سیاسەت و ئیتیک: ئەو شتە چییە کە لەڕووی سیاسییەوە ئیتیکییە؟

دادوەری ڕەخنەیکردن بەسەر پێوەندی نێوان سیاسەت و ئیتیک(ڕەووشت)ەوە،کە ئەم دوو شتە لە جیهانی تاک و کۆدا لێکدابڕاو نیین،پێویستی بە فاکتە و سەڵمێنەگەلێ زۆر هەیە.ڕەنگە ئەم بینینە هەستێ گومڕا لە بەشێکمانا دروستکا چونکە جۆرە وێنابوون و جیهانبینیێک لە جیهانی دەرەوەی تاکەکانی گشت کۆمەڵگەێک هەیە کە سیاسەت لەگەڵ ئیتیکدا یەکناگرێتەوە.ئێمە هیچوەخت داڕشتن و شێوازی شتە ئیتیکییەکان بە شتە سیاسییەکان تێکەڵناکەین تا ئەو لێکدانەبڕانە دروستکەین بەڵام گرینگە لەوە حاڵیبین بۆ دەبێ سیاسەت و ئیتیک لێکدابڕاو نەبن؟سیاسەت و ئیتیک لێکدابڕاو نیین لەبەرئەوەی سیاسەت کردەێ مرۆییە و تەنیا مرۆڤیش لەوە حاڵییە کە ئیتیک چییە؟چۆن؟و بۆ شت ئیتیکی دەبێ؟

سیاسەتی ئیتیکئامێز سیاسەتێ ئایندەییە چونکە سیاسەتێکە باشە بەرهەمدێنێ،ئەو سیاسەتەش کە باشە بەرهەمدێنێ ئەو سیاسەتەیە ویستی زۆرینەی لەسەرە. بەمجۆرە بێ ئەو باشبوونەی سیاسەت سیاسەتێکە بۆ هەموانە.واتە ئەو سیاسەتەی ئیتیکی دەبێ سیاسەتێ گشتی و هەمەی دەبێ و پێوانەکانیشی زۆربە دەگرێتەوە.بەڵام لێرە پێویستە ئیدیۆلۆژیای سیاسی لە ئیتیکی سیاسی جیاکەینەوە.چونکە کۆمۆنیزم یان نازیزم یاخودیش ناسیۆنالیزم و ئیسلامیزم کە ویستی زۆربەی لەسەر مەرج نییە بتوانێ باشە بۆ هەموان بەرهەمبهێنێ.چونکە ئەو دەمەی سیاسەت و ئیتیک پێکەوە کاردەکەن دادوەرییە ئیتیکییەکان پێویست دەبن.لێرەوە دەشێ بووترێ ئیتیکی سیاسی ئەو ئیتیکەیە پڕە لە جەوهەر و ئیش لەسەر ڕەهاکان ناکا.کاتێک قسەش لە ئیتیکی سیاسی دەکرێ ڕۆشنایدەخرێتەسەر کردەی سیاسی،سەر ئەوەی ئەم یان ئەو کردەی سیاسی چەند ئیتیکییە؟ئەمەش بۆخۆی پرسیارێ پڕمانایە لەپێوەندی نێوان سیاسەت و ئیتیکدا. 

ئێمە چۆن باشە یان خراپە دەبینین،ئەو بینینانە کاریگەریان بەسەر تەماشاکردنی سیاسیشمانەوە دەبێ.چی باشە یان خراپە لەڕووی سیاسییەوە ئەوە باشە یان خراپە لە ژیانیشا.نەک هەرئەوە بگرە پرنسیپە سیاسییەکان زۆرجار بێلایەن نیین و بە تێگەیشتنی ئیتیکیشمانەوە تێکەڵدەبن.پرنسیپە سیاسییەکان لە توانایاندایە چوارچێوە بۆ ڕەفتار و ئاکارمان دانێن و بەوە قایلمانکەن چۆن باشەی سیاسی لە خراپەی سیاسی جیاکەینەوە.لەوە سەیرتر زۆرجار ئەو شتەی باشە یاخود بەدە لەڕووی ساسییەوە دەکەوێتەژێرکاریگەری دیدی کولتووریشمان.دیارە زۆربەی شتە کولتووریەکان نە باشن و نەش بەد هەروەها ئەوەی باشە یان خراپە لە کولتوورێکا ئەو باش و یان خراپە نییە لە کولتوورێکی ترا.کولتوور ڕەنگدانەوەی خۆی لەڕووی ئیتیکییەوە بەسەر واتای باش و خراپەوە هەیە کە دواتر ئەوەش کاریگەری بەسەر پێوەندی نێوان سیاسەت و ئیتیکەوە بەجێدێڵێ.گەر کولتوور لەناو سیاسەت دا کاریگەر بێ ئەوا دەبێ بەدوای نەرێتە کولتووریەکان لە سیاسەتدا بگەڕێین.واتە پێویستە بەدوای ئەوە بگەڕێین چۆن نەرێت و خوڕەوشت لەناو سیاسەت دا ڕەنگدانەوەی خۆیان دەبێ.هەر ئەم لایەنە دەشێ پرسی ئاین و سیاسەتیشمان لا بوروژێنێ.گرینگە بپرسین بۆ؟لە گەلێ لە کۆمەڵگاکانا بەشێ زۆر لە ئیتیکی سیاسی کەسەکان نەک هەر نەرێتییە بگرە ئاینی(لاهوتی)یشە.واتە زۆرجار سەرچاوەی ئیتیکی سیاسی ئاینییە و گەلێ جاریش ئاین،لەهەندێ لە کۆمەڵگەکانا،بناغەی بۆ کولتوور و شتە نەرێتیەکانیش داناوە.کاتێکیش دیدی ئاینی دەبێ بە سەرچاوە بۆ ئیتیکی سیاسی دید و ڕێبازە هزرییەکان لە سیاسەتدا ڕەهەندی تر وەردەگرێ.ڕاستە گشت ئیتیکێ شەرێکی هزری و زانینی لەتەک سیاسەتدا دەژی بەس ئەو شەڕە لە کۆمەڵگە و کولتوورێکەوە بۆ ئەویتر لێکناچێ.ئەوەش لەولاوە بوەستێ کە ئێمەی مرۆڤ بەشێ زۆر لە تێگەیشتنە ئیتیکییەکانمان مۆرکی ئاینی پێوەیە ئەمەش لەسەرێترەوە فۆڕم بۆ ئیتیکی سیاسییمان دادەنێ و نۆرم و چوارچێوە بۆ کردەی سیاسییمان دادەڕێژێ.لەم بارەیەشەوە زۆر دوورناڕۆین گەر نموونە لەسەر هەڵوێستی سیاسی یان فەلسەفی ئەفلاتوون دوای مەرگی سوکرات بهێنینەوە.چونکە پاش مەرگی سوکرات ئەفلاتوون هەڵوێستی بەرامبەر بە دیموکراسیەتی یۆنانی وەردەگرێ و هەر ئەم ڕووداوەش وایلێدەکا بۆچوونی بۆ سیاسەت بگۆڕێ.ئەمەش لەبەرئەوەی ئەوی لەپشت مەرگی سوکراتەوە دەبێ تەنیا ئەو بیرە سیاسییە زەبرئامێزە نییە لەو دەمەدا لە ئەسینا پیادەدەکرا بەڵکو ئەو بینینە لاهوتیەشە بۆ سیاسەت کە تێگەیشتنی هەڵەی سیاسی و ئاینی لەسەر هزری فەلسەفی و ئیتیکی سوکرات وێناکرد.گومانیناوێ کە قەیرانە ئیتنی و ئاینییەکان لە جیهانی ئەو دەمەی یۆنانا لەگەڵ گەندەڵی سیاسی لە گەشەکردندابوون و قەدەری سیاسی و ئابووری مرۆڤەکانیشی لەو ساتەوەختە سیاسییەدا خستبووەژێرمەترسییەوە و تەنانەت سیاسەتی بەدی سیاسییە ئەسینییەکان پێوەندی نێوان ئیتیک و سیاسەتی کوشتبوو و، ئەوەشی لە زەینی ئەسینییەکانا وێناکردبوو کە لە شارا دەخولایەوە. واتە شار بڕیاردەری کردە و دادوەرییە سیاسییەکانبوو. بەس کێشەکە تەنیا ئەمە نەبوو بەڵکو ئەوەش بوو کە جۆرە وێنەیێ سیاسی لە شارا تەشەنەی دەسەند هێزی لە بیرکردنەوە لاهوتیەکانەوە وەردەگرت کە لەخودی خۆیا سیاسییەکانی شار لەپشت نەشونمایەوە بوون. ئەمەش لەسەرێ ترەوە پێوەندی بەوەیە کە سیاسییەکانی شار ئەو دەمە لە ئەسینا چۆن تەماشای پرۆسەی سیاسەتکارییان دەکرد؟ سیاسەت بۆ ئەو سیاسییە ئەسیناییانە لە چی پێکهاتبوو؟ بەپێیئەوەی گەندەڵی سیاسی وادەکا هیواکردن بە سیاسەت لە شارا، لە کۆمەڵگەدا،لاوازبێ، هەروەها لەبەرئەوەی گەندەڵی سیاسی لایەنی تیۆکراتی و فۆندەمیتالیزم لە شارا بەهێزدەکا گشت ئەم لایەنانە ژینگەێ سیاسی دێننەکایەوە کە پێوەندی نێوان سیاسەت و ئیتیک لێکدابڕاوبن و شتێک بوونی نەبێ بەناوی سیاسەتی ئیتیکی و ئیتیکی سیاسییەوە.پێشتریش ئاماژەمان بۆ ئەوەکردووە کە گەندەڵی سیاسی جۆرێکە لە زۆرداری سیاسی و بۆیە هەڵوەشانەوەی گەندەڵی سیاسی ئەو دەمە شیاو دەبێ کە سێستەمی هزری نوێ بشێ بێتە دروستکردن.سێستەمێ هزری دژە گەندەڵی سیاسی ناێتەدروستکردن گەر بینین بۆ سیاسی و سیاسەتکردن نەێتەگۆڕین.لێرەوە پێدەنێینە ناو تێزە فەلسەفییە ناسراوەکەی فەیلەسوفی هاوچەرخی فەڕەنسی ئالان بادیوەوە کە پێیوایە سیاسەت هزراندنە.بەواتاێتر، سیاسی واتە هزرەڤان و کردەی سیاسیش واتە کردەێ لە هزراندن. 

سەرباری ئەوی ووترا هێما بۆئەوەش دەکەین کە گفتوگۆی پێوەندی نێوان سیاسەت و ئیتیک پێوەندیێ فەلسەفییە و چ سیاسەت و چش ئیتیک ئیلهام لە فەاسەفەوە وەردەگرن و بەهۆشییەوە پێگای هزری خۆیان لەناو زانست و ژیانا بتەودەکەن. بۆیە پرسیاری ڕەهەندی سیاسی ئیتیک خۆی وەک پرسیارێ فەلسەفی نیشاندەدا تا ئیتیکی یان سیاسی چونکە چ سیاسەت و چش ئیتیک ڕێنوماییەکانیان لە فەلسەفەوە ، لە هزری فەلسەفییەوە، سەرچاوەدەگرێ. ئاشکرایشە پێوەندی نێوان سیاسەت و ئیتیک (ڕەوشت) لەو چرکە سیاسییە کێشەئامێزانە گرینگی دەردەکەوێ کە سیاسەت پشت لە ئیتیک دەکا و ئەوی سیاسییە ئیتیکی نییە. بەبێگومانەوە ئەم چرکە سیاسییانەش ترۆپکی تێکشکانی سیاسەت نیشاندەدەن و ئەوەش یەکلادەکەنەوە کە وەختێ سیاسەت پشت لە ئیتیک دەکا سیاسەت ناکارێ مرۆی بێ. واتە سیاسەت ئاڕاستەێ هیچگەرا و سوودگەرای نائایندەی وەردەگرێ و باوەڕە سیاسییەکان پۆلینکردنی سیاسی بەرهەمدێنن کە بەرژوەندی تاکگەلێ یان گرووپگەلێ لەخۆدەگرن. لەم حاڵەتەدا پاکڕەوشتی لەتەک سیاسەت دا یەکناگرێتەوە و ئامانجەکانیان هەمان شت ناپێکن کە دەبایە بەرهەمهێنانی باشە تاکە مەبەستێکییانبێ. ئەمەش وادەکا پێوانە ئیتیکییەکان شوێنی خۆیان لە کۆمەڵگە وونکەن و بەپێیپێویست کاریانپێنەکرێ. مێژووش پێماندەڵێ گونجانی سیاسەت لەتەک ئیتیک ئاسان نییە و زۆربەی کۆمەڵگە سیاسییەکان باجی ئەو ناساناییەیان داوە. چونکە بنەمای ئیتیکی گشت کۆمەڵگەێ گونجاو نییە لەبەردەم نەشونمای پێوەندیێکی هاوتا لەنێوان سیاسەت و ئیتیکدا، ئەمەو تائێستاش تێگەیشتنێ پراگماتی بۆ سیاسەت،کە گوایە سیاسەت مەبەستە بۆ گەیشتن بە ئامانج، تێکدەری ئەو هاوتایەتیەیە. چونکە ئەو شێوازەی سیاسەت لەئێستایا لە جیهان دەیگرێتەبەر بۆ گەیشتن بە مەبەستەکانی یەکدونیا پێشێلکاری ڕەوشتی دەکا تا ئامانجی دیاریکراوی خۆی دەپێکێ. بۆیە تەنیا ئاشنابوون بە بەها ئیتیکییەکان ڕێگا لەبەردەم پێوەندیێکی گونجاو لەنێوان سیاسەت و ئیتیک دا دەکرێتەوە. لەگەڵ ئەوەشدا ناکرێ ئەو دوو لۆژیکەی ئەم دووانە(سیاسەت و ئیتیک) دەبەنە ڕێوە بەیەکترتێکەڵکرێن. چونکە ئەو دوو لۆژیکە مامەڵەی جیا لەگەڵ بەها و پێوانەکانا دەکەن و ئاڕاستەی پێوەندییەکانی تاک بە تاک و تاک بە کۆمەڵگەشەوە دیاریدەکەن. ئەمەش لەسەر ئەو بناغەیەی سیاسەت گرێدانەوەی تاکە بە کۆوە و بەرژەوەندی تاکیش بە چارەنووسی کۆوە دەبەستێتەوە. واتە کاتێ سیاسەتدەکرێ بۆ گۆڕینی تێکڕای شێوازی کۆمەڵگەیە بەڵام ئیتیک خۆی وەک شتێ تاکی نیشاندەدا تا دەستەجەمعی. کەوابێ ئەو دەمەی سیاسەت نائیتیکی دەبێ، واتە سیاسەت بێ ئیتیک کاریخۆی ئەنجامدەدا سیاسەت کاریگەری نێگەتیڤی بەسەر کۆی کۆمەڵگەوە دەبێ. بەس ئەوەی ڕێگری لە بەدی سیاسی لە کۆمەڵگە دەکا کە دواتر بە بەرژەوەندی ئیتیک لە کۆمەڵگەی ناوبراو دەگەڕێتەوە یاسایە. لێ بیرمەندی هاچەرخی فەڕەنسی ژاک ڕانسیێر وایبۆدەچێ کە “جیاوازی لەنێوان سیاسەت و یاسا دا” هەیە و، ئەوەش پێیدەڵێن پێوەندی “دەسەڵات ناشێ وەک سیاسەت تەماشاکرێت” بەڵکو دەسەڵات “ئەو شتەیە کە دەکرێ ناونرێت هزری نێگەتیڤ”. ئێمە دەشێ ئەوەش باسکەین کە ڕانسیێر جیاوازی دەکات لەنێوان سیاسەت و چالاکی سیاسی. ڕانسیێر “داکۆکی لە چالاکی سیاسی دەکا، ئەو شتەی (واتە چالاکی سیاسی) بەقەولی خۆی پێشتر پێیدەوترا دەنگەدەنگ”. هەر ئەم بیریارە فەڕەنسییە  داوای تێکشکاندنی دەوڵەتی دەوڵەمەندەکانیش دەکا و، بەدووی ئەو شتە هاوبەشەشا دەگەڕێ لەنێوان هاوڵاتیان دا هەیە. بەواتاێ تر، بۆ ڕانسیێر پرسیاری “ئەو شتە هاوبەشەی هاوڵاتیان هەیانە چییە؟” پرسیارێ گرینگ پێکدێنێ. بەدڵنیاییەوە لەو کۆمەڵگانەی سیاسەت بەمجۆرە کاردەکا، واتە سیاسەت کار بۆ دامەزراندنی شتی هاوبەش لەنێوان هاوڵاتیانا دەکا، کە ئەوەش یەکسانییە، سیاسەت خۆی لە ئیتیک نزدیکدەکاتەوە. بیرماننەچێت ڕانسیێر گفتووگۆی یەکسانی بەپێوەندی بە دۆزی سیاسی هەنووکەوە دەکات وەلی کاتێ پرسیار لەسەر چییەتی سیاسەتی دیموکراسی دەکات ئەم سیاسەتە لە یەکسانی چڕدەکاتەوە و ناشیشارێتەوە کە “یەکسانی بناغەی ڕاستەقینەی ژیانی مرۆڤە” و،هاووەخت “یەکسانی لای ڕانسیێر بە مانای سنووردارکردنی دەسەڵاتیش دێ”.ئێمە لێرەوە دەگەینە ئەو تێگەیشتنە سیاسییەی کە یەکسانی ئەو لۆژیکە ئیتیکییەیە بەڵانسی سیاسەت ڕادەگرێ یان تاکە چاودێرێ ئیتیکییە بەسەر سیاسەتەوە. بەواتاێ فەلسەفی تر،بەپێی هزری سیاسی ڕانسیێر بێ “گشت فۆڕمێکی کردەی سیاسی لەڕێگای گریمانکردنی یەکسانی  equality یەوە دەستەبەردەکرێ”. لەسەر ئەم بناغەیە ڕانسیێر نیازمەندە پێمانبڵێ “یەکسانی نادرێ و دوا ئامانجی دەوڵەتیش نییە”. بەرەو ئەو بینینەشمان دەبا کە “سیاسەت لەکاتی ئەفلاتوون و ئەرستۆوە خۆی وابوونیادناوە بریتیە لە هونەری پایانهاتنی سیاسەت، کە ڕیالیزم بریتیە لە یۆتۆپیا و کە فۆڕمە جەدەلییکانی مفملانێی چینایەتی حیکمەتی هەزارینەی نوێ نییە بەڵکو گەڕانەوەی ترسە کۆنەکان و تاوانکاری و فەوزایە”. وەکیتریش لە هزری سیاسی ڕانسیێر دا “سیاسەت بریتییە لە مشتومڕ و گفتووگۆ” “نەک بردنەڕێوەی دەسەڵات” و “خۆی خۆشی دیاریدەکا وەک کردەێ تایبەت و پێوەندی سیاسیش داوادەکات خودی سیاسی بهزرێنرێ”. ئەمەو ڕانسیێر دانبەوەشدا دێنێ کە “سیاسەت جۆرە کردەێ پارادۆکسالە”.

تێگەیشتنە هزرییە سیاسییەکانی ڕانسیێر دەمانبەنەوە شوێنێ کە قسەبێتەسەر “دیموکراسیەتی باش و پێوەندی ئەمەش بە یەکسانییەوە”. لێ چۆن دەشێ پێناسەی دیموکراسیەتی باش بکرێ؟ یان دیموکراسیەتی باش بە چی دەپێورێ؟ ئایا بە ئامادەبوونی یەکسانی لە کۆمەڵگە ناپێورێ؟ یاخود دیموکراسیەتی باش ئەو کۆمەڵگە یەکسانەیە کە ئەندامەکانی هەست بەیەکسانی لەتەک یەکا دەکەن؟ یانیش بەپێچەوانەوە کۆمەڵگەی یەکسان ئەو کۆمەڵگەیەیە کە “هەریەکە هەقایەت و سەڵمێنەی خۆی بگێڕێتەوە بەبێ پرۆسێسی نوێنەرایەتی”. ئەڵبەتە “دیموکراسیەتی باشی ئەمڕۆ بریتیە لە فۆڕمی خراپترین ڕژێمی سەردەمی ئەفڵاتوون”. “ڕژێمی باش بەبۆچوونی ئەرستۆ، کە بۆچوونی ڕانسیێریشە، بریتیە لە دەستورێ تێکەڵاو، لە بازاڕێ دەستووری”. بەبۆچوونی ڕانسیێر “نایەکسانی بەشێ جەوهەرییە لە دیموکراسیەت هەروەها یەکسانیش بریتییە لە ناهاوتای”.

ئەوی لایسەرەوە وترا ئەو بینینە فەلسەفیەمان تیادروستدەکا کە سەرەتاکانی دەرکەوتنی سیاسەت بەو پرسیارە فەلسەفییە ئیتیکییانە گرێدراوبووە کە چارەنووسی کۆمەڵگەیان لەبەرچاوگرتووە، ئەم لایەنەش بێ پێچوپەنا دەمانگەڕێنێتەوە لای شەڕی فەلسەفی نێوان سوکرات و سوفستایەکان بۆ دانی وێنەێکی ئیتیکی لەسەر ئیشی سیاسی. هاوکات ئەمە بەمانای ئەوەش دێ کە ویست بۆ دوورخستنەوەی سیاسەت لە هەندێ تێگەیشتنی باو هەمیشە هەبووە. فەلسەفەی سیاسیش هەرلێرەوە چرۆیدەرکردوە و بووشە بە بوارێ بۆ بەرهەمهێنانی پرسیارلەسەر ژیانی تاک و کۆمەڵگە.پاش سوکراتیش قوتابیە دیارەکەی ئەفلاتوون (ئەرستۆ) لە دوو بەرهەمی خۆیدا (سیاسەت و ئیتیک) بە ووردی پێوەندی نێوان سیاسەت و ئیتیکمانی بۆبەرباسخستووە و جەغتێ زۆریشی لە ڕۆلی ئیتیکی تاک لەناو کۆمەڵگە دا کردووە. بەپێی جیهانبینی فەلسەفی ئەرستۆ لەو دوو بەرهەمە ئەوەی ئیتیکی گشتی کۆمەڵگە دەستنیشاندەکا ئیتیکی تاکە. گەر ئیتیکی تاک  شێوەێک بێ لە شێوەکانی ئیتیکی کۆمەڵایەتی گشت کۆمەڵگە دەکارێ ڕەنگی ئەو ئیتیکە وەرگرێ تاک لە کۆمەڵگە پیادەیدەکا. بەپێیئەوەی ئیتیک دیدی تاکە بۆ ژیان و کۆمەڵگە و سیاسەتیش کردەێ مرۆی کۆمەڵایەتییە ئەمە وادەکا ئیتیک و سیاسەت دوو بەرهەمی مرۆی بن و ئامانجیان لە گەیاندبێ لەتەک تاکەکانی کۆمەڵگەدا.بۆیە هەڵەناکەین گەر ئاماژە بۆئەوەبکەین کە فەلسەفەی سیاسی کلاسیک جیاوازی لەنێوان سیاسەت و ئیتیک دا نەکردووە و هەرگیزیش سیاسەتی وەک بوارێ نائیتیکی وێنانەکردووە. لەڕووی مێژوویشەوە سیاسەت لە هەندێ چرکەساتەکانا نائیتیکی بووە و یان دوور لە ئیتیکەوە کاریکردووە و،ئەو چرکە ساتانەش کە سیاسەت نائیتیکیبووە زیانی لە مرۆڤەکان داوە و کۆمەڵگەشی دووچاری گرفتکردووە و بەشێ زۆریش لە شەڕەکانی مێژوو بەڵگەن لەسەر ئەم لایەنە و لەسەر ئەوەی ناتەبای نێوان سیاسەت و ئیتیک ئاشووبهێنەربووە. کێشەکەلەوێدایە کە زۆربەی شەڕەکانیش بەڵگەی ئیتیکییان بۆ سیاسەتە بەدەکان هێناوەتەوە و بە شەڕی ڕاستیشیان لەقەڵەمداوە.گەلێ لەو شەڕانەش ئەوەمان پێدەڵێن ئەو سیاسەتەی بێ ئیتیکێ ڕاسیۆنال ویستبێتی بە دەسەڵات بگا لە بێدادی و نایەکسانی زیاتر شتێ ئەوتۆی بەرهەمنەهێناوە.

سەرباریئەوی وترا،سەبارەت بەو شتەی لە ڕووی سیاسییەوە ئیتیکییە پێویستە هێما بۆئەوەش بکەین بەشێ لە ئیتیکی کۆمەڵگە ئاینییە و ئەم جۆرە ئیتیکەش خۆی وەک هۆشیاریێ کۆمەڵایەتی تاک و کۆمەڵگە نیشاندەدا ئەمەش کە کاریگەری بەسەر ئیتیکی سیاسییەوە بەجێدێڵێ کاریگەری لە کۆمەڵگە دادەنێ و ئەوەی ئاینی دەبێ ئیتیکی دەبێ و هەر ئەم لایەنە واشدەکا ئیتیکی سیاسی ئیتیکێ سیاسی لاهوتی بێ.واتە ئەوەی لە ڕووی لاهوتییەوە باشە وایلێدێ لە ڕووی سیاسیشەوە باش بێ.ئەمەش لەلایەن خۆیەوە کارێ وادەکا تاکەکانی کۆمەڵگە بەڵگەی لاهوتی بۆ ڕەفتارە سیاسییەکانیان بهێنیەوە و باشی سیاسی باشێ لاهوتی بێ یان ئیتیکی سیاسی بکەوێتەژێر ڕکێڤی دیدی لاهوتییەوە.بۆیە جیاکردنەوەی لاهوت لە سیاسەت لەمحاڵەتەدا مانای خۆی هەیە و بەشێکیشە لەو گفتووگۆیەی لەسەر سێکولاریزم دەکرێ. چونکە لە کۆمەڵگە سێکولاریەکانا ئەوەی سیاسییە لاهوتی نییە و ئەوەش کە لاهوتیە ئیتیکی نییە. بۆئەوەی سیاسەت ئامانجی پاراستنی مرۆی مرۆڤ بێ ئیتیک پێویستە بەشێ سەرەکی لەم پرۆسەیە پێکبهێنێ. ئەوەش کە مرۆڤ لە ئاژەڵ جیادەکاتەوە ئەوەیە کە مرۆڤ عەقڵی هەیە و ئەمەشوایلێدەکا مرۆڤ بونەوەرێ ئیتیکی بێ. لێرەوە دەگەینە ئەو بیرۆکەیەی سیاسەت و ئیتیک دەستبەرداری یەک نەبن و ئەو ساتانەش سیاسەت و ئیتیک لەیەکدووردەکەونەوە خراپە لە کۆمەڵگە و لەناو ژیان زۆرترین بڕەو وەرگرێ. بۆیە لە سیاسەتدا گرینگە هەمیشە سیاسی لەوە حاڵیبی چی سیاسییە لەوە جیانەکاتەوە کە ئیتیکییە. شتی (کردەی)  سیاسی کە ئیتیکی نەبوو مرۆیش نییە. گشت ئەو کێشانەش لە 500 ساڵی ڕابردوو دا کەوتنە نێوان شتی (کردەی) سیاسی و شتی (کردەی) ئیتیکییەوە بۆ کتێبی “میر”ەکەی میکاڤیلی دەگەڕێتەوە. ئەمەش لەبەرئەوەی لەپاش میکاڤیلییەوە ناکۆکیێ زۆر کەوتە نێوان کردەی سیاسی و کردەی ئیتیکییەوە و بەها و پرنسیپە ئیتیکییەکان لە بەهاو و پرنسیپە سیاسیەکان جیاکرانەوە و ئیتیک بوو بە دەسکەلای سیاسەت و ، سیاسی ئەوەی کرد کە دەیگەێنێتە ئامانجەکانی، ئەڵبەتە بەو شێوازانەش کە پێیپەسەند و گونجاوە.ئەم لایەنەش ئەوەشمان بیردەخاتەوە کە پێوەندی سیاسەت و ئیتیک چەند لایەنێکی تر بۆ گفتووگۆکردن دێنێتەپێشەوە،لەوانە بەرپرسیاریەتی سیاسی.مەبەست لەم لایەنە ئەرکە موڕاڵیەکانی سیاسیە،واتە پرسیاری:ئەو ئەرکە سیاسییە ئیتیکییانە چیین دەکەونە ئەستۆی سیاسییەوە؟مانای خۆی لەم بوارەدا هەیە.بۆگەلێ لە ڕوناکبیرانیش بەشێ لەو ئەرکە ئیتیکیانە بریتین لە ڕۆلی سیاسی لە پاراستنی ئازادی تاک،ئاشتی و دادپەروەری سیاسی و کۆمەڵایەتی.ڕەنگە ئەمە لە ئێستایا لە هەندێ کۆمەڵگە پراکتیزەکردنی سانابێ و لەهەندێکیتر ئاڵۆز.بەڵام ئایندەی بەمرۆییکردنی جیهان و ڕووبەڕووبونەوەی بەدییەکانی لیبرالیزمی ڕۆژئاوای کارێسانا نییە و ڕەتکردنەوەی ڕەوشتی سیاسی ئێستا و شێوازی ئابووری هاوچەرخیش،یان سێستەمی سیاسی ئێستای سەرمایەداری جیهانی و کولتووری هاوچەرخیش پێویستی بە گۆڕینی ئیتیکی سیاسی و گۆڕینی سیاسەت و ئابووری نوێ هەیە و ئەمەش ڕەنگدانەوەی لەسەر پێوەندی نێوان سیاسەت و ئیتیک بەجێدێڵێ.هاوکات هێما بۆئەوەشدەکەین کە  ئابووری تازە لەژێرکاریگەری تەکنەلۆژیای زانیاری زۆرداری دروستکردوە و بەها مرۆیەکان لەبەرتەسکبوونەوەدان لێ هێزگەلێ باش لە جیهانی ڕۆژئاوا دەرکیانبەوەکردووە چەند گرینگە مەبەستە سیاسییەکان مەبەستگەلێ ئیتیکیش بن بۆیە لە جیهانی نوێدا پێویستە سەرلەنوێ بۆچوونە ئیتیکییەکانی کانت بۆ سیاسەت و بۆ چوونە سیاسیەکانی میکاڤیلی بۆ ئیتیک،یاخود بەپێچەوانەوە،سەرلەنوێ بخوێندرێنەوە و ئەوەی سیاسییە ئیتیکی بێ و سیاسەت بەشداری خۆی لە خوڵقاندنی کردەی ئیتیکیدا بکا.واتە باشی سیاسی ببێ بە باشێ ئیتیکی و کردەی سیاسی پشت لە ئیتیک نەکا و ئیتیکیش نەکەوێتە ژێرڕکێڤی ئاین و هەستی نەتەوەی و تایفییەوە.

ئازاد حەمە 

ئازاد حەمە ، مامۆستای فەلسەفە لە زانکۆی سلێمانی

سەرنج: لە ڕۆژنامەی هاوڵاتی بە 3 بەش بڵاوبۆتەوە