Skip to Content

Thursday, March 28th, 2024
خوا، مەزهەب، مرۆڤ … دارا مەحمود

خوا، مەزهەب، مرۆڤ … دارا مەحمود

Closed
by June 2, 2013 کتێبخانە

 

 

 

 

 

پێشکەشە بە هاوڕێ و هاوسەرم چیمەن کە بەبێ یارمەتی و هاوکاریی ئەو،  ئەم پەرتووکە بەرهەم نەدەهات

  ناوەرۆک

 پێشەکی……………………………………………………………………….٥

بەشی یەکەم: پرسی پەیدابوونی هەبوون لەهزری مرۆڤدا…………..٢٠

                ئا-  قۆناغی ئەفسانە………………………………………٢١

               ب-  قۆناغی فەلسەفە………………………………………٣٩

               پ- قۆناغی مەزهەب………………………………………..٥٠

              ت-  پەیدابوونی هەبوون و وەڵامە زانستییەکان…………٧١

بەشی دووەم: پرسەکانی سەبارەت پەیدابوونی هەبوون و

سەنگەرگرتنی  مەزهەب لە زانست……………………………… …….٨٢

بەشی سێیەم: خواو مەزهەب…………………………………………….٩٤

بەشی چوارەم: ڕۆح……………………………………………………….١٤٤

بەشی پێنجەم: خەون، ئیلهام، وەحی…………………………………١٦٠

بەشی شەشەم: تەفسیرو تەئویل………………………………………١٧٨

بەشی حەوتەم: دەستکارییکردنی دەقە پیرۆزەکان…………………٢٠٤

                 ئا: نەسخ لەقورئاندا…………………………………….٢٠٨

                 ب: دەستکارییکردنی قورئان……………………………٢١٤

بەشی هەشتەم: پەیامبەران و ئیمامان……………………………….٢٢٠

بەشی نۆیەم: گروپبەندیی ناو ئایینەکان…………………………….٢٤١

               حەسەن سەباح و ترۆری ئیسلامیی……………………..٢٦٥

بەشی دەیەم: مەزهەب و کۆیلایەتی………………………………….٢٧٩

بەشی یانزە: خورافات و جادووگەریی………………………………..٢٩٤

بەشی دوانزە: فەلسەفەو حیکمەتی مەزهەب………………………..٣٢٤

 

 

پێشەکی

مەزهەب وبیروباوەڕی خواپەرستیی، بەشێوەیەکی ڕەها گرنگترین و کاریگەرترین شتێکە بەدرێژایی دیرۆک لەسەر مرۆڤ. ئەو گرنگییە لە ئاستێکدایە کە هیچ بیروباوەڕو ئایدیۆلۆژیایەکی تر ناتوانێ پێشی بگرێت و بەسەریدا زاڵ بێت. و سنووری کاریگەرییەکانیش لەسەر مرۆڤ تەنیا بە پرسەکانی وەک خواپەرستی و ڕێوڕەسمە ئایینییەکان و حوکمە شەرعی و تێکستە پیرۆزەکان… سنووردار نابێت. بەڵکو دەربازی کولتوور دەبێت. تائەو جێگایەی بۆخۆی دەبێتە کولتوور و یانیش کولتوور لەناو خۆیدا دەتوێنێتەوەو دەیکات بە ئایین. و هەروا تێکەڵاوی پێداویستییەکانی ژیان لە خواردن و خواردنەوەو پۆشاک و هاوسەرگیریی و منداڵبوون، و سیاسەت و فەلسەفەو دەروونناسیی و ئابووریی و هونەرو… هیتر دەبێت. و هەروەک مرۆڤناسی ئینگلیزی تۆماس هێنری هاکس دەڵێت: مەزهەب، هەروەک شانەکانی درووستکەری جەستەیە کە وەک تەونی جاڵجاڵوکە پێکەوە چنراون. و بەناخی کۆمەڵگاکاندا چۆتە خوارێ و کاریگەریی خۆی لەسەر بیرو ئەندێشە داناوە.١

بێگومان شتێک هێندە  گرنگ و کاریگەرییەکەی هێندە مەزن و فراوان بێت، بێسنوور لێکۆڵینەوەو دیراسەکردنیش هەڵدەگرێت. و ئەمڕۆ لە زانستگاکانی جیهاندا ژانرو ڕشتەیەکی تایبەت بە مەزهەب ودیرۆکی ئایینەکان لە ژێر ناوی (Comparative Religion History) و (Religious Studies) و هیتر دەخوێنرێت و دیراسە دەکرێت. بەڵام زۆربەی هەرەزۆری ئەو دیراسانە لەچوارچێوەی ئێلێتی زانستگایی و پسپۆرو شارەزایانی ئەم بوارەدا سنووردار بووەو بەئاستی فراوان نەهاتۆتە ناو خەڵک. هەرلەبەر ئەمەشە کە کۆمەڵگا جۆربەجۆرەکانی مرۆڤایەتی لە سۆنگەی پێباشتربوونی ئایینی خودی، هەرکۆمکەڵگایە بە درێژایی دیرۆک و ئایینەکەی خۆی، دیرۆکی مەزهەب و خواپەرستیی و ئایندەی مرۆڤایەتی لەچوارچێوەی ئایینەکەی خۆیدا دەبینێت و پێیوایە تەنیا ئەو ڕێگای ڕزگاریی ئەبەدیی دیتۆتەوەو ئەوانی تر هەموو لادەرو هەڵەن. هۆکارەکەشی قەتیسمان و خۆگۆشەگیرکردن لە ناو ئایینی خودیداو قەدەغەکردن، و یانیش لانیکەم بە پێویستنەزانینی دیراسەکردن و بەدەستهێنانی زانیاریی لەسەر بیروباوەڕی مەزهەبیی کۆمەڵگا جۆربەجۆرەکانی تری مرۆڤایەتی و دیرۆکی ئەو باوەڕانە.

بێگومان کاری ئەو زانستە زانستگاییانەی ناومانبردن و ئێمەش لە دووتوێی ئەم بابەتەدا ئەوە نییە کە دەستنیشانی ئەمە بکەین داخوا کێهە ئایینە ڕاستەو کێهە هەڵە. یان هەوڵ بدەین بیسەلمێنین داخوا خوایەک هەیە یان نا..! کارێکی وا نەلە توانای ئێمەو هیچ زانستێکدایە، و نە سوودێکیشی هەیە. بەڵام ئەو مافەمان هەیە لەهەر شوێنێکدا پێویست بێت جارێکی تر ئەو پرسیارانە دووبارە کەینەوە کە تائێستا وەڵامی گردەبڕیان بۆ نەدیتراوەتەوەو هەروا ئەو کێشەو ململانێیانەش کە لەنێوان ئایینە جۆربەجۆرەکان، گروپەکانی ناو یەک ئایین، مەزهەب و سیاسەت، مەزهەب و زانست، و هیتر بخەینە بەر باس و لێکۆڵینەوە.

هەروا لایەنێکی تری ئامانجی نووسینی ئەم چەند لاپەڕەیە، تا ئاو ئاستەی لەم پەرتووکەدا جێگای دەبێتەوە، بەدەستهێنانی هەندێک زانیاریی بواری مەزهەب و خواپەرستیی و چەند لاپەڕە لەدیرۆک و تایبەتمەندیی هەندێک لە ئایینە جۆربەجۆرەکانی جیهان.

لە جیهاندا بەدەیان ملیۆن مرۆڤ لەپەیڕەوانی ئایینە جۆربەجۆرە گەورەو بچوکەکان پێیانوایە بیروباوەڕە مەزهەبییەکەی ئەوان بەشێوازێکی ڕەهاو بێ ئەملاوئەولا باشترین باوەڕەو ئاکامی ئەویش دوای مەرگ بەختەوەرییەو باقی مرۆڤایەتیش دۆزەخ. یانیش بەختڕەشی. ئەمە لەکاتێکدا بەشی هەرەزۆری ئەو مرۆڤانە هەر لە ڕیشەوە هیچ زانیارییەکیان تەنانەت لە سەر ئایینەکەی خۆیان نییە و ئەو بیروباوەڕە ڕەهایانەیان لەدایک و باوک و کۆمەڵگاوە وەک فێربوونی زمان و کولتووری نانخواردن و جل لەبەرکردن پێگەیشتووەو لەبەرئەوەی بەدرێژایی تەمەن و بەتایبەتیش سەردەمی منداڵیی کەسەردەمی ڕیشەداکوتانی باوەڕەکانە، بووە بەو ڕاستییە ڕەهایەی تەنانەت گفتوگۆش هەڵناگرێت. کاتێکیش بیروباوەڕی مەزهەبیی گەیشتە ئەو ئاستە، بەرەبەرە، بەرەو دەمارگیریی و بەستەڵەکی فکریی و جەزمییەت دەچێت. ئاکامە گشتییەکەشی گەلێک زیانبەخشە. چونکە خاوەنی ئەم جۆرە بیرکردنەوانە بە شەڕو خوێنڕشتن و بەیەکتر لەتوپەتکردنیش دڵیان ئاو ناخواتەوە.. ململانێ و کێشە خوێناویەکانی عیراق، شەڕی نێوان شیعەو سوننە لە پاکستان، کوشتارو پێکدادانی خوێناوی نێوان مەسیحی و موسوڵمانانی نێجیریا، ئەندۆنوسیا، شەڕی مەزهەبی نێوان هیندۆس و سیک و موسوڵمانانی هیند، شەڕی نێوان جوولەکەو ئیسلامیش ئەوە هەر باس ناکرێت.. و ئەمانە. چەند نموونەن لەو شەڕە خوێناوییە بێکۆتاییانەی ڕۆژانە لە ڕیزی هەواڵەکاندا گوێبیستیان دەبین.

ئەم ناوچەیەی ئێمە و بە گشتی کۆمەڵگا ئیسلامییەکان، هێشتا لەو قۆناغەدا دەژین کە چەند سەدە پێش کۆمەڵگا مەسیحیەکانی ئەوروپا پێیدا تێدەپەڕین. قۆناغێک کە سیستەمی یەک باوەڕیی ئایینی، یەک یاسا، یەک پادشا. حوکمفەرمابوو. واتا یەک ئایین بناغەی یاساو هێزو دەسەڵاتی پادشا بوو. کە ئەمەش بە ڕۆڵی خۆی هەر جیاوازییەکی مەزهەبی و هەر دیدو خوێندنەوەیەکی مەزهەبیی جیاواز لە دیدو خوێندنەوە باوەکە، وەک دووبەرەکی، لە ڕێگای خوا لادان، و کوفر دادەنران. و کافران و لەدینوەرگەڕاوانیش بە تاوانبارانی گەورەو سەرچاوەی مەترسیی لە بەرانبەر کڵێساو کۆمەڵگا دادەنران. ئەم ڕەوشە هێشتا لە کۆمەڵگا ئیسلامییەکاندا زاڵەو هیچکەس ناتوانێ ئازادانە، ئایینی حوکمڕان، و زۆرینە، بەبەهانەی ئەوەی هی زۆرینەیە، ڕەتکاتەوە، یان تەنانەت ڕەخنەی لێ بگرێ. و ئەگەر کەسێک بخوازێ دەست بۆ کارێکی وا بەرێت دەبێ بە شێوازی پێچاوپچ و ناڕاستەوخۆ بێت، دەنا زوو دەکەوێتە بەر پەلاماری بێئەمان. و ڕەنگە تا ئەو جێگایە بڕوات کە ژیانیشی بکەوێتە مەترسییەوە. لەمەشەوە پەیڕەوی لەو مێتۆدانە دەکەن کەلەسەردەمە سەرەتاییەکانی پەیدابوونی ئایینی ئیسلام پەنای بۆ دەبرا. کە ئەمە لەبەر دوو هۆکار هەڵەیەکی یەکجار گەورەیە. یەکەم/ چواردە سەدەپێش کاتێک ئایینی ئیسلام سەرهەڵدەدات، فاکتەری هەبوونی باوەڕ بەو خوایەی ئەو پێناسەی دەکات و ئەو یاساو ڕێسایانەی ئەو پیادەیان دەکات، بۆئەوەی ئایینە نوێیەکە پەرەبستێنێت و بنەماکانی دەوڵەت دابمەزرێنرێت و پاشانیش قەڵەمڕەوی دەوڵەتەکەی فراوانتر بکات.. یان دەبێ بەوجۆرە بێت، یانیش کارەکە لە ڕێشەوە سەرناگرێت و ئایینەکە لەناودەچێت. ئەمەش پاساوێکی سیاسی پراگماتی ، گونجاو، و پێویست بۆ ئەو سەردەمە بووە. دووەم/ ئەگەر ڕووداوەکانی ئەو کاتە بەچاوی ئەو کاتە بخوێنینەوەو هەڵسەنگێنین، دەبینین لە ئاست سەردەمەکەی خۆیدایە. بەڵام ئەمڕۆ جیاوازە! ئەگەر موسوڵمانێک پێیوابێ ئامانجی ئەم سەردەمەی ئیسلام دەستبەسەرداگرتنی جیهان و موسوڵمانکردنی تەواوی مرۆڤایەتییە، ئەوە لەخەیاڵێکی منداڵانەی کرچ و کاڵ بەولاوە شتێکی لەسەردا نییە. و یان ئەگەر پێیوابێ بەمکارە ئایینەکەی لە لەناوچوون دەپارێزێت، لەمەشیاندا بەهەڵەدا دەچێت. مەسیحیەت، کاتێک لەسەدەی سیانزەهەم بەملاوە خەسڵەتی لێبووردەیی بەسەردا سەپێنرا، نەک هەر لاواز نەبوو، بەڵکو بەرەبەرە ڕووە دزێوو ناشیرینەکەشی لەبیر خەڵکی چوونەوە. و ئەمڕۆ مەسیحیەت بەم خەسڵەتەی خۆی ئایینی ئیسلام و ئایینەکانی تر دەشکێنێت.

بەڵام پەیڕەوانی ئیسلام، بەتایبەتی ڕێبەرانی ئایینیی، لەبەرانبەر غەیرە موسوڵمان و بێباوەڕان و خوانەناساندا لێبووردە نین. و گەرچی لە سەر ئاستی ئەم یان ئەو تاک یان گروپ لێبووردەیی دەبینرێت. بەڵام ئەو خەسڵەتە گشتییەی ئیسلامی داپۆشیوە هەر شتێکە جگە لە لێبووردە. کە تەنانەت ئەم نالێبووردەییە گروپێک لەبەرانبەر گروپێکی تری ئیسلامیشدا پەیڕەوی دەکات. و شیعەو سوننە ڕوونترین نموونەن و ئەگەر هەلومەرجەکانی سەردەم ڕێگای بدایە گەلێک لەمە خراپتریان بەیەکتر دەکرد کە تا ئێستا کردوویانە.

زۆرجار دەگوترێت کە ئایینی ئیسلام بە ماهیەتی خۆی لێبووردەیە. ئەمە گوفتارێکی بێواتایە. ئایینی ئیسلام یان هەر ئایینێکی تر، بە ماهیەتی خۆی لێبووردە بێت یان نا، نە هیچکات دەسەلمێت، نە گرنگیشە. چونکە ئایین ئەو شتەیە کە بەکردەوە پەیڕەو دەکرێت. ئەگەر بەلایەنە باشەکەیدا پەیڕەو بکرێت ئایینێکی باشەو بەلایەنە خراپەکەشیدا خراپ..!

خۆ ئەگەر موسوڵمانێک بخوازێت لێبووردە بێت، بەشی ئەوەندە تێکستی قورئانی و حەدیس هەن کە پشتیان پێ ببەستێت. و ئەگەر پێچەوانەکەشی بخوازێت دیسان هەروایە.

ئایینی مەسیحی ئیمڕۆ بەبەراورد لەگەڵ سەدەکانی پێشووتردا هیچ گۆڕانکارییەکی بەسەردا نەهاتووە. ئەوەی گۆڕانکاریی بەسەردا هاتووە شێوازی پەیڕەوکردن و دیدو بۆچوون و تێگەیشتنی پەیڕەوان و ڕێبەران و تەفسیرکارانە. کە ئەمەش هەروا لەخۆڕا بەدیی نەهاتووە. بەڵکو بە کارو بیری تازەی بیرمەندان و فەیلەسوفەکانی کۆمەڵگای مەسیحیی بوو. کە بوێرانە هەوڵیاندا بەر لە هەرشت خودی ئایینەکە ڕزگاربکەن. ئەمەش لەڕێگای پێداچوونەوە بەسەرتاپای بیرو باوەڕە مەزهەبیە باوەکانداو هاندانی لێبووردەیی. و ئەگەر کەسێک لەدین وەرگەڕێت و نافەرمانی خوا بکات، ئەوە لەجیهانی دوای مەرگ، خواوەند سزای شیاوی خۆی بەسەردا دەسەپێنێت. ئیتر سزاو شکەنجەی ئەم جیهانە چ واتایەکی هەیە..؟ بەلای منەوە ئەگەر بڕیاربێت ئەمە واتای هەبێت ئەوە یەک شتە ئەویش لاوازیی لۆژیک و تێنەگەیشتنی خودی ئەو پێشەوا ئایینیانەیە لە ئایینەکەی خۆیان. کەسێکی چەکدار بە بیروباوەڕێکی ڕوون و ئاشکراو پتەو. کەلەگەڵ عەقڵ و لۆژیکدا گونجاوبێت، لە ڕەخنە ناترسێت و باکی بەهیچ لەدینوەرگەڕانێکی تاکەکانی نییەو ئەو لەبەرانبەردا هێندەی بەرپەرچدانەوەی هزریی پێیە کە پێویست بە تووڕەبوون و بەکارهێنانی توندوتیژی نەکات.

حەقیقەتێکی تریش هەیە کە دەبێ دانی پێدابنێین. ئەویش ئەمەیە کە هێرش و نواندنی توندوتیژی و نەبوونی لێبووردەیی هەمیشە هەر لەمەزهەبگەرایانەوە نەبووە. بەڵکو پێچەوانەکەشی لەلایەن دەسەڵاتی سیاسیی وڵاتانی ئیسلامییەوە، بەوپەڕی بێڕەحمی و نامرۆڤانە دژی مەزهەبگەرایان لە سەرکوتکردن، لەزیندان پەستاوتن، تومەتبارکردنی درۆوساختە، قەدەغەکردنی جموجۆڵی سیاسیی و هتد… پەیڕەوکراوە. کە بەشێکی نالێبووردەیی مەزهەبگەرایان هەر هەمان کاردانەوە لەبەرانبەر نالێبووردەیی دەسەڵات لەبەرانبەر مەزهەبدا بووە. بەبڕوای من یەکێک لە هۆکارە هەرە سەرەکییەکانی ئەم ململانێ و ناتێگەیشتنانەو لە ئاکامیشدا نالێبووردەیی. جەهلێکی تەواوە بە بیرو باوەڕی خودی. جاهل ئەو کەسە نییە کە تەنیا شارەزایی لەبیرو باوەڕی بەرانبەرو دژبەرەکانیدا نەبێت. بەڵکو جاهیلی گەورە ئەو کەسەیە، هێشتا لەبیرو باوەڕەکەی خۆی نەگەیشتووەو سوودو زیانەکانی خۆی لێک جیاناکاتەوە.

لە ئەنجامی کەموکوڕی تێگەیشتنەکان لەم ئایینەی پەیڕەوی دەکەین، خواوەند تادێت لەبەرچاوی موسوڵمانان بچوکترو لاوازتر دەبێت. لەوەتەی مرۆڤ هەیە هەمیشە خواوەند پەناگەی مرۆڤ و بوونەوەران بووە. کەچی واخەریکە ئەم هاوکێشەیە هەڵدەگەڕێتەوەو خواوەند بووە بەوشتە لاوازەی پێویستی بەبەزەیی پێداهاتنەوەو کۆمەک هەیە. چونکە کاتێک گەمژەیەک قورئان دەسووتێنێت و نەفامێک جنێو بەخواوەندو پیرۆزییەکانی دەدات، یان داخ لەدڵێک، کاریکاتر دژی پەیامبەری ئیسلام و دەرهێنەرێکی ئەمریکایی فیلمێکی پڕ لەسووکایەتی بە ئیسلام و پەیامبەر بەرهەم دێنێت… موسوڵمانان وادەزانن خواوەند لەتەنگانەدایەو ئەگەر فریای نەکەون خەریکە لەناودەچێت.

کردارو گوفتاری ناشایست، دژی خواو پیرۆزییەکانی ، یان دژی هەرجۆرە بیروباوەڕێکی مەزهەبیی، خودیی یان غەیرەخودیی، ناپەسەندە. بەڵام خواوەند باکی بەم کارانە نییەو. میکانیزمەکانی پاداشت و سزا، لەم جیهانەو لەئاخیرەت لەدەستی خۆیدایەتی. ئیتر ئەم هەموو خۆسەخڵەتکردن و تەنگەتاوبوونە بۆچی..؟

ئاکامێکی تری ئەم جۆرە تێگەیشتنە جاهیلانەو هەڵەیە لە مەزهەب، ئەمەیە کە دەرگای هەر درۆو خورافاتێک دەخاتە سەر پشت و میکانیزمێک نامێنێتەوە تا درۆ لەگەڵ ڕاست و خورافات لە واقیع جیاکاتەوە.

ئەم شێوازی مامەڵەکردنە لەگەڵ مەزهەب لەناو ئێمەی کوردا چەندان جار بەهێزترە. چونکە تێکستە پیرۆزەکانی ئایینی ئیسلام لە قورئان و حەدیس بەزمانی عەرەبین و ڕەنگدانەوەی کولتووری نەتەوەی عەرەب و خەڵکی نیوەدوورگەی عەرەبی چواردە سەدە پێشە. و لەبەر ئەوەی ڕێبەرانی ئایینیی کوردو بەگشتی ناشارەزاییان بە ئایینەکەی خۆیان، ئایینی ئیسلامیان لەچوارچێوەی خواناسی و پەیڕەوکردنی کرداری باش و دوورکەوتنەوە لەخراپە کردووە بە مامەڵەو بازاڕیی کە لە چوارچێوەی پاداش و سزادا خڕبۆتەوەو جیهانێک لەدرۆودەلەسەی بێ سەرچاوەو بێ بنەمای عەقڵ و لۆژیک بەسەر خەڵکیدا دادەبارێنن و بە ملیۆنیش گوێی بیستن لەبەرانبەریاندا ئامادەیە. هەواڵ لەبەهەشت و دۆزەخ و گۆڕەوە دەهێنن و بێئەوەی پێمان بڵێن لە کوێوە ئەو هەواڵانەیان پێگەیشتووەو چۆن دەزانن ئەمانە ڕوویانداوەو فێڵبازانە یان نەزانانە، ئاشی درۆو فریودان دەگێڕن.

ئیتر واژەو تێکستی وا دێنە سەر زاران کە هیچ واتایەکیان نییە کەچی بەلێکدانەوەی بیری عەوام دەکرێتە واقیعێکی حاشاهەڵنەگر. و ئەفسانەیەکیشی پێوە دەلکێنرێت کەهیچ پشتیوانەیەکی تەنانەت لەخودی ئایینەکەوە نییە.

واژەی (دجال) بووە بەجەجاڵ. لەحاڵێکدا دەجال واژەیەکی عەرەبیە وسیمبۆلی ڕێبەرایەتییەکی درۆزن و ساختەبازو فێڵبازە. لەکوردیدا بووە بە دەعبایەکی گەورەو زەبەلاح کە گوایا لەسەردەمی دەرکەوتنی حەزرەتی مەهدیدا دەردەکەوێت و هەرکەس نەزان و خوانەناس بێت بەدوای ئەو جەجاڵە دەکەوێت کەلەژێر سێبەری هەر گوێیەکیدا یەک لەشکر مرۆڤ بەڕێدا دەڕۆن.

داستانی حەزرەتی مەهدی بوونی هەبێت یان نا، زۆر گرنگ نییەو ئەگەر ئەفسانەش بێت، ئەفسانەیەکی جوانەو بەشێکە لەخەونی مرۆڤایەتی کە لەئاکامدا ڕۆژگارێک، فریادڕەسێک بێت و کۆتایی بە زوڵم و ستەم و خراپەکاریی بهێنێت و عەدالەت و ئازادی و بەرابەریی و ژیانێکی شایستە بۆ هەمووان دابین بکات. و هەبوونی دەجالیش لەبەرانبەر حەزرەتی مەهدیدا وەک بوونی ئەهریمەن لەبەرانبەر ئاهورا مزداو، شەیتان لەبەرانبەر خوادایە. کە لەسەر بنەمای هەمان یاسای فەلسەفی (یەکپارچەیی دژەکان)ە کە خراپەو چاکە، تاریکی و ڕووناکی، مەرگ و ژیان لەحاڵێکدا کەدژ بەیەکن  بەبێ یەکتریش بوونیان نابێت.

ئەفسانەو خەونی حەزرەتی مەهدی لە ئایدیۆلۆژیا جیهانییەکانی وەک کۆمۆنیزم، و ئانارشیزم، و لیبرالیزمیشدا هەیەو مەگەر ئەوە نییە هەمووان بانگاشەی ئەوە دەکەن کەلە ئاکامدا جیهان لەسەردەستی ئەوان دەگاتە پلەی کۆتاییهاتنی دیرۆک و قۆناغی خۆشگوزەرانی و نەمانی زوڵم و ستەم دەستپێدەکات..؟

ئێمە دەکرێ بیروبۆچونی مەزهەبیمان لەگەڵ یەکتردا جیاواز بێت، و تەنانەت هەندێک لە ئێمە هەر لەڕیشەوە باوەڕمان بەمەزهەب نەبێت. بەڵام مۆرکپێوەنانی شتەکان تەنیا بەوجۆرەی من باوەڕم پێیەتی جیهان بەرەو پێشەوە نابات و مرۆڤەکان هۆشیارتر ناکاتەوە. ئەمە جگەلەوەی کارێکی وا هەر لە ڕیشەوە هەڵەیە. و هەمان کارە کە ڕێبەرانی ناشارەزای مەزهەبی پەیڕەوی دەکەن. ئەرکی ئێمە کردنەوەی ئاسۆی دیالۆگ و لێکۆڵینەوەی زانستیانەو یەکتر ناسین و گەیشتن بە زانیارییەو پاڵنەری نووسینی ئەم چەند لاپەڕەیەش هەر ئەمەیە. کاتێکیش زانست و زانیاریی نوێ لەبەردەستاندا نەبن و بەردەوام تەنیا بەبیروبۆچوونە کۆن و چەقبەستووەکاندا بچینەوە، لەڕاستی دوور دەکەوینەوەو درۆ باڵ بە سەر هەموو شتەکاندا دەکێشێت، و هەروەک نیچە دەڵێت: (تا ئەو کاتەی خاوەنی زانست و زانیاریی کەمین، خۆبواردن لە درۆ لە توانادا نییە.)٢

بەداخێکی زۆرەوە پەڕتووکخانەی ئیسلامیی بەتەواوی بەتاڵە لە دیراسەو لێکۆڵینەوەی بێلایەنانەو بەلای ئۆتۆریتەی ئایینیی و ئەم کوولتوورە ئایینە زاڵەی کە ئەمڕۆ حوکمفەرمایە، تەنانەت پرسیارو بەراوردو دیرۆکێک کە لەگەڵ ئەمەی خودیدا یەکنەگرێتەوە بە کوفرو لەڕێلادان دادەنرێت و بە گشتی تابووی لەسەرە. لەم ناوەدا پەڕتووکخانەی کوردی کە هەر لەبناغەوە و لەبەر هۆکاریی بابەتی هەژارە، و هەمووی دوو دەهەیە کە بەهۆی هەبوونی دەسەڵاتی کوردیەوە لەباشووری کوردستان بواری نووسین و چاپ و بڵاوکردنەوە ڕەخساوە، لەگەڵ ئەمەشدا، مەگەر چەنددانە، دەنا ئەوە جێگای بابەت و لێکۆڵینەوەی مەزهەبیی لەسەر بنەمایەکی ڕەخنەگرانەی هەر تێدا نابێتەوە.

لێرەدا پێویستە ئەم پرسیارە بکەین کە ئایا دەکرێ بە دیدێکی ڕەخنەگرانەوە بە خوێندنەوەی قورئاندا بچینەوە..؟ بە بڕوای من بەڵێ..! و ئەم کارە گەلێکیش پێویستە. بەڵام واتای دیدی (ڕەخنەگرانە)، ئەوە نییە لە قورئاندا بۆ هەڵە بگەڕێین. بەڵکو ئەوەی بەسەر تێگەیشتنەکانماندا بچینەوە لەقورئان و دەربارەی قورئان. کە ئەمەشیان، واتا تێگەیشتنەکانمان، دەکرێ هەم هەڵە بن و یانیش ڕاست.. دەستنیشانکردنی خاڵە گومانهەڵگرەکان و ڕەخنەگرتن لە تەفسیرو تەئویل، پرسیار دەربارەی ناکۆکییەکان… هیچ بەواتای هەڵسەنگاندنی خودی قورئان نییە. بەڵکو بەواتای پێداچوونەوەیە بە تێگەیشتنەکانی خۆمان.

یەکێک لەو کەموکوڕی و گرفتانەی هۆکارێکی تری نووسینی ئەم پەرتووکەیە، ئاوێتەبوونی ئایینی ئیسلامە لەگەڵ بیری نەتەوایەتی عەرەب و بوونی خەسڵەتە جۆربەجۆرەکانی ئەم نەتەوەیە بە خەسڵەتی ئایینەکە.

 ئایینی ئیسلام بە هاوتەریب لەگەڵ بیری عەرەب دەچێتە پێشەوەو ئەوەی هەست پێدەکرێت ئەمەیە کە ئەم ئایینە هی عەرەبەو عەرەبیش نەتەوەی تایبەت و میراتگری ڕەسەنی ئەم ئایینەیەو ئەوانی تر هەموو پەراوێزو پاشکۆ. و لەبەر ئەوەی تایبەتمەندیی نەتەوەی عەرەبیش لەبەر کۆمەڵێک هۆکاریی دیرۆکیی، چەقبەستن و ژیانکردنی لە ڕابردوودایە، ئایینەکەشی لەگەڵ خۆی بەو ئاقارەدا بردووەو بەدوای خستووە. ئەمەش بەهیچ جۆرێک بۆچوونێکی نەژادپەرستانە دژی نەتەوەی عەرەب نییە. بەڵکو واقیعێکە بیرمەندانی عەرەب بۆخۆیان پێیگەیشتوون.

 فەیلەسووف و بیرمەندی ناوداری عەرەب محەمەد عابد جابری(١٩٣٥-٢٠١٠) دەڵێت: ئێمە (عەرەب) هێشتا هەر لەسەردەمی جاهلی بە هەموو ئەو توخمە (جیوگرافیایی، ئابووریی، کۆمەڵایەتی، و فەرهەنگی)یانەی کە سیماکانی ئەم سەردەمە دیاریی دەکەن، نەچووینە دەرێ. ٣

بیرمەندێکی تریش بە لێکدانەوەی ئەم وتانەی جابری دەڵێت: ئەمەش بەم واتایەیە کە لە لێکدانەوەکانماندا لە حاڵی ئێستادا ناژین و (ئێستا) لە هاوکێشەی عەقڵی عەرەبیدا هیچ ئامەدەبوونێکی نییە. ئێمە لەدەرەوەی بازنەی زەمانی زیندوودا دەژین و ئەوەی ژیاندەکات قەوارەی زەمانیمان نییە بەڵکو ئەوەی ئامادەیە سەردەمی جاهلییە کە لەمیانی ئێمەوە دەژی و لە ناخماندا نیشتەجێیە. ٤

کاتێکیش باسی جاهلییەت دەکەین دەبینین تەنیا عەرەب خۆی بەر لە ئیسلام، لەسەردەمی جاهیلیدا ژیاوەو ئایینی بتپەرستیی پەیڕەوکردووە. کەچی ئەم دیرۆکەی خۆی دەکاتە دیرۆکی هەموو مرۆڤایەتی و ئێمەش قبوڵمانە. لە حاڵێکدا، نەک هەموو جیهان بەڵکو تەواوی کۆمەڵگاکانی دەوروبەری نیووەدوورگەی عەرەب خاوەنی ئایینی مەسیحی، و جوویی، و زەردەشتی بوون.. کە لە ئایینی ئیسلامدا بە (ئەهلی کتاب)، ناوبراون و تاکە خواوەندێکیان پەرستووە. و بەواتایەکی تر نە بتپەرست بوون و نە جاهل. و کاتێک کە هێشتا ئیسلام پەیدانەبووە خاوەن باوەڕو لە سەر ڕێبازی خواوەندابوون.

عەرەب بەپێی هەڵسەنگاندنی بیرمەندانی خۆی خاوەن خەسڵەتێکە کە (هەمیشە ئەو ئامادەییەی تێدایە بیرێکی ئامادە بێ هیچ لێوردبوونەوەو ڕەخنەیەک وەربگرێت، و ببێتە جێگای متمانەی، و بەمجۆرە کارێکی سەخت و زەحمەتە کە ڕێگا بدرێت کەسێک خۆ لەو بیروباوەڕانە بدات. چونکە ئەو بیروباوەڕە وەرگیراوانە، جیهانی ئەوان دادەڕێژێت. ئەمەش بەڕۆڵی خۆی، دەبێتە هۆی ئەوەی بە شێوازێکی میکانیکیانە، لەبەرانبەر هەر ڕەخنەیەک، کاردانەوەیەکی نێگەتیڤانە لەخۆ نیشانبدەن، وەک بڵێی دەترسن لەوەی جیهانەکەیان بەسەر یەکدا بڕمێت.)٥

بۆیە کاتێک زانایەکی وەک نەسر حامد ئەبوزەید(١٩٤٣-٢٠١٠)، لەبەر ئەوەی دەیخواست و هەوڵی دەدا تەفسیرو تەئویلی قورئان لەو گەڕەلاوژەیەی تێیدایەتی دەربهێنێت و بۆ ئەمکارە پشت بە مێتۆدی زانستیی ببەسترێت، دامەزراوەی ئاییینی میسرو وڵاتانی تری ئیسلامی پەلامارێکی وەهایان دا کە ئەگەر زوو فریای خۆی نەکەوتبایەو میسری بەجێ نەهێشتبایە بە ئەگەری هەرە گەورە لەناودەبرا. پاشانیش کە دوورکەوتەوەو ئیتر دەستیان پێی ڕانەدەگەیشت فتوایان دەرکرد کە تەڵاقی کەوتووە. ئاخر ئەگەر مرۆڤێک بیروبۆچوونێکی بەگریمانە هەڵەشی هەبێت چ پەیوەندییەکی بە تەڵاقەوە هەیەو ئەو لەوێ بۆ دەبێ بکەوێت..؟

لێرەدا پەی بەو مەودا دوورودرێژەی نێوان عەقڵیەتی سەردەست و زاڵی نەریتی نەتەوەی عەرەب و عەقڵی نوێخواز و لۆژیکمەندو زانستپەروەر دەبەین. کە لەم سەردەمەدا بواری لەیەکتر نزیکبوونەوە یەکجار بەرتەسکە.

هەروا ئەم بابەتە هەوڵدانێکە بۆ تیشک خستنەسەر هەندێک بوارو بابەتی تەمومژاوی و کردنەوەی بواری دیالۆگێکی هێمنانە، و بوێری بەخۆدان بۆ گفتوگۆکردن لەسەر بابەتێک کەتائێستا یەکلایەنانەو ڕەهائاسا سەپاوە. بەو هیوایەی بابەتی تر، و ڕەخنەی قوڵ و بایەخدار، و گفتووگۆی بەدوادابێت، و ئەگەر وابێت دیارە ئامانجی خۆی پێکاوە. و هەروەک زانای ئەڵمانیش، ماکس مۆلەر دەڵێت: کەسێک کە سنووری زانییارییەکانی تەنیا بەیەک ئایین چوارچێوەدار بێت لەڕاستیدا هیچ شتێک لە مەزهەب نازانێت.٦

 

 

 

 

 دارامەحمود  

    لایدن-هۆڵەندا      

       ٢٠١٣

 

پەراوێزەکان

١- محمد جواد مشکور. خلاصەء ادیان در تاریخ دینهای بزرگ. انتشارات شرق. تهران ١٣٧٧. دیباجە، ص١٢

٢- فریدریک نیچە. چنین گفت زرتشت. ترجمە: مسعود انصاری. جام ١٣٧٧ ص١٦٥

٣- محمد عابد الجابری. تکوین العقل العربی. دار الطلیعة، بیروت ١٩٨٤، ص٣٤

٤- عبدالعزیز بو مسهولی، استعادة الحاضر فی المشروع الفلسفی عند الجابری.

بڕوانە: د. محمد الداهی، التراث والحداثة، فی المشروع الفکری لمحمد عابد الجابری. کتاب جماعی، منشورات دار التوحیدی ٢٠١٢ ص٢٠٤

٥- یحیی بن الولید، محمد عابد الجابری، و اعادة بناء القول الدینی.

بڕوانە سەرچاوەی پێشوو. ل١٩٦

٦- محمد جواد مشکور.  سەرچاوەی پێشوو. دیباجە ص١١

 

 

 

 

کڕینی ئەم پەرتووکە، لەڕێگەی یەک لەم دوو لینکانەی خوارەوە لەتوانادا دەبێت:

http://rcm.amazon.com/e/cm?t=dengekan-20&o=1&p=8&l=as1&asins=193912316X&ref=tf_til&fc1=000000&IS2=1&lt1=_blank&m=amazon&lc1=0000FF&bc1=000000&bg1=FFFFFF&f=ifr

http://www.amazon.com/dp/193912316X/

http://www.amazon.com/God-Religion-Human-Kurdish-Edition/dp/193912316X/

 

 

Previous
Next
This site is registered on wpml.org as a development site.