردەیە هەیە ئەم قەناعەتە بڵاوە، واتە ئەم دیاردەیە بە شێوەیەكی گشتی ئەو خێزانە یان ئەو بنەماڵەیە هەموویانی گرتۆتەوە و سەرجەمیان لە لایەن ئەو كەسانەوە بەپێی تەفسیرە باو و نا زانستییەكان بە چاوپیس ناسراون و یەك بە یەكیان شوێنی گومانن و قسەیان لەسەرە و بیر و ڕاكانیان لە بارەی هەر شتێكی خەڵكییەوە جێگەی خۆشحاڵی نیین.

لای هەندێكی كەسی تر و لەناو هەندێك كۆمەڵی تردا ئەو قەناعەیش هەیە گوایە چاوپیسی بە شێوەی بۆماوەیییانە دەگوێزرێتەوە و هەر كەسێك بەو سیفەتە بناسرێت و ئەم خاسێتەی تێدا بێت ئەوا نەك هیچ دوور نییە، بەڵكو زۆر كەس بڕوای وەهایە كە بە دڵنیاییشەوە مناڵان و نەوەكانیشیان ئەم خاسێتە هەڵدەگرن و چاویان پیس دەبێت. هەروەك چەند جارێك گوتمان ئەم تەفسیرانە سەلماندن و شیكاری لۆژیكی و عەقڵییان لە پشتەوە نییە و لە سەرچاوەیەكی زانستی و ئەكادیمییەوە بەرهەم نەهاتوون و ڕەواجیان پێ نەدراوە، بۆیە هەر لەسەر بناغەی ئەم تەفسیرە نازانستییانەوە چەندان چیرۆك و بەسەرهاتی سەیروسەمەرە و ئەفسانەیی و تەواو دوور لە ڕاستییەوە هەر لە بیركردنەوە و هۆشیاریی ئەمانەوە لەسەر ئەو كەسانەی بە چاوپیس دانراون و ناسراون، هەڵقوڵاون و پەرەیان سەندوە و بڵاوبوونەتەوە، هەندێ‌ لەم چیرۆكانە بە شێوەیەك ڕێكخراون و هەڵبەستراون كە سنووری هەموو پێوەرێكی عەقڵ و مەنتیقیان بەزاندوە و بە چەشنێكی سەیر هێندە كەشێكی ئەفسانەیی بەسەریاندا زاڵە، كە ئینسان تووشی شۆك و سەرسامی دەكەن.

دیارە كە تەفسیر و لێكدانەوەكان نازانستی بن، بۆیە دەبێت هێندە بە لاشمانەوە زۆر عەجایب نەبێت چیرۆكی سەیروسەمەرە و خورافـی و وەهمی بە خەیاڵی مرۆڤدا بێت و ڕووداوەكان بە چەشنێك لێك بدەنەوە و بگێڕنەوە كە عەقڵی وەهمی و خورافە بەرهەمهێن چەندی بوێ‌ و كەیف و لەززەتی تێر بكا، هێندە زیادەڕەوی تێدا بكا و چۆنی بوێ‌، وەهای بگێڕێتەوە و تەفسیری بكا. 

 

سەرچاوەكان:

 

1  – وەك تەنها نموونەیەك لە بێشوومار نموونە لەم بارەیە تەنها لە ئەدەبی كۆن و تەنانەت نوێی كوردیدا، ئەم دێڕە شیعرەی شاعیری پایەبەرز (گۆران)ت دەهێنمەوە بەر دیدە:

بێینە سەر چاو، چاوێك بڵێم چ چاوێك

 كانی سیحر، دەریای عیشوە، گێژاوێك

بڕوانە: دیوانی گۆران، عەبدوڵڵا گۆران، بڵاوكراوە پانیز، چاپخانەی دلاهۆ_ تەهران، چاپی یەكەم ساڵی 1384هەتاوی، لاپەڕە 58.

هەروەها هونەرمەندی بەتوانای كورد (سەید عەلی ئەسغەری كوردستانی) بە سۆزی زۆر قووڵ و مەستانەوە لە گۆرانییەكدا ئەمە دەچریكێنێ‌:

هەردوو ئەبرۆی خوێنڕێژت بوون بە جەللادی گیانم

بـە فــتــوای چــاوی مەســتت، قەتلم واجب كراوە

بڕوانە: تۆ دەریامی، عەزیز شاروخ (بەسەرهات و گۆرانی) لە بڵاوكراوەكانی دەزگای چاپ و بڵاوكردنەوەی ئاراس، چاپی یەكەم- هەولێر، ساڵی 2004ی زانینی لاپەڕە 222. 

2  – لەبەر دوورنەكەوتنەوە لە بنچینەی بابەتەكە، با هێندە قسەكردن لەسەر ئەم لایەنە بەس بێت، بەڵێن بێت لە شوێنێكی دیكە زیاتر پەرە بەم باسە بدەین و گفتوگۆكە گەرمتر و فراوانتر بكەین، یان هەر نەبێ‌ لە بەشێكی دیكەی ئەم توێژنەوەیەدا هەوڵ دەدەین بۆ لایەنە جۆراوجۆرەكانی بگەڕێینەوە.

 3 – گێتیی زیندەوەر، عەلادین سوجادی، لە بڵاوكراوەكانی دەزگای چاپ و بڵاوكردنەوەی ئاراس، چاپی یەكەم، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، هەولێر، ساڵی 2000ز. لاپەڕە 99.

 4 – ئینسایكلۆپیدیای گشتی، یاسین سابیر ساڵح، بەرگی یەكەم، چاپی دوەم، سلێمانی 2009ز، ل319.

5  – بۆ ئەوەی خۆ بپارێزین لەم نەخۆشییە كوشندەیە و، سەركۆنەی ناوەندێكی ڕۆشنبیریی نەكەین بە سیفەتێكی ناپەسەند كە لە خۆشماندا ڕەنگ بداتەوە، هەروەها بۆ ئەوەی ئێمەیش لێرەدا ڕاست و چەپ بەسەر هەموو شتێكدا نەهێنین، دەبێت سڵ لەم وشانە بكەینەوە و زۆر بەڕەهایی نەدوێین، چونكە دەزانین ئەم قسانە لە بەرامبەر كۆمەڵێك ناوی مەزن و دیار چ لە ڕابردوو و چ لە ئێستادا دەبنە گەورەترین بێ‌ ئەدەبی و دەبنە زمانپیسییەك كە هیچی كەمتر نەبێت لەو تەوژمە ڕەخنە نابەرپرسانەی ئەوڕۆ لە ناوەندەكەماندا ئامادەیە، ئەم قسانەی ئێرە نەك هەر ڕووی ئەوەیان نییە لە هەمبەر كۆشش و ڕەنج و كارە جوانەكانی ئەم ناوانەدا خۆیان دەرخەن، بەڵكو بەلای منەوە هەموو دەمێك پێویستە لە ئاست ئەم ناوە درەوشاوانەدا سەری ڕێز دانەوێنین و دەستمان لەسەر سنگمان بێت. لە نیوەی دوەمی سەدەی بیستەمدا تا كۆتایییەكانی ئەو سەدەیە، ناوەكانی وەك (مەلا عەبدولكەریمی مودەڕڕیس، مەسعوود محەمەد، ئیبراهیم باڵدار، نووری عەلی ئەمین، شێخ موحەمەدی خاڵا، ئەوڕەحمانی حاجی مارف، عەلادین سوجادی، مەولوود محەمەد”مەم”، هەژار موكریانی، موستەفا نەریمان، كەمال مەزهەر و محەمەدی مەلا كەریم و چەند ناوێكی تریش،) هەروەها لەناو ئەو ناوانەیش كە لە دوادوایییەكانی سەدەی بیستەم و تا ئێستایش دەنگێكن هەمیشە گوێمان هەڵخستەوە، بە چ كارێكی تری نایاب سەرسام و قەرزداربارمان دەكەن و چرایەك لەم شەوە زەنگەدا دادەگیرسێن، بە گشتیش (محەمەد حەمەباقی، ئازاد حەمە، د. محەمەد كەمال، د. حەمید عەزیز، بەختیار عەلی، مەریوان وریا قانیع، ڕێبوار سیوەیلی، فاروق ڕەفیق، كاروان عومەر كاكەسوور، ئاراس فەتاح و سەڵاح حەسەن پاڵەوان چەند ناوێكی تریش) لەوانەن كە كارەكانیان جێگەی ڕێز و ستایشن، ئەمە جگەی لەوەی لە بواری وەرگێڕان و ئەدەبدا چەند ناوێكی خامەڕەنگینمان هەیە. 

 6- داغستانی من، ڕەسوڵ حەمزاتۆف، وەرگێڕانی: عەزیز گەردی، بەرگی …..ساڵی …..ل 135.

Previous
Next
This site is registered on wpml.org as a development site.