Skip to Content

Thursday, March 28th, 2024
خوێندنەوەى سۆسیۆلۆژى بۆ چەمکى دەسەڵات.

خوێندنەوەى سۆسیۆلۆژى بۆ چەمکى دەسەڵات.

Closed
by June 3, 2009 گشتی

خوێندنەوەى سۆسیۆلۆژى بۆ چەمکى دەسەڵات.
ئامادەکردنى لە هۆڵەندییەوە:
حەمەى ئەحمەد رەسوڵ
 
  

 

چەمکی دەسەڵات بەتایبەت لەکۆمەڵگا نەریتییەکان، هەڵگری شوناسێکی نەگەتیڤە. ئەم تێگێشتنەلەدەسەڵات واتە"بەرەش بینینی دەسەڵات" لەسیستەمەنەریتییەکاندا هۆکاری زۆری هەیە، بەڵام گشت ئەم هۆکارانە نابنە پاساوێکی لۆژیکی لەهەمبەر ئەم وتەزایەو فەلسەفەی وجودی دەسەڵات. یەکێک لەبەرچاوترین هۆکارەکان بۆ بەرەش بینینی دەسەڵات رەنگە بگەرێتەوە ‌بۆ راهێنانێکی ئاینی کە دەسەڵات دەگەرێنێتەوەبۆ هێزەمێتافیزیکییەکان و بەواتایەکی شەفافتر "خوا". هەموومان بەم راهێنانە ئاشناین و باش تێدەگەین کەپیرۆز بوونی دەسەڵات تەنیا لەوجودی خوادا دەبیندرێت و دەنا دەسەلاتی سەر عەرز تایبەتمەندییەکی شەیتانی هەیە کەلەباری ئەخلاقییەوە لەپلەیەکی نزمدایەو حەولدان بۆ ئەم پلەیە لەدەسەڵات بەتایبەتمەندیەکی نەگەتیڤ مەزندەکراوە. ئەم پانتا ئەفسانەییە لەچەمکی دەسەڵات بەشێکە لەکولتوری کۆمەڵگا نەریتیەکان و بەپەنا بردن بۆ فاکتە سایکۆلۆژیەکان کەلەهەمان حاڵدا زۆر هەستیارانەن، لەحەولی بەربەست نانەوەن بۆ ئەم مەبەستەو مۆرکی تابۆی لەسەر دادەنێن. بەڵام لەراستیدا دەسەڵات دیاردەیەکە کە لەم سیستەمانەدا تەنانەت تا رادەی تۆقاندن (ئیرهاب) بەدی دەکرێت. ئەگەر ئەم عەقڵییەتە واتە بەرەشبینینی دەسەڵات دەلالەتی بکردایە بۆ وتەزای"بێدەسەڵاتی"ئەوا راڤەیەکی دیکە لەشووناسی دەسەڵاتدا دەهاتە شرۆڤەکردن و زەمینە شووناسیەکان بۆ ئەم دیارەدەیە گۆرانی لەفۆرم و لەکاراکتێری دەسەڵاتدا دروست دەکرد. ئەم بابەتە دەشێ لەزۆنگەی فاکتە چینایەتیەکانیشدا خوێندنەوەی بۆبکرێ، بەتایبەت کە لەم پێوەندییەدا شووناسی دەسەڵات لەزۆنگەی چەوساندنەوەی چینێکی کۆمەڵگا لەلایەن چینێکی دیکەوە بەرجەستەدەکاتەوە. ئەوەی کە جێگای سەرنجە شووناسی دەسەڵات لەم دوو روانگەدا تێکەڵ بەچەمکی سووڵتە دەبێتەوە، واتە بەراڤەیەکی سووڵتەگەرایانە ئاوڕ لەدەسەڵات دەدرێتەوە. وەک پێشتر ئاماژەم پێدا هۆکارەکان زۆرن بۆ فاکتی بەرەش بینینی دەسەڵات، رەنگەپشت بەستن بەبۆچوونێک یان چەندین بۆچوون لەهەمبەر ئەم دیاردەیەبەس نەبێ بۆ شرۆڤەکردنێکی بابەتیانەو گرنگی ئەم بابەتەیش کەخۆی خەریک دەکا بەخوێندنەوەیەکی شووناسیانە لەهەمبەر وتەزای دەسەڵات، لەرووخاندن یان ئیهمالکردنی ئەم قەناعەتە نییە، بەڵکەحەولێکەبۆ تێگێشتن لەو میکانیزمانەی کە لەکاتێکا دەسەڵات حەرامدەکات لەهەمانحاڵیشدا لەپلاندایە بۆ بەدەستەوەگرتنی دەسەڵات.

ئەم بابەتەو وتەزای دەسەڵات لەبەردەم دوو ئاراستەی جیاوازدا رادەگرێ و لەزۆنگەی دوو بۆچوونی کۆمەڵناسی واتە فۆنکشیۆنالیزم (کارکەردگەرایی) و تیۆری هاوکێشەدا (Conflict) هەوڵدەدا بەدوو فۆرمی جیاواز ئەم وتەزایە بخاتە بەرباس کەپێوەندی هەیە بە"دەسەڵات لەزۆنگەی پێکهاتە" و "دەسەڵات لەفۆرمی پێوەندیدارانە". بێگومان ئەم دوو ئاراستەیەلەبینینێکی ئاسۆیی و ئەستوونی پێکهاتووە کە پێکهاتە وەک پانتایەکی ئاسۆیی دەهێنێتەبەر باس کە لەسیستەمی کۆمەڵگاکاندا بەدی دەکرێن و، هەروەها بینینێکی ئەستوونییەکەوتەزای دەسەڵات لەپێوەندیە کۆمەڵایەتیەکاندا شرۆڤەدەکات واتەئەو هاوسەنگییانەی کە لەرایەڵکەکانی کۆمەڵگادا هەن و لەهەمانحاڵدا واقعی پێکهاتەی دەسەڵاتن.
***
یەکێک لەرەهەندە سەرەکییەکانی سیستەمی کۆمەڵگەو رێکخستنی پێوەندیە کۆمەڵایەتییەکان لەخوێندنەوەی ئەو هێمایانەدا راڤەدەکرێتەوەکەپەیوەستن بەپێکهاتەی دەسەڵات. ئەگەرچی ئەم وتەزایە بەفاکتەرێکی کۆمەڵایەتییەوە پێناسەدەکرێ لەهەمان حاڵیشدا تایبەتمەندی سایکۆلۆژیکی هەیە. ئەو فاکتانەی کەدەسەڵات لەبەستێنێکی کۆمەڵایەتیدا پێناسەدەکات رێک ئاماژەدەدات بەکاراکتێری کۆمەڵایەتی بوونی دەسەڵات. بەم واتایەدەسەڵات لەو زۆنگەوەعەینیەتی دەبێ کەسەبجەکتێکی دیاری هەبێ. واتەپێوەندییەکی بکەرییەکەلەدوو خاڵی بەرامبەردا و لەکارلێکێکی بەرامبەردا پێناسەدەکرێ. بۆ زیاتر روون کردنەوەی ئەم شووناسەپێویست دەکا سەرنج بدەین بەکۆمەڵێ چەمکی سەرەکی لەزۆنگەی پێناسەکردنی وتەزای دەسەڵات و ئەو تایبەتمەندییانەی کەلەپێناسەکردنی دەسەڵاتدا جێگای سەرنجن.
***
سەبارەت بەدەسەڵات روانگەی جیاواز هەیەو ئەگەر وەک سەرەتایەک سەرنج بدەین بەبۆچوونی ماکس وێبەر لەهەمبەر دەسەڵات، دەگەینەئەگەرێکی پێشفەرزکراو کەتاک لەدۆخێکی کۆمەڵایەتیدا دەسەڵاتی هەبێ کەئیرادەی خۆی لەزۆنگەی دابینکردنی ئامانجەکانیدا بسەپێنێ– بەبێ ئەوەی تووشی گرفتی بەرگریکردن بێتەوە. ئەم شووناسە لەدەسەڵات پتر نێزیک دەبێتەوە لەچەمکی "سوڵتە". واتە ئەگەری چەسپاندنی بڕیار لەسەر گروپ یان کەسانێک‌. ئەم شووناسە هەڵگری ئەم فاکتانەن: دەسەڵات کەلەرێگای "کەسانێکەوە" دادەسەپێ و لەئەنجامدا گرنگ نییە کەلەرێگای هەڵبژارنەوە بووبێت یاخود هۆکارێکی سەرەکی بێت لەهەمبەر دۆخێکی تایبەتدا(واتەپاڵنەر بێت) و، هەروەها گرنگ نییە کە بە چ نییەتیکەوەدامەزراوە. دەسەڵات بەسەر کۆمەڵدا دادەسەپێ و ئەگەری ئەوش هەیەتووشی گرفت و بەرگریکردن بێتەوە. دەسەڵات لەخویدا هەڵگری کاراکتێکە کەهۆکاری سەرەکی هاوکێشەیە لەزۆنگەی پاراستنی بەرژەوەندی تاک یان تاقمێک لەدەسەڵات لەبەرامبەر کۆمەڵانی بێدەسەڵاتدا. دەسەڵات، نەگەتیڤەو ئاراستەی ئەو توێژە لەکۆمەڵگا دەبێتەوە کە دەسەڵاتیان نییەو ئەم فاکتەرە هۆکارێکی سەرەکییە بۆ چەوساندنەوەو بێبەشبوونیان.

لەکۆمەڵناسی مارکسیستیدا چەمکی دەسەڵات دەبەسترێتەوە بەپێکهاتەی پێوەندییەک کە بوونێکی رەهای هەیە لەزۆنگەی ئیرادەی تاک. بەپێچەوانەی روانینی ماکس وێبەر، چەمکەکانی نییەت یان پاڵنەر هیچ پیوەندییەکیان بەم دیاردەوەنییە. روانگەی کۆمەڵناسی مارکسیستی بوونی دەسەڵات لەئەنجامی پێکهاتەی چینەکانی نێو کۆمەڵگادا دەبینێ. ئەم روانگەیەتا رادەیەکی زۆر ئینتەزاعییەو دەسەلات وەک ئامانجی چینێک پێناسەدەکات بۆ وەدی هێنانی بەرژەوەندییەکانی ئەو چینەلەحاند چینێکی دیکەدا. تایبەتمەندییەکانی دەسەڵات لەم روانگەیەوەدەکرێ ئاوا پێناسەبکرێن: ناکرێ دەسەڵات لەپێوەندییە ئابووری و کۆمەڵایەتیەکان جیا بکریتەوە. پێوەندی هەیەبەخەباتی چینایەتی، نەک بەپێوەندییە ساکارەکانی نیوان تاکەکانی کۆمەڵ. شرۆڤەی دەسەڵات لەپێوەندییەکی راستەوخۆدایە لەئاست تایبەتمەندیەکانی شێوازی وەبەرهێنان و ئاستی وەبەرهێنان. ئەم دوو روانگەیە لەهەمبەر دەسەڵات ئاوڕدانەوەیەکی موتڵەقگەرا و تارادەیەک رەشبینانەیە. هەڵگرتنەوەی ئەم واتایەلەدەسەڵات ئاوێتەکردنی تۆقاندن (ئیرهاب) و دەسەڵاتە کە لەخوێندنەوەی "هانا ئارێنت" بیرمەندی ئاڵمانیدا بەجوانی رەنگیداوەتەوە. ئەم دوو دیارەدەیە واتە دەسەڵات و تۆقاندن بەبۆچوونی هانا ئارێنت هیچ پێوەندییەکیان بەیەکەوەنییەو بەڵکەلەسەر ئەوەمکوڕە کە دیاردەی دەسەڵات و دیاردەی تۆقاندن بەدوو ئاقاری جیاوازدا گوزەردەکەن. بە بۆچوونی هانا ئارێنت دەسەڵات سروشتێکی کۆمەڵایەتی هەیەو لەزۆنگەی یەکبوون و تەبایی لەنێوان مرڤەکانەوەبەرهەم دێت. ئەو عونسورەکانی پێکهێنەری دەسەلات لەجەماوەر و ئیرادەی هاوبەشی ئەواندا دەبینێ و بێگومان سەرچاوەی دەسەڵات لەپێگەیەکی شەرعییەوە پێناسەدەکرێ کەرەگی لەرابردوودایە. بەڵام تۆقاندن لەروانگەی هانا ئارێنتەوە خاوەنی سروشتێکی کەرەسە ئاسایەو وەک گشت کەرەسەیەک پێویستی هەیە بەکۆنترۆڵکردن یاخود مەجالێک بۆ پاساوکردنی دەرەنجامەکانی.

بەسەرنجدان بەبۆچوونی هانا ئارێنت و جیا کردنەوەی تایبەتمەندی دەسەڵات و تۆقاندن، تا رادەیەک لەچەمکی سیاسی (لەفۆرمی سوڵتەدا) بەرەو چەمکی تایبەتمەندی کۆمەلایەتی دەسەڵات دەگوازرێینەوە. تەوەری سەرەکی ئەم بابەتەلەخوێندنەوەیەکی پێکهاتەناسییانەدەردەچێ بۆ خوێندنەوەیەکی پێوەندیدارانە. بەواتایەکی دیکە خۆبواردن لەمەرجەکانی پێکهاتەی دەسەڵات و بەرجەستەکردنەوەی نیازەکانی کۆمەڵگای مرۆڤایەتی بەم دیاردەوە. لێرەوە خوێندنەوەی دەسەڵات لەپێوەندییەکی دێمۆکراتیکدا پێناسەدەکرێت کە بەستێنەکانی پراکتیزەکردن و مەجالەکانی بڵاو کردنەوەی لەرایەلکەکانی کۆمەڵگادا، پەیرەوی دەکات ‌لەمیکانیزمێکی عەقڵگەرایانە.
***
شرۆڤەی پراکسیس کردنی دەسەڵات و دابەش بوونی دەسەڵات یەکێکە لەدۆسیە سەرەکیەکانی مەیدانی باسە بابەتیەکانی فۆنکشێونالیستەکان. ئەم پرسەلەیەک پرسیاری ساکارەوەدەست پێدەکات، "دەسەڵات چییە؟". ئەم پرسیارەساکارەبەدوای خۆیدا کۆمەڵێ شرۆڤەی بابەتیانەرادەکێشێ کەسەرەنجام دەگاتە ئاستێک کەروانگەی جیاواز دروست دەکا لەقەناعەتەگشتییەکانی مەیدانی ئەندێشەبۆ راڤەکردنی ئەم دیاردە کۆمەڵایەتییە. با سەرنج بدرێ بە3پێناسەیەکی زۆر سادە کە دەسەڵات بەم چەشنە پێناسە دەکا: " دەسەڵات پراکتیزە دەکرێ کاتێ ئەکتەری (A) کاریگەری هەیە لەسەر ئەکتەری (B) بۆ بەئەنجام گەیاندنی کارێک لەحاڵێکا ئەو‌نەیویستووە بەئەنجامی بگەیەنێ" (رۆبێرت داڵ 1968).

ئەکتەری A —> ئەکتەری B ≈ ئەنجام
لەم حاڵەتەدا دەشێ ئەکتەرەکان کەس، گروپ، ئۆرگانەکان یان بەشێوەیەکی گشتیتر نەتەوەیەک بن. ئەم شرۆڤەیە سێ بناغەی سەرەکی لەخۆی دەگرێ کەدەتوانین لەسێ رەهەندی جیاوازەوە دیاریان بکەین: یەکەم: پێوەندییەکی بێ تەناسوب کەلەنێوان ئەکتەری (A) و ئەکتەری (B)دا دروست دەبێ. ئەمەئەکتری (A)یەکەپاڵنەری سەرەکییەبۆ کردەوەی ئەکتری (B). واتەمەرج نییەکەئەکتری (B) سەرچاوەیەک بێ بۆ مەبەستێکی دیاری کراو، بەڵکەئەنجامی پێوەندییەکان دنەدەری دەرەنجامی کردەی (B)یە.

دووهەم: مەبەست لەپشتەوەی ئەم ئەنجامەیە، واتەپێوەندی هەیەبەهۆگرییەک لەهەمبەر ئەکتەری (A)، کەئەکتری (B) هەڵدەستێ بۆ بەئەنجام گەیاندنی مەبەست. 

سەرەنجام رەهەندی سێهەم : لەزۆنگەیەکی دەلالەتییەوەدەردەکەوێ، واتەئەمەنیاز و بڕیاری ئەکتری (A)و ئەو پرینسیبانەن کەوادەکات بەشێوەیەکی گشتی یاخود تارادەیەک ئەکتری (B) لەئەنجامگەیاندنی مەبەستدا مکوڕ بێت.

ئەم تێگێشتنەلەچەمکی دەسەڵات هەڵگرتنەوەیەکی گشتی نییەکەهەموو هەرێمەکانی ئەم دیاردەیەی پێ پێناسەبکەین. بەڵام بەگشتی سەرەتایەکی بەهەندگیراوەبۆ رۆچوونەنێو چەمکی ئەو کاراکتێرانەی کەوا دەکات دەسەڵات لەپێوەندییەکەی کۆمەڵایەتیدا دەرک پێ بکرێ. بەگشتی ئەم چەمکەلەدەسەڵات دەتوانێ بنەمای تێگێشتنێک بێ لەدیاردەی دەسەڵات کەهەموو لایەنێک دەتوانن لەسەری کۆک بن. ئەم قەناعەتەلەیەکەم نیگادا دەتوانێ تا رادەیەک بابەتی بێت بەڵام کاتێ لەرۆچوونەنێو رەهەندەسەرەکییەکانی ئەم شرۆڤەیەدەگەینەوتەزاگەلێکی وەک پێوەندییەکان، مەبەستەکان و دەلالەتەکان، لەخۆیدا تا رادەیەکی زۆر ئەم چەمکەکۆمپلێکس دەبێتەوە. لەزۆنگەی پێوەندییەکاندا ئەم بابەتەپێوەندی هەیەبەدوو حاڵەتی سەرەکی لەپێوەندیدا، واتە پێوەندی راستەوخۆو ناراستەخۆ. لەزۆنگەی مەبەستیشدا پێویستە ئاماژەبکرێ کەمەبەستەکان یان ئامانج بەردەوام لەگۆڕاندان کاتێ کەپەیوەست دەبنەوەبەچۆنایەتی ئەنگیزەو کاریگەرییەخێراکانی ئامانج. پێوەندییە دەلالەتیەکان، واتەسەرنجدان بەهۆکار تارادەیەک جێگای دەرک پێکردنەکاتێ پێوەندییە کۆمەڵایەتیەکان لەمەجالێکی بەرامبەردا راڤەبکرێن کەرەگی لەفاکتی بەرژەوەندیدا بێت.

فرێدریک ئێنگەلستاد سەرنجی خۆی لەهەمبەر دەسەڵاتدا ئاوا دەردەبڕێ: "ناکرێ وەک "شتێک" سەرنج لەدەسەڵات بدرێتەوە، دەسەڵات کاراکتێرێکە کە لە پێوەندییە کۆمەڵایەتییەکاندا خۆی دەردەخات. چونکە دەسەڵات بەستراوەتەوە بەدەوربینین (Role) و پێوەندییەکان". میشێل فۆکۆ رادەگەیەنێ کە ئەوەی کە دەڵێین دەسەڵات گرێدەخواتەوە بە پێوەندییەکان، ئەم چەمکە دەگەیەنێ کەدەشێ پەلهاویشتنی دەسەڵات لەگشت پێوەندییە کۆمەڵایەتییەکاندا ببیندرێ، بەواتایەکی دیکە دەسەڵات لەگشت شوێنێک بەدی بکرێ، بەڵام ئەمە هەر ئەو دەسەڵاتە نییە کە لە گشت شوێنێک دەیبینین! (فۆکۆ 1996)‌. رەنگە مەبەستی سەرەکی فۆکۆ لەپێوەندییەکی بازنەیی بێت لەکۆمەڵگادا کەبەدەست هێنانی دەسەڵات بەربەست دەکاتەوە بە پانتایی ئەو رایەڵکانەی کەپێوەندییەکان تەنیا بەشێکن لەوان. واتە سووڕانێکی بەردەوام کە هیچ سەرچاوەیەک لەخۆی جێ ناهێلێ.

X <— X <— X —> ئەکتەری A —> ئەکتەری B ≈ ئەنجام 
دەسەڵات دەشێ لەسەر بناغەیەکی توندوتیژی یاخود زەبروزەنگ بینا بکرێ. نموونەی فیزیکی زەبروزەنگ لەزۆر پێوەدنییەکۆمەڵایەتیەکاندا بەدیدەکرێ، بۆ نمونەلەپێوەندییەماکرۆکاندا دەکرێ ئاماژەبدرێ بەدەسەڵاتی چەکداری یان دەسەڵاتی سیاسی و لەپێوەندییەمیکرۆکاندا دەسەڵاتی یاسا واتەدادگا و زیندان و سەربازی یان پێوەندییەخێزانییەکان کەتوندوتیژی بەشێکی بەرچاوی رەوشتی رۆژانەن. لەم گۆشەنیگایەوەترس لەتوندوتیژی کەرەسەیەکی کاریگەر دێتەئەژمار بۆ بەرێوەبردنی دەسەڵات. بەتایبەت ئەگەر سەرنج بدرێ بەقورسایی سایکۆلۆژیانەی ئەم ترسە لەحاڵێکا ترس لەئاست توندوتیژی زۆر ریشەییترە لەتوندوتیژی نواندن. ئەمە وادەکات کەدەسەڵات توندوتیژی بکات بەئامێرێک بۆ بەئەنجام گەیاندنی مەبەست. بەڵام ئەم بابەتەکەپێوەندی دەسەڵات و زەبروزەنگ نواندن لەکارلێکێکی بەرامبەردا رابگیرێن خۆی بۆچوونێکی نادروستەئەگەر سەرنج بدرێ بەقەناعەتە فەلسەفیەکانی هانا ئارێنت. ئەو رادەگەیەنێ کەلەو جێگایەی کەدەسەڵات لەمەترسی تێداچووندایەرەنگەتۆقاندن یان زەبروزەنگ وەک کەرەسەیان پێداویستیەک بێتەئەژمار، بەڵام لەوەیکەئەم کەرەسەیەواتەتۆقاندن وەک چارەنووسی دەسەلات لەبەرچاو بگیرێ دەرەنجانەکەی دەبێتەتێداچوونی دەسەڵات. ئەم روانگەیەئەگەرچی پاساوی نۆرماتیڤی ئەم پێوەندییە رەتدەکاتەوە لەهەمانکاتیشدا دوورنمایەکی بابەتی دەدا بەدەستەوەلەهەمبەر ناکاریگەر بوونی ئەم پەیوەندییەلەستراتێژیدا.

بەگشتی دەسەڵات لەفۆرمی زەبروزەنگدا هۆکاری سەرەکی پێوەندییەکانی نێو کۆمەڵگا نییە ئەگەر سەرنج بدرێ بەئەو پێوەندییانەی کەلەدرەوەی دەسەڵاتدا دروست دەبن، واتەپێوەندی خۆشەویستی، دۆستایەتی یان ئەو گروپانەی کەبۆ ئامانجێکی هاوبەش دامەزراون. لەم پێوەندییانەدا ئەگەرچی دەسەڵات بەراڤەی دەلالەت کردن حزوری هەیە، بەڵام جیاوازییەکانی دەسەڵات لەم هەرێمانەدا هۆکاری راگرتنی باڵانسی رەوشتە کۆمەڵایەتییەکان لەکارلێکێکی بەرامبەردان. بۆ تێگێشتن لەچەمکی سەرەکی دەسەڵات پێویستە مرۆڤ توانایی هەبێ لەهەڵاواردنی نێوان ئەو هەرێمانەی کەلەوێدا دەسەڵات پراکتیزە دەکرێ و ئەو هەرێمانەی کەئاوتۆنۆمی و تەبایی تێدا زاڵە.

لایەنەکانی رەوشتی کۆمەڵایەتی یەکێکن لەو حاڵەتەتایبەتانەی کەمەیدان دەدا بەوتەزای دەسەڵات کەلەدوو شێوەی راستەوخۆ و ناراستەوخۆدا و بەهەژمۆنیاوەخۆی ئاراستەبکاتەوە. بۆ نموونەئەو کەسەی کەبەتەمایەکاریگەری هەبێ لەسەر رەوشتی ئەکتەرێک، دەتوانێ ئەم ئامانجەلەزۆنگەی بەکارهێنانی توانامەندی و ئەو سەرچاوانەدا بخاتەگڕ کەپێوەندی هەیە بەخاڵە عاتفیەکانی مەیلی ئەکتەری (B) و ئەو ئەڵتەرناتیڤانەی کەلەبەردەمیدا بەدیدەکرێن. ئەوەی کەدەسەڵات دەتوانێ دابمەزرێ لەسەر توانامەندیەکان و ئەڵتەرناتیڤەکان، پێوەندی هەیەبەوەی که (A) دەسەڵاتی هەبێ بەسەر (B)دا بەو رادەیەکە (A) کۆنترۆڵی هەبێ بەسەر چارەنوس یان ئەو دۆخەتایبەتانەی کەبۆ ئەکتەری (B) گرنگییەکی حەتمی هەیە. بەڵام ئەگەر ئەڵتەرناتیڤ واتەچەندین سەرچاوەی جۆراوجۆر بەدی بکرێن بۆ ئەکتەری (B)، بێگومان گرنگی دەسەڵاتی (A) کەم دەبێتەوەو ئەم دەسەڵاتەلەفۆرمی جۆراوجۆردا و لەمەیدانی نیازەکانی (B)دا، ئەو مەجالە بۆ (B) دەرەخسێنێ کەسەرپشک بێت بۆ هەڵبژاردن لەنێوان ئەڵتەرناتیڤەکاندا. فرێدریک ئێنگەلستاد نمونەیەکی سادەلەم پێوەندییەدەهێنێتەوه ‌کەلەپێوەندی نێوان پیزیشک و نەخۆشدا بەرونی ئاشکرا دەبێ. ئەو دەڵێ پیزیشک دەسەلاتی هەیەبەسەر نەخۆشەکەی تا ئەو کاتەی کۆنترۆڵی هەبێ بەسەر ئەو چارەسەریانەی کەپێوەندی هەیەبەتەندروستی نەخۆشەوە. ئەم تواناییە، دەسەڵات بەپزیشک دەدا کەبڕیار بدا لەسەر نەخۆش بەمەبەستی دیاری کردنی رێژیمێکی دەرمانی یاخود مەجالێکی زەمەنی کەنەخۆش ناچار دەکا پێملی بڕیارەکانی ئەو بێت. بەڵام لەهەمان حاڵیشدا دەسەڵاتی پیزیشک بەسراوەتەوەبەو ئەڵتەرناتیڤانەی کەلەبەردەم هەردوکیاندا هەیە، واتەپزیشک و نەخۆش. ئەگەر نەخۆش بەگۆڕینی پزیشکەکەی بتوانێ رەزامەندی لای خۆی دروست بکات، بێگومان دەسەڵاتی پزیشکی پێشووی لەسەر خۆی کەم دەکاتەوە.

ئەم پێوەندییە، واتەتوانامەندیەکان و ئەڵتەرناتیڤەکان، پتر لەگرەوی رەوشتێکی کۆمەڵایەتیدایەکەلای فرێدریک ئێنگەلستاد بە"قەناعەت هێنان" ناوزەد دەکرێ. واتەئەو کاتەی ئەکتەری (B) قەناعەت دەهێنێ بەئەو فۆرمەی کەئەکتەری (A) لەسەری فەرزدەکات. لەم زۆنگەیەوەپێویستەسەرنج بدرێ بەراستەوخۆ بوون یان ناراستەوخۆ بوونی ئەم قەناعەتە. قەناعەت پێهێنان لەشیوازی راستەوخۆدا پێوەندی هەیەبەبنەمایەکی بەهێزی راگەیاندن. واتەئەو تواناییەبەرزەی دەسەڵات کەلەبەیانەکانیدا و لەبەڵگەهێنانەوەکانیدا بەدی دەکرێن. لەم پێناوەدا پێویستەسەرنج بدری بەنموونەی کاریزمای ماکس وێبەر کەنفوزی دەسەڵاتی کاریزما دەبەستێتەوەبەئەو توانامەندییەی کەلەبەیان و بەڵگەهێنانەوەکانیدا بەدی دەکرێن و ئەم فاکتەبەردەوام لەپێوەندییەکی راستەوخۆدا مسۆگەر دەبێ. قەناعەت پێهێنانی ناراستەوخۆ لەو حاڵەتانەدا روو دەدەن کەژێردەستەکان مۆدیلەکانی باڵادەستەکان هەڵدەگرنەوەیان پەیرەوی دەکەن لەسەرچاوەزانستی و مەعرەفەییەکانی توێژی باڵادەست. ئەم توانامەندییانەی کەلەئیختیاری توێژی باڵادەستدایەبەسەرچاوەیەکی باوەرپێکراو دێتەئەژمار (لەرووی چۆنایەتییەوە) کەلەجیهانبینی توێژی بندەستدا رەنگدانەوەی دەبێ. لەرەوتی پەیرەویکردنی ئێمەلەو شێوازانەلەدەربڕین، فاکتی دەسەڵات بەدەردەکەوێ. چوونکەکاریگەری ئەم سەرچاوانەلەسەر بینین و تێگێشتنی ئێمەو ئەو مۆدێلانەی کەئێمەپەیرەوییان لێدەکەین خاوەنی کاراکتێرێکی نفوزیەو لەپرۆسەیەکی ناراستەوخۆدا شوێن لەسەر ئێمەجێدەهێڵن. کەم کردنەوەی مەیدانی ئەم دەسەڵاتەتەنیا لەسەربەخۆییدا مسۆگەر دەبێ کەئەم مەجالەلەگونجان نایەت. چوونکەمۆدێلەکان هەرکامەیان ئیلهامێکن لەنموونەکانی بەر لەخۆیان.
"پییەر بۆدیۆ" (1991) لەتیۆرەبەناوبانگەکەیدا واتەشووناسی کولتور و سەرمایەی کولتور(Cultur Capital) سەرنجێکی شیاوی هەیەلەم پێوەندییەدا. ئەو ئاماژەدەدا بەچەمکی دەسەڵات لەپێوەدنییەکی کولتوریدا. لەتیۆری سەرمایەی کولتور ئاماژەدەا بەبەستێنەنایەکسانەکانی کۆمەڵگا، بەبەراورد لەگەڵ باڵادەست بوون و هێژمۆنیای کولتورێک کەکولتورەکانی دیکەناچار دەکا بەپەیرەوی کردن لەفۆرمەکانی رەوشتی کۆمەڵایەتی خۆی. بۆدیۆ لەسەر ئەو قەناعەتەیەکەلەگۆمەڵگادا تاقمێک لەرێگای بەرهەمهێنانی وێنایەکی تایبەت لەجیهان یان بەرز کردنەوەی کولتورێک، خۆ فەرزدەکەن بەسەر کۆمەڵانی دیکەدا. ئەم هێژمۆنیایە‌لەرێگای راهێنان، تیۆر، تەکنۆلۆژیا، هونەر، موزیک، ئەفسانەمیللیەکان و پێوەندییەکولتورییەکانەوەگرینگی و تایبەتمەندی خۆی فەرزدەکا بەسەر کولتورەکانی دیکەدا. ئەم ئاراستەیەناراستەوخۆ شوێنەوار لەخۆی جێدەهێڵێ بەڵام لەهەمان کاتدا کاریگەرییەکی درێژخایەنی دەبێ. ئەمەدەشێ پیوەندی هەبێ بەفاکتی قەناعەتهێنان، چوونکەمانەوەلەجەغزی چارەنووسی ژێردەستەبوون لەگرەوی کاریگەرییەکی سایکۆلۆژیانەدایەکەدەبێتەهۆی بەرجەستەبوونەوەی کولتوری باڵادەست. ئەم حزوورەقورسەلەرێگای ووروژاندنی هەستی شەرمەزارییەوە، بەردەوام هێژمۆنیای خۆی بەرهەم دەهێنێتەوە. کاریگەری ئەم سایکۆلۆژیەتەبەچەشنێکەکەکولتوری بندەست هەست بەکەم بوون و بێ ئاوزی دەکەن کاتێ هەڵدەستن بۆ دەرباز بوون لەتەوەری ئەم دەسەڵاتە.

یەکێک لەتایبەتمەندییەگرنگەکانی دەسەڵات لەدوو چەمکی شەرعیەت و چاوەروانی لێکردندا بەرجەستەدەبێتەوە. واتەئەو ژێدەرەیاساییەی کەپارادایمی دەسەڵات پەسەند دەکات و دەیخاتەبەردەم چاوەروانییەکی گشتی. چەمکی شەرعیەت لەتیۆرەکانی ماکس وێبەردا گرینگییەکی تایبەتی پێدراوە. ئەم بابەتەرەگی لەچۆنایەتی و چەندایەتی حزووری دەساڵاتدا هەیەو لەهەمان حاڵیشدا پەیوەستەبەچاوەروانییەگشتییەکانی بندەستەکان لەهەریمی ئەم دەسەلاتە. توێژی بندەست کۆمەڵێ چاوەروانیی هەیەلەدەسەڵات کەتەوەقوع دەکرێ دەسەڵات وەڵامدەری گشت لایەنەکانی مەرجەکۆمەڵایەتییەکانی ئەو بێت. واتەدەسەڵات سەرچاوەیەک بێت بۆ گەڕانەوە. مەبەستی سەرەکی لەم بابەتەگەرانەوەبۆ ئەو دۆخەیەکەتاک لەنامۆبوون رزگار دەکات. ئەگەر ئاقاری ئەم رەوتەلەگەرانەوەبەرەو دەربازبوون بچێ، دەرەنجامی پاشاگەردانی لێدەکەویتەوە. لەم زۆنگەیەوەدەسەڵات قورساییەشەرعییەکەی لەدەست دەدات و ناچار دەبێ پەنا ببات بۆ تۆقاندن و تایبەتمەندییەکەرەسەئاساییەکی.

بەڵام بەگشتی تێگێشتن لەچەمکی دەسەڵات نایەتەگونجان بەبێ ئەوەی سەرنج نەدرێ بەوتەزای بێدەسەڵاتی. بێدەسەڵاتی لایەنی جۆراوجۆری هەیە، لەم دۆخەدا دەکرێ سەرنج بدرێ بەلاوازبوونی ئەکتەر لەهەمبەر ئەو ئەرکانەی کەبۆی دیاری دەکرێ یاخۆد لاواز بوون لەهەمبەر سیگناڵەکانی ئەو هێزەی کەبەچەشنێک لەسەری فەرز کراوە. بەڵام لەلایەکی دیکەوەدیاردەی بێدەسەلاتی دەرەنجامی پێوەندیەکی لاوازەلەنێوان دەسەڵات و ئەو ئەکتەرانەی کەخۆ لەهەرێمی دەسەڵاتدا دەبیننەوە. لاواز بوونی بناغەشەرعییەکانی دەسەڵات هۆکارێکی سەرەکییەبۆ پاسیڤ بوون و پەسەند نەکرانی ئەم هێزانە. ژێردەستەکان یان ئەوانەی کەکاریگەری دەسەلاتیان بەسەرەوەیە، ئەو کارەی دەکەن کەدەبێ بیکەن، دەنا زێتر لەمانەلەتوانایی ئەوان بەدەرە. ئەوان بەشێوازی جۆراوجۆر لەحەولی خۆکشانەوەدەبن لەدەست کۆنترۆڵ و چاوەروانییەکانی دەسەڵات بەمەبەستی پێکهێنانی کەشێکی ئازاد. بەگشتی بێدەسەڵاتی لەخۆیدا ئەڵتەرناتیڤێکەلەهەمبەر دەسەڵات. یان خود دەسەڵات نواندنەلەبەرامبەر دەسەڵاتدا.

شرۆڤەکردنی دەسەڵات و دابەشکردنی بەسەر سێ پارادایمی وەک "دەسەڵات"، "ئاوتۆریتە" و "نفوز" (influence) بەگشتی وەک "مەرجەنفوزییەکان" پێناسەیەکی گشتییەلەخوێندنەوەی "R. Dahl" بەپێی ئەم قەناعەتە"نفوز" بریتییەلەتوانایی کەسێک بۆ دروست کردنی گۆڕان لەکرداری کەسێکی دیکەدا. لەم روانگەوەدەسەڵات دەرفەتێکەکەبەشێوەیەکی بەربڵاو لەکۆمەڵگادا بڵاو دەبیتەوەو تەنانەت پەل دەکێشێتەنێو گشت ئەو بوارانەی کەپەیوەستن بەپێوەندییەکۆمەڵایەتییەکان. لەم زۆنگەیەرا دەسەڵات سامانێک نییەکەلەقۆرغی کەسانی سەرەوەی کۆمەڵگادا بێت بەڵکەپرەنسیبێکەکەلەپەیوەندییەکی دێمۆکراتیکدا مەجال دەرەخسێنێ بۆ گشت لایەنەکانی نێو کۆمەڵگا بۆ بەشدار بوون لەم دۆخەکۆمەڵایەتییە.

ئەنجام: بەسەرنجدان بەو بۆچوونانەی کەلەروانگەی جۆراوجۆرەوەهاتنەبەر باس، چەمکی دەسەڵات شووناسێکی کۆمەڵایەتی هەیە کە لە پێوەندییە کۆمەڵایەتییەکاندا بەردەوام خۆی بەرهەم دێنێتەوە. ئەم فاکتە کۆمەڵایەتییە لە گۆراندایە بەپێی سیستەمی ئەو کۆمەڵگایانەی کەدەسەڵات لەدوو چەمکی دێمۆکراتیک و پاوانخوازیدا پێناسەدەکات. ئەم دوو ئاقارەهەرکام هەڵگرتنەوەیەکی تایبەت بەپێکهاتە کۆمەڵایەتییەکەی خۆی هەیە لەهەمبەر دەسەڵات، واتەلەسیستەمی مۆدێڕندا دەسەڵات بەپێوەرێکی دێمۆکراتیک و لەپرۆسەی پراکتیزەکردنی پێوەندییە کۆمەڵایەتییەکاندا پێناسەدەکرێ و، لەسیستەمی نەریتیدا ئەم بابەتەلەبوعدی سوڵتەو بەکەرەسەی تۆقاندنەوەسەیر دەکرێ. تایبەتمەندی دەسەڵاتی مۆدێڕن لەکۆمپلێکس بوون و بەربڵاوییەکەیدایە کە وا دەکات بە ئەستەم ژێدەرە سەرەکییەکانی دەسەڵات بناسرێنەوە. بەڵام دەسەڵاتی نەریتی لە سادەترین حاڵەتدا دەشێ لە فۆرمە رووکەشییەکانی کۆمەڵگادا ببیندرێتەوەو خاوەنی ئەم تایبەتمەندییە بێت کە ئەنگیزەی دەسەڵات بەشاراوەیی لەدۆزەخی حەرامکردنیدا بهێڵێتەوەو، رەنگەئەمەیش هۆکارێک بێت بۆ "بەرەش بینینی دەسەڵات".

_________________________________
سەرنج: بۆ نوسینى ئەم وتارە سوود لە سەرچاوەگەلێک وەرگیراوە.
تێبینى: تکایە کەس ناتوانێت بەبێ پرسی ئامادەکار،ئەم وتارە لە هیچ رۆژنامەو گۆڤارێکدا بڵاو بکاتەوە. سەرپێچیکار سزا وەردەگرێت.
 
 

 

Previous
Next
This site is registered on wpml.org as a development site.