تەوەری چوارەم: دەنگ لە شیعری کەریم دەشتی دا
بونیادو ئیستاتیکای دەنگەکان
(The Structure & Aesthetics of the Sounds)
دکتۆر عبدالقادر حمد امین حمد دەڵێ :”یەکێک لە بناماکانی تێگەیشتنی هەر دەقێك جولەی دەنگ و ئاوازەکەیەتی.” { عبدالقادر ل ١٩٢} بنیاتی } زمان بنەمای شیعرەو شیعریش هاوکێشەی قورسەکەی نێوان وشەو دەنگە. ئەو سی و شەس یان سی و حەور دەنگەی زمانی کوردی [ بەدەنگی بزرۆکەی لاتینیەوە]، کەرستەی ئاخاوتنی زمانەکەمانن. دوو زانستە پێکەوە گرێدراوەکەی دەنگ: زانستی دەنگسازی و زانستی فۆنۆلۆجی ( Phonetic & Phonology) ئەرکی لێکۆڵینەوەی سازکردن و بەکارهێنان و دەنگەکان دەگرنە ئەستۆ.
بەهای هاوکێشەی نێوان وشەو دەنگئەو کاتە بەدیاردەکەوێ کە زانیمان “(زمان) بریتییە لە سیستەمێک لە نیشانە( signs) و دەلالەت بۆ شتێ یان بۆچونێکی دیاریکراو. نیشانە یەکەێکی بنەڕەتی زمانناسییە دەبێتە بەردی بناغەی پێکهێنانی سیستەمەکە کە ئەویش پێکهاتەی دال (signifier) و مەدلومە(signified)”. (د. عبدالقادر حمدامین ڵ ١٥)) واتا ” دالە وێنەی دەنگ دروستدەکاو مەدلولیش چەمکەکەیەتی، کەوتاە دەلالەتی دەنگکان پێش ئەوەی ئەرکی گەیاندنی مانایان هەنێ، دەلالەتی موسیقیان هەیە، بۆیە شاعیر ئەبێ لە دەلالەتی موسیقای امان سوود وەربگرێت”.( د. عبدالقادر حمدامین ڵ ١٨٧)
بۆ وەرگرتنی ئەو سوودە، شاعیر دەبێ بزانێ کە ئەوە تەنیا دەنگە ڤاول و کۆنسنیەکان نین کە دەبنە پێکهاتری وشە، بەلکو پێتەرازوێک کەرستەی دەنگی تریش هەن، ڕولیان بەسەر ئەو دەلالەتە موسیقایەوە هەیە وەک: ئەلەفۆم (Allophone) ، فۆنیم(Phoneme) ، کەرتە دەنگییەکان(Sound Segments) ، بڕگە(Syllable) ، هێز(Stress) ، ئاواز( Intonation) ، پلەی ئاوەزی دەنگ( Pitch) ، ئاوازیە(Tune) و هێشوە کۆنسنەنتکان(Consonant Clusters)، ئەوجا ئەوانەش راستەوخۆ بەندن بە زانساتی بیناسازی وشە(Morphology) کە مامەڵە هەم لەگەل داڕشتنی وشەو لەگەڵ ڕێزمانی وشەدادەکا.” زمان دیاردەێکی یەکجار ئاڵۆز و چووەناویەکە.” { وریا ل ١٦}
بۆ گەیاندنی کڕۆکێ ئەم بڕگەیە، پیویستە زانستانە خوێندنەوەیەکی دەنگسازی سیستیماتیک بۆ نموونە هەڵبژاردراوەکانی (کەریم دەشتی) لە بڕگەو وشەو زارەو و دەستەواژەو کۆپڵەکاندا بخەینە ڕوو تا لایەنی بەهرەداری و سیس وژاکاوی ئەو بخەینە روو.
تابڵێی شاعیر خۆی بە وشەوە ماندووکردوە بۆ وەدیهێنانی ئەو ئامارزو مەبەستەی کە گەرەکی بووە یەکە یەکەی لە یای تەرازووی جوانی و واتاداری هەڵیان دەسەرنگێنی. کت و مت لاسایی وەستای بەنا دەکا، کە لەمێوان کەڵەکە بەردێکا یەک تاقە بەرد بۆ شوێنی مەبەست هەڵدەبژێرێ و وەستایانە لە شوێنی خۆی جختیدەکا خەتەدیواری خۆی پێتەواو دەکا. دڵی لە داخوازیکردنی وشەدا ئاو ناخواتەوە تا دڵنیانەبێ کە :
• وشەکە پڕاوپڕ واتای مەبەست دەپێکێ.
• بڕگەو کێشی هاوسەنگە بۆ کۆپڵەکە.
• تون و ئاوازو نەغمەو هێزو رتمی لە بارە.
• لە فەرهەنگی شاعیردا خسوسیەتێکی خۆی هەیە و هەڵگری دەنگی شاعیرە لە رێجکەو شێواز.
ئەو لە (ئێوارەکانی باز) دا دەڵێ:
هەڵدەفریت و گیانمان پڕ لە حەنین دەکا. ] ک. نەی ل ٢٤[]
وشەی ( حەنین) ی عارەبی لێرەدا ، تایبەتمەندێکی زۆر شاعیرانە بە واتای (گیان) دەدا، کە لە ئاکامی (هەڵفڕینەکە) دوو جاریدێت.
( حەنین) لە زمانی عارەبیدا واتا” تاسەکردن، بیرکردن، پەرۆش” [ فەرهەنگی دەریا)عەرەبی- کوردی). رزگار کریم چاپی یەکەم بەرگی یەکەم چاپخانەی مەهارەت س٢٠٠٦ ل ٢٢٠] ئەو نەهاتووە وشەێک داتاشێ کە مانای مەبەست نەدا، بۆیە نەیگوتوە: ” هەڵدەفڕێت و گیانمان پڕ لەسۆز/ یاسە / ئەڤین / یاس / جوانی / عەشق / لاوەانەوە، پەرۆشی…..هتد دەکا” چونکە هیچیان مانای ( حەنین) نابەخشێ ئەوە جگە لە ریزبەندی وشەکە لە ناو فەرهەنگی شاعیردا کە سەنگی خۆی هەیە.
(ک. دەشتی) لە ( سروتی ئەشکەوت) دا دەڵێ:
دەنگێ هەیە لە شکستی کەڤرو زناری ئەشکەوت دەچێ.[ ک؟؟؟]
[ گەڤر: بەرد،شاخ، بەردی گەورە] [ هەنبانە ل ٣٨١]
کەڤرو زنار ڕتم و مۆزیک و ئاوازێکی ناسکیان هەیە، چونکە ” رتم ۆەیوەندیەکی توندی بە ئاوازەوە هەیە.” { ویدووسن ل ٣٥}
و لە ناو بەیتەکەدا تەواوکەری ئاوازی وشەکانی ترن ( دەنگی ش، ژ ، س، ز ٣ک) لە دوای یەکتردا، نەغمەێکی سۆزدار دەبەخشن. لە وشە بازارییەکانیش دووردەکەوێتەوە ، نۆیە ئەوانی نەگۆڕیوەتەوە بە ( بەردو شاخ).
لە ( بەفری بەفران) لە ) دا دەبێژێ:
ئەی شابەفری کۆسارانی هەموو دڵم.[کتێبی ئاو ل. ٩٥)]
[شا: زل، زلتر، ئەستورتر، شیاوتر] [هەنبانە ل ٥٦٢]
شاعیر بە بەکاتهێنانی (شابەفر) دەلالەتی بەفری گۆڕیوە بۆ بەکەسکردنی بەشێکی سروشت(Personification)، ئەوە جگە لەوەی سێ بڕگەی وشەکە کێشی شیعرەکەی هێناوەرەوە، نەغمەێکی هاڕمۆنیداریشی بە بەیتەکە بەخشیوەو فەرهەنگی شاعیریشی دەولەمەنتر کردوە.
با لە (دەنگی وشە ) بازدەینە سەر (دەنگی دەستەواژە).
لە قەسیدەی ( شیوەن) دا شیوەن دەکاو دەڵێ:
لەو رۆژەوە کە مانگ شکاو ئاسمان چۆل بوو[ ک. نەی ل ٩٥]
تێکهەڵکێشانێکی دەنگسازی و مۆرفۆلۆجی ناسک لە نێوان ( مانگ ، شکا / ئاسمان ، چۆل بوو)هەیە، هیچ وشەێکی وەک ( لەت بوو ، ڕژا ، ئاوابوو، نەما، مرد، کوژرا، تەقیەوە، پوکاسیەوە…هتد) ماتوانێ جێگای وشەی (شکا) بگرێتەوە، دیسان دەستە واژەی ( چۆل بوو) بە ( خاڵی بوو، بە تاڵ بوو ، کەسی تیا نەما ، تەنیا بوو ،…هتد) ناگۆڕدرێتەوە. هەمان هەنگی لە نێوان ( مانگ و ئاسمان/ شکان و چۆل بوون) زۆر بەهێزە. دێارە شاعیر ئەندیشەو وێنەی هونەری و مۆزیک و نەغمەی وشەکانی وەک چەپکێ گوڵ کردوە بە قامت.
لە ( خۆرئاوای قوڵینگەکان) دا دەچڕێ:
کاشکێ دەمزانی کە قەفتەی ( ٥+ ٣ = ٨ )
خەنجەری ئەو زامە چۆن بوو ( ٣ + ٥ = ٨ )
زۆر لە مێژە من سایەدی پەیامێکم ( ٤ + ٤ + ٤ = ١٢)
قۆڵینگان ببینم بێنەوە. ] ک. نەی ل ١٦١[( ٣ + ٣ + ٣ = ٩ )
( کاشکێ: بریا ، کاشکا – هەنبانە ل ٦٠١)
وشەی ( کاشکێ و سایەدی) تام و بۆنێکی شیعری خۆشیان هەیە کە لە ( بریا ، خۆزگە / ڕاوکەر ، راوچی، نێجیرەڤان ، صەیاد) دا نییە. ئەو ڕستە دەنگەی لە وشەی ( کاشکێ ، کە قەفتەی ، دەمزانی ، زامە ، ببینم، بینیوە ) هەیە لاسەنگی کێشەکەیان ڕاست کردۆتەوەجۆرە بازدانێکی خێرا لە نێوان بڕگرکاندا هەست پێدەکرێ کە فرە رەنگی کێشەکە دەشارێتەوە .” چۆن وشە لە ئاستی مۆرفۆلۆژیدا بەسەر مورفیندا دابەش دەبێت ، بەهەمان شیوە لە ئاتی دەنگسازیشدا کەرت دەکرێت و و کەرتەکانیش پێیان دەگوترێت بڕگە.” { ئەکادیمی ژ ١٩ ل ٨٢}
لە هۆنراوەی ( باخچە هەڵبزرکاوەکانی مید) دەڵێ :
ئاوەکانی ورمێ و گوڵەکانی وان و مەریوانی
پڕ لە پەپولەی پرسەو تەتەری خانزاد دەکرد [ پیانۆی ەۆژ ل ٢٢٥]
گۆێ بگرن، چۆن ئاوازی جۆگەڵەئاوێکی هێمن لە گوێچکەماندا پڕوشەداکا. ئیقاع و نەزمی ( ئاوەکانی ، گوڵەکانی / ورمێ ، مەریوان / پڕ لە پەپولوی پرسە / تەتەر) مۆزیکێکی پر تاسەو هاڕمۆنی بە مۆزیکی دیوی ناوەوەی شیعرەکە دەدەن. ئەوە جگە لە ماناو وێنە هونەریەکەی دیوی دەرەوی بەیتەکە.
تا باشتر لە بونیاتی دەنگەکان و هونەری ئیستاتیکای دەنگەکان ، لە شیعری کەریم دەشتیدا تێبگەین ئەم نموونەیەتان دەخەمە بەرچاو ، هەر دوو دیوی بونیادی دەنگەکان ( ئاوەازی دەرەوەو ئاوازی ناوەوی) شیدەکەمەوە. ئاوازی دەرەوە وەک دکیۆر (شاکۆ سەعید سالح ) ئاماژەی بۆ کردوە ،” تەبای دەنگە، لە نێوان بەیت و بڕگەو یەکە ئاواییەکان، کە بە پێی پێوەرەکانی کۆن و نۆێ بۆ کێش و قافیە سابین دەکرێت. ” [ دلالای البناء الایقاعی فی الشعر. رسالة ماجستیر ، کلیة الغات – جامعة السلیمانیة ١٩٩٩ ص ١٠٦]
( وەسیەتەکانی باز) [ ک نەی ل ٣٤]
پیری هات ئیتر باز پەڕپەڕی باڵانی ( ٣ + ٣ +٣ = ٩ )
بەدەستی زریانێ خستەوە کاڵانێ ( ٣ + ٣ + ٣ = ٩ )
بە باران دوای وەسیەت ( ٣ + ٣ = ٦ )
دوا قسەی بۆ تەوار ناردەوە ( ٣ + ٣ + ٣ = ٩ )
ئەوە بوو ( ٣ )
مەنیشن لە نیشتن لوتکە ریزتان ناگرێ ( ٣ + ٣ + ٣ + ٣ = ١٢)
چون ژیان هەر بە فرینەوە جوانە. ( ٣ + ٣ + ٣ = ٩)
بە ئاشکرا ئاوازی دەرەوەی شیعرەکە دەبیسترێ بۆ غەیری کوردزمانیش هەستپێکراوە – هەرچەندە کۆپڵەکە لەسەر بنەمای کێشی تێکەڵ؛ چەند رتمێکی جیا تێکەڵ بەیەکتر – بنیات نراوە. کە کێشی سێ بڕگریە. ( ٩ / ٩ / ٦/ ٩ / ٣ / ١٢ / ٩ ). ئاوازێکی هێمن و لەسەرخۆ بە رتمی نزم و بەرز بەدجوای یەکتری دادێن و سەروای بەهێزیشی تێدایە وەک ( باڵانی / زریانێ / کاڵانێ ). ئەمەش یارمەتیدەرە بۆ تێگەیشتن کە خودی دەقەکە.” یەکێک لە بنەماکاسنی تێگەیشتنی هەر دەقێک، جوولەی دەنگ و ئاوازەکەیەتی، تا خوێنەر هەست بە قوڵایی ئەزموونی شیعر بکات و کاریگەری پۆسەتیڤی لەسەر دروست بێ، چونکە ئاواز ڕەگەزێکی دەقە. ” [ د. عبدالقادر حمدامین بنیاتی کارنامەی دەق ل ١٦’]
ئەم کۆپڵەیە ( ١٤٤) پیتە، %٥٥ دەنگکەکان کۆنسۆننتن لە %٤٥ ڤاوڵن، بەحوکمی ئەوەی دەنگە ڤاوڵەکان نەرم و نیان و ناسکن لە چریندا، کۆئاوازێکی پڕ هونەریان سازکەدوە کە شیعرەکەیان کردۆتە پارچە مۆزیکێکی خۆش. هەرچەندە ڕەنگ بێ دێوی نەستی شاعیر لە بێئاگاییەوە وای بۆ هۆنرابێتەوە بەڵام ئەمە بەدەر نییە لە سنعەتسازی شیعر کە دەرئەنجامی ئەزمونێکی دوورو درێژە.
گەر وردتر سەیری دەنگەکان بکەین ، دەبینین پۆل پۆل، نۆتەکان بەیەکدەچن، جا یەک- ئاواز نۆتەبن ، یان کۆ ئاواز نۆتەبن یان رستە نۆتە” گۆڕینی لەرینەوەی ژێیەکان دەبنە هۆی گۆڕانی ئاوازی ڕستە، هەر ئاوازەش واتایەکی جیا بەرشتە دەبەخشێ.” { وریا ٢٨٩}.. بەم شێوەیەی خوارەوە ئاوازی ناوەوەی کۆپڵەکە ئاشکرا دەبێ:
( ٢٣ هـ / ١٤ ن / ١٤ ئـا / ٩ ی / ٧ ت / ٧ ب / ٦ ر / ٤ ڕ / ٤ ز / ٤ڕ س / ٣ د / ٣ پ / ٢ ڵا / ٢ش / ١ خ چ أ ف م /. ٥ وە / ٣ با / ٣ بە / ٢ تە / ٢ نە / ٢ نیش / ٢ نا / ٢ دە / ٢ ست / ٢ دوا / ٢ ڕێ / ٢ پەڕ / ٢ یار) . ئەمە جگە لەم ئاوازانەی لەم بڕگە رتمدارانە هەڵدەستن:
( پە / بە / دە / وە / هە / نە / مە / سە ) ، (ها / با / نا / یا/ کا/ وا/ ڕا) ،(ئەوە / نەوە/ دەوە ) ، (باز/ بار / وار ) ، (تان / وان / یان / ران / لان /. ڵان) ، (یر/ تر/ زر/ ار / گر / فر ) ، ( ئەو / نەو / دەو ) ، ( دو / چو / جو / لو ) ( ری / رێ / گرێ) ، (ریان/ ژیان / جوان ) ، ( ئات / ئاز / تاز / ڵات) ، ( مەنی / لەنی ) ، ( تکە / قسە )،( یێ / ئێ ).
کێشی چوار برگەیی و سێ بڕگەیی بەسەر کۆ شیعرەکانی ک. ذەسرفی دا زاڵە ، وەلێ بە هەموو کێشەکانی کوردی سوردمەند بووە. وەک کێشی هاوسەنگ، کێشی تێکشکاو ، کێشی تێکەڵ ، کێشی کراوە و کاڵبونەوی کێش، کە هێمای ئەزموونی شاعیرێکی خاوەن سەلیقەت و بەهرەدار نیشاندەدا. ” کاری شاعیر لە نیوان مارەکردنەوەی دەنگ و واتادا، تەنیا لە ڕیی گەمەی زمانەوانی لە ئاستێکی سادە دا بەرقەرار نابێت، بەلکو پێویستی بە جیهانبینییەکەوە هەیە، کە هەمیشە لەسەر کەشفکەدن ۆیش دەکات.” { ئەحمد مەلا ل ٥٣} دەبێ ئەوەش بوترێ کە قل قلە شیعری بێ ئاواز و زیواندارو ناڕسکمان دێتە بەرچاو، کە پتر دەچنە خانەی پەخشان و لە رەگەزی شیعردا هەژارو موسکینن.
لە کۆپڵەی دەیەمی ( جانتادا) دەڵێ ] ک. پیرۆزی عاشقان ل ١٩٥[
لە ناوەندی قەیسەری هەولی ( ٩ بڕگە)
دوو کەسم دی بەشەر هاتن ( ٨ بڕگە)
بەجانتا لەیەکتریان دەدا ( ٩ بڕگە)
گەرر وەک ساتریش (Satir) ئەم کۆپڵەیە وەرگرین بنەماکانی شیعری ساتری لاوازە!
ناتەواوی لە فۆڕمۆلۆژیای وشەشدا، لە چەند شوێنێکی کەم. ساتمە بە خوێنەر دەکا. لە ( درەختی خامۆش ) دا و لە کۆپلەی (١١) مینی ( گەمەی ئاگرو ئەوین و کتێبان) دەڵێ:
ئاگر گوتی دامگیرسێنە
کتێبێکت بۆ دەنەخشم ڕەش وەک خەڵوز
دەستەواژەی ( بۆ دەنەخشێنم ) شیاوترە لە بۆ ( دەنەخشم)، خۆ گەر مەبەستی شاعیر تێکسکانی زمانیش بێ ، ئەوە نە مەبەستەکەی پێکاوەو نە داهێنانیشی کردوە! ” گوێگر کە کاتی گوێ راگرتندا هەستی خۆی پتر بۆ لای واتای وشەو دەربڕینەکان دەبات، نەگ بەلای تێگەریستنی دەنگەکان. { عبدالواعد الوافی ل ٤٨}
لە شیعری ( یادستان) دا دەبێژێ:
لەو سێبەرەی حەشاری دام
گوڵی چیام پڕژاندەسەر ئەو پرچە ڕەنگیەت گوناهم کرد
چونکە عەترێکی ژەهراوی بوو بەو عەترە تۆیان ناسییەوە)\(ٶ ک. پیانۆ ل ٢٤٤)
کورد دەڵێ: پرچی ڕەشت، پرچی زەردت ، چیای سەوزت ، بەفری سپیت، بەڵام گۆڕینی وشەی ( رەنگ) بۆ (ڕەنگیەت) بەمەبەستی هەڵگرتنی مانای ( رەنگین) گونجاو و لە بار نیەو لە یاسای ڕیزمانی کوردیدا بەدەرە. ” سیعرییەت کۆی ئەو ڕێوشوێنە زمانیانەیە کە زمانی ئاخاورتنی ئاسایی بەرەو زمانی شیعری دەبات.” { ئەکادیمی ژ ١٤. ل ١٥} هەرچەندە جار هەیە تیری قەڵەمی شاعیرو نووسەر نیشانە ناپێکێ، بەڵام دەبێ بزانن چاوی رەخنەگرو خوێنەری سیواددار تیژەو خاتروخۆتر نازانن ” زەررەێکیش حیسابە.” ئەمانە لە شاعیریەتی کەریم دەشتی کەم ناکەنەوە جونکە تای تەرازوەکەی سەلیقەت و بەهرەو ئەزموونی زۆر لەمانە قورسترە
