تەمەنێك بەدوای شوناسدا

 تەمەنێك بەدوای شوناسدا
 هانتگتۆن.. ئەو پیاوەی بە پێكادان گفتوگۆی نایەوە
  هەردی مەهدی میكە
 Hardi_mahdi@yahoo.com

 گەرچی هانتگتۆن بە كتێبە ناودارەكەی (پێكادانی شارستانێتییەكان-1996) ناسراوە، كە درێژەپێدەری ئەو وتارەی بوو لە رۆژنامەی فۆریە ئەفیەرزدا (1993) بە هەمان ناونیشانەوە بڵاویكردەوە، كە بەدوایدا ئێستەشی لەگەڵدا بێت گفتوگۆ و تاوتوێكردنێكی زۆری بەدوای خۆیدا هێنا، چ بە لایەنگر بێت یان بە نەیاری. بەڵام كتێبە نوێكەی (ئێمە كێین؟) كە لە ساڵی 2006دا بڵاویكردەوە زیاتر ئەوی خستەوە ناو گفتوگۆ هزری و سیاسییەكان، ئەو كتێبەی هانتگتۆن دەكرێت بوترێت كە تەواوكاری كتێبەكەی پێشوویەتی و لەوێدایە كە جەخت لەسەر شوناسێك دەكاتەوە بۆ ئەمریكییەكان. هەر لە ناونیشانەكەشیەوە ئەوە دەردەكەوێت كە نیازی ئەو تیۆریزە كردنی شوناسێكی ئەمریكیە. خەونی ئەمریكایی لای ئەو ئەمریكایەكی (خاوەن فەرهەنگی ئەگلۆ-پرۆتستانتی)یە.
 شارستانییەت فراوانتر لە ئابوری و نەتەوە و ئایدۆلۆژیا
 بە هەمانشێوە لە پێكادانەكەشیدا هانتگتۆن جەخت لەسەر پێكدادانی كلتورەكان دەكاتەوە نەك پێكادانی ئابوری وەك ئەمریكا و ئەوروپا، یان ئایدۆلۆژی وەك شیوعییەت و سەرمایەداری، یان نەتەوەیی وەك پێكدادانی دەوڵەتەنەتەوەییەكان، بەڵام ئەوە شارستانییەتەكانن كە خاوەنی كلتور و ئاین و نەریتی تایبەتن و هەر ئەوانن كە رێبەرایەتی پێكادانی ئایندەی جیهان دەكەن. لێرەدایە كە هانتگتۆن گریمانەی پێكدانانەكانی نێوان جیهانی ئیسلام و جیهانی رۆژئاوا دەكات لەمەشدا شارستانیەتی كۆنفۆشیۆسی بە هاوپەیمانی جیهانی ئیسلامی دەزانێت، ئەمە كرۆكی كتێبەكەی 1996ی هانتگتۆن بوو، بەڵام لە ساڵانی دواتر و تا ساتی مردنی پێیوابوو كە پێكدادانەكان دەستیان پێكردووە و  ئەمەشی لە كتێبەكەی ساڵی 2006دا دوپاتكردەوە و ئەوەشی بەیاد هێنابوویەوە كە "جەنگی شارستانێتیەكان دەستی پێكردووە و لەبەرئەوە لە ئێستادا لەبری جەنگی شارستانێتییەكان لەلایەنی زانستی و هزرییەوە، وڵاتان خەریكن لەسەر نەژاد و نەتەوەی خۆیان جەنگ دەكەن." لەگەڵ ئەوەشدا ئەو سەرجەمی پێكدادانەكان و جەنگەكان بەرمەبنای بیركردنەوە و جیهانبینی ئاینی و مەزهەبی دەزانێت و باوەڕی وابوو كە عەرەبەكان، موسڵمانەكان و چینییەكان لەسەر مەزهەبی خۆیان دەجەنگن". ئەو دەڵێت: "گریمانەی من ئەوەیە لەم جیهانە نوێیەدا سەرچاوەی بنەڕەتی كێشەكان ئایدۆلۆژی یان ئابوری نابێت، دابەشبونی نێوان مرۆڤەكان و سەرچاوەی باڵادەستی كێشەكان، كەلتوری دەبێت. گەلانی دەوڵەتدار وەك بەهێزترین یاریكەری كاروبارە دەوڵەتییەكان دەمێننەوە، بەڵام كێشمەكێشی بنەڕەتی لە سیاسەتی جیهانییدا لەنێوان گەلەكان و گروپگەلی شارستانێتییە جیاوازەكان سەرهەڵدەدات، بەیەكداكێشیانی شارستانییەتەكان باڵدەكێشێت بەسەر سیاسەتی جیهانییدا، هیڵی جیاكەرەوەی شارستانییەتەكان دەبێتە هێڵی پێكادان". دەبێت لێرەشدا ئەوە بوترێت كە شارتسانێتی یەك نەتەوە یان زمان مەبەست نییە، بەڵكو ئەوەندەی كە بریتییە قەروارەیەكی كلتوری، گوندەكان، هەرێمەكان، گروپە ئەتنییەكان، رەگەزەكان، گروپە ئاینییەكان، هەموویان پێكەوە دەبنە شارستانێیتییەك راستە لە روخساردا جیاوازن، بەڵام ئاستێكی فراواندا شوناسێكی هاوبەشی كلتوری كۆیاندەكاتەوە. بۆیە هەمانشێوەی ئارنۆڵد توینبی مێژوونوس پۆلێنێكی كردووە و پێیوایە كە لە ئایندەدا جیهان لە شارستانێتیەكانی خۆرئاوا، كۆنفۆشیوسی، یابانی، ئیسلام، هیندی، سلاڤی، ئارسۆزۆكس، ئەمریكای لاتین و ئەفریقا شێوەی خۆیان وەردەگرن.
 ئاینەكان، نەتەوەكان تێدەپەڕێنن
 هانتگتۆن پێیوایە كە ئاینەكان سەرلەنوێ لە جوڵە و بوژانەوەدان، ئەمەش بۆ پڕكردنەوەی بۆشایی شوناس كە دنیای تازە بەخۆیەوە دەیبینێت، لەمەشدا سەردەكێشێت بۆ بزوتنەوە ئسوڵیەكان لە هەر ئاینێكدا بن، بۆیە لە مەسیحییەت و ئیسلام و جولەكە و بودایی و هندۆسیدا ئەم جوڵانەوانە دەبینرێن. ئەو پشتگیری جیل كێپڵ دەكات و ئاماژە دەكات بەوەی كە "یوژانەوەی ئاین چەند بناغەیەك پێشكەش دەكات بۆ شوناس و پێوەستبوون بەبەزاندنی سنورە نەتەوەییەكان و شارستانێتییەكانیش یەكدەخات". لەمەشدا هانتگتۆن بەڵگەیەكی روون دەهێنیتەوە و دەڵێت: "ئاین لە رەچەڵەك تیژتر خەڵك لەیەكتر جیادەكاتەوە كەسێك دەتوانێت نیوە فەرەنسی و نیوە عەرەب بێت، دەتوانێت هاوڵاتی دوو وڵاتیش بێت، بەڵام زەحمەتە نیوە كاسۆلیك و نیوە موسڵمان بێت."
 ئەو پرۆتستانت بە چارەسەری شوناسی ئەمریكا دەزانێت، گەر ئەم روانینەی هانتگتۆن وردكەینەوە ئەوا دەبینین لە دنیای ئیسلامیشدا كەم نین ئەوانەی باوەڕیان بە شوناسی ئاینی بەهێزە و زیاتر لەوەشیان تێپەڕاندوە، رەنگە ئوسامە بن لادن و دروشمەكەی (ئیسلام چارەسەرە)، نمونەیەكی بەرجەستەی ئەو دنیایەن كە هانتگتۆن وێنای دەكات، هەروەك چۆن جۆرج بوشی سەرۆكی ئەمریكاش دیوەكەی تری وێنەكە تەواو دەكات لە پەرەپێدانی جەنگێك كە سنور و شوناسی ئاینی بناغە و هەڵگیرسێنەریەتی. لە ئێستای جیهاندا ئەمەش دەركەوتووە كە رێژەی ئسوڵگەراكان لە هەریەك لە ئیسلام و مەسیحییەت و جولەكە و هندۆسیەكان و كۆنفۆشیۆسییەكاندا هیچیان لەویتر كەمترنییە. 
 پێشبنیەكانی بۆ عێراق و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست
 ئەو لە كتێبەكەیدا (ئێمە كێین؟) ئاماژەی بەوەداوە كە جەنگی عیئچراق دوو قۆناغی تێپەڕاندوە، قۆناغی یەكەم لابردنی سەدام و خستنی رژێمی دیكتاتۆری ناوبراو بوو، كە ئەمە بە كۆتا گەشت، و قۆناغی دووەمیش ئەو قۆناغەیە كە دامێنی ئەمریكا دەگرێت، لەم قرناغەدا ئەمریكا دەبێـت روبەڕوی شارستانی و مەزهەبی عێراقییەكان ببێتەوە، بە باوەڕی هانتگتۆن ئەنجامی ئەم شەرەِی عێراق ئەمریكا ناچار دەكات لە ئایندەدا لەگەڵ تەواوی خەڵكی عێراق و جیهانبینییە ئاینی و نەتەوەییەكاندا بجەنگێت.
 ئەو لە كۆتاییدا ئەو پێشبینیە دەكات كە گەر دنیا بیەوێت بە ئارامییەكی رێژەیی بگات، ناچارە و دەبێت یەك سیستمی ئازاد و گەورە لە رۆژهەلاتی ناوەڕاستدا پەیڕەو بكات،  كە تا سنورێك توركیا دەتوانێت نمونەیەكی ئەو سیستمە بێت.
 بەڵام گفتوگۆ بەردەوامە..
 رەنگە بە خوێندنەوەی هەر دێڕێك لە گریمانەكانی هانتگتۆن ئەوا دنیایەكی پڕ جەنگ وێنا بكەین و هەندێك لە نمونەكانی ئەو جەنگانەش پێویستیان بە ئایندە نییە تا بۆمان بسەلمێنێت وا لە دەوروبەرماندا دەیانبینین، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا راستە ئەو پێكادانی شارستانێتییەكانی خستەڕوو، راستە زۆرێك لە سیستم و زلهێزەكان بە پراكتیكی هەندێكیان پێڕەو دەكەن، بەڵام هەر هانتگتۆن بە گریماننەی پێكادانەكەی گفتوگۆیەكی هزری و شارستانی هێنایە ئاراوە، كە تا ئێستاش نەفەسی لە پێكادانەكەی ئەو درێژترە، چونكە هێشتا دەنگێكی وەك چۆمسكی لە ژیاندا ماوە كە تەنها و تەنها و "مرۆڤبوون" لە پێشی شوناسە ئاینی و نەتەوەییەكانەوە دادەنێت، هەروەك چۆن ماندێلاش رەوتەكەی بە كۆتا نەگەشتوە و هێشتا لایەنگرانی گوڕی ئەوەیان تێدایە ژیان بە رەش و سپییەوە گرێبدەن، لایەنگرانی بیرمەندێكی وەك محەمەد خاتەمیش كەم نین لە دنیای ئیسلامدا كە پێكەوە هەموو ئاینەكان لەسەر خوانێك كۆبكەنەوە.
 سەرچاوەكان:
 1.سامۆئیل هانتگتۆن (2005): بەیەكداكێشانی شارستانێتییەكان، و:ئاوات ئەحمەد، كتێبی یانەی قەڵەم، سلێمانی.
 2. مناڤره غیر مستقیم نوام چامسکی و ساموئل هانتینگتون، ترجمه احمد سمایى، http://rushana.persianblog.ir/، دوشنبه ٢٧ مهر ،۱۳۸۳
 3. د.حازم الببلاوی: بین هانتجتون وبن لادن، http://www.alarabiya.net/writers/writer.php?content_id=11631.
 4. تازه ترین پیش بینی‌های هانتیگتون منتشر می‌شود:    http://www.chn.ir/news/?section=4&id=4160
 5.  ساموئل هانتینگتون نڤریه‌پرداز «جنگ تمدن‌ها» درگژشت:     https://balatarin.com/topic/2008/12/27/1002170