Skip to Content

Thursday, March 28th, 2024
شەنو كەوێكى (فەرهەنگى دیوانى نالى)…به‌شی دووه‌م

شەنو كەوێكى (فەرهەنگى دیوانى نالى)…به‌شی دووه‌م

Closed
by August 18, 2008 ئەدەب

 شەنو كەوێكى (فەرهەنگى دیوانى نالى)…به‌شی دووه‌م
 سەڵاح سالار

 
 رۆژى بەدر: لە لاپەڕە (83)دا نووسیویەتى: "رۆژى بەدر: جەنگى بەدر، بەدر ناوى گوندێكە كەوتۆتە خوارووى رۆژئاواى مەدینە لە نێوان مەككەو مەدینە، جەنگى موسڵمانان لە ژێر فەرماندەى موحەممەد لەگەلأ گاووران..".
 دوكتۆر مارف كە باسى پێغەمبەران دەكات، (درودى خوایان لێبێت) دەڵێى باسى كەسێكى سادە دەكات، یەكسەر دەڵێت: (محەمەد) ئیتر ناڵێت ئەم محەمەدە كێیەو پلەو پایەى چییە، پاشان ئەو جەنگە لەگەلأ هاوبەشدانەران (مشركین) بوو، نەك گاوران، هەروەها وشەى گاووران بەدوو واو پێناچێت راست بێت، هەموو نووسەرانو تەنانەت زمانى خەڵكى سادەش هەر (گاوران)ە.
 شوویان بەیەكتر كرد: لە لاپەڕە (88) لە درێژەى باسى یوسف پێغەمبەردا، باسى چیرۆكی ئەو و زولەیخا دەكات، لە كۆتاییدا دەڵێت: "شوویان بەیەكتر كرد"، ئەم دەستەواژەیە زۆر هەڵەو نەگونجاوو نەبیستراویشە، دەبوو بینوسیبا، زوڵەیخا شووى بە یوسف كرد.
 زوڵالأ: لە هەمان لاپەڕە (88) دەنووسێت: "زوڵالأ: زولال، زُلال: ئاوى روون، ئاوى سازگار، كرمى بەفر ئەوەى ناوزگى بریتییە لە ئاوى روونو پاك".
 ئەمانە راستن، لێ زوڵالأ ماناى تریشى هەن، وەك دەنگى خۆش، دەوترێت: حەسەن زیرەك دەنگى زوڵاڵە.
 سەبا (سبأ): لە لاپەڕە (91) دەربارەى ئەم وشەیە دەنووسرێت: "سەبا (سبأ): وڵاتێك بوو لە لاى خوارووى رۆژئاواى جزیرەى عەرەب (یەمەن)، لە تەوراتو كتێبە كلاسیكییەكانى عەرەبو گریكو رۆمان باسى لێوە كراوە، شارستانییەتێكى گەورەى هەبوو، بازرگانى زێڕو زیوو بەردى بەنرخ لەو وڵاتەدا لە برەودا بوو، گۆیا بەلقیس قەرالیچەى ئەم مەملەكەتەبووە".
 دوكتۆر لە یادى نییە لە وڵاتێكى موسڵماننشیندایەو راڤەو شەرح بۆ دیوانى مەلایەكى گەورەى موسڵمان دەكات، دەڵێت: "لە تەورات باسى لێوە كراوە"، باشە بۆ باسى ئەوە ناكات، لە قورئاندا یەك سورەتى (54) ئایەتیى بەناوى (سبأ)ەوە هاتووەو تەنانەت نالییش ئەوەى مەبەستە، كە لە قورئاندا باسى كراوە، پاشانیش بە گومانەوە هەڵسوكەوت لەگەلأ دەقە مێژووییە ئاینییەكان دەكات، زۆرجار بۆ ئەو بەسەرهاتانە وشەى (گۆیا) گوایە بەكار دێنێت.
 سەرشەقام: لە بارەى ئەم گەڕەكەوە مامۆستا لە لاپەڕە (94)دا نووسیویەتى: "سەرشەقام: گەڕەكێكە لە گەڕەكەكانى شارى سلێمانى كەوتۆتە لاى خوارووى شارەوە..".
 مامۆستا ئێستاش بە سەردەمى (نالیی) باسى شارى سلێمانى دەكات، ئەوكاتەى نالیی باسى (پردى سەرشەقام)ى كردووە، كۆتایی شارى سلێمانى بووە، بەڵام ئێستا سەرشەقام رێك ناوەڕاستى شارە، دەبوو بینووسیبا ئەوكاتە بەشى خوارووى شار بووە، بەڵام ئەمڕۆ كەوتۆتە نێوەڕاستى ئەو شارەوە.
 سەگ: لە لاپەڕە (95) لە بارەى ئەم ئاژەڵەوە نووسیویەتى: "سەگ: چوارپێیێكى ماڵییە لە گۆشت خۆرەكانە، .. لەناو كوردەوارییدا سەگ رەمزى گڵاوىو نزمییە".
 سەگ تەنها لەناو كوردەوارییدا گڵاو نییە، بەڵكو لە ناو تەواوى موسڵماناندا گڵاوە، چونكە ئایینى ئیسلام بە گڵاوى داناوە، پێویستە ئەوەش باس بكرێت لە ناو كوردەوارییدا سەگ هێمایە بۆ وەفادارییش.
 سۆفی: لە شەرحى وشەى سۆفیی لە لاپەڕە (101)دا نووسیویەتى: "سۆفی (ێوفی): دەروێش، مرید، شێخ، ئەوكەسەی كە پێڕەوى تەریقەتى سۆفی (سۆفیزم) دەكات".
 راستە لە بنەڕەتدا دەروێشو سۆفی سەر بە یەك قوتابخانەن، بەڵام هەر لە سەردەمى نالییەوە تا ئێستا دوو رێبازى جودان، دەروێش قادریینو تەكێ (تەكیە) شوێنى گردبوونەوەیانە، سۆفیش لە كوردستان سەر بەڕێبازى نەقشبەندیینو شوێنى كۆبوونەوەیان (خانەقا)یە، هیچ كەسیش لەیەككاتدا ئەندامى هەردوولایان نییە، هەروەها وشەى شێخ، هاوواتاو هاوشانى سۆفیی نییە، شێخ گەورەى سۆفییەكانە.
 بەلقیس: لە لاپەڕە (102) لە دریژەى چیرۆكى سولەیمان پێغەمبەرو شاژنە بەلقیسدا ئاواى نووسیوە: ".. سلێمان فەرمانى بۆ با دەركرد كە بەلقیسى بۆ بێنآ بە تەختو تاراجییەوە، كە گەیشتە دەرگاى سلێمان شووى پێ كرد".
 لە تەفسیرە باوەڕپێكراوەكاندا ناڵێت: با بەلقیسى هێنا، بەڵكو بەلقیس خۆى هاتووەو سولەیمانیش بۆ ئەوەى دەسەڵاتى مەزنى خۆ پیشان بدات، داوا دەكات كێ دەتوانێت كۆشكو عەرشەكەى بەلقیسى بۆ بێنێت بەرلەوەى بەلقیس بگاتە لاى، راڤەكارانیش رایان وایە ئاسەفی كوڕى بەرخیا، كە وەزیرى سولەیمانو خواناسێكى گەورەبوو لە چاوتروكانێكدا عەرشەكەى گەیاندە لاى سولەیمان، ئەم دەستەڵاتە گەورە كارى كردە سەر دڵى بەلقیسو ئیمانى بە سولەیمان هێناو دواتر شوویشى پێكرد.
 شێخەباس (شێخ عەباس): دەربارەى ئەم پیاوچاكە لە لاپەڕە (109)دا نوسیویەتى: "شێخەباس (شێخ عەباس): پیاوچاكێك بوو شوێنەكەى لە لاى خوارووى شارى سلێمانییەوە، نزیكى گوندى قەرەتۆغانو بەرامبەر ماڵەكانى ووڵوبەیە، گەڕەكى جوولەكانى سلێمانى لە پاش كۆچیان لە ساڵانى (1949 ـ 1950) بەناوى ئەم چاكەوە ناونراوە."
 شێخ عەباس كوڕى شێخ عیساى بەرزنجەو براى سەید سادقە، كە شارى سەید ێادق بەناوى ئەوەوە ناو نراوە، گەڕەكى جوولەكان دەكەوێتە نێوان گەڕەكەكانى سەرشەقام، حاجیاوا، وڵوبە. گەڕەكى شێخ عەباس دەكەوێتە نێوان وڵوبە، قەرەتۆغان، لەگەلأ جوولەكان، زۆر لێك دوورنو گەڕەكى وڵوبەو حاجیاوایان لە نێوانیاندایە، ئەو سەردەمەش جوولەكان لێرە بوونو كاتى رۆشتنیشیان (شێخ عەباس) گوندبووە، نەك گەڕەك.
 شیاكە: بۆ باسى ئەم پاشەڕۆكە لە لاپەڕە (110) نووسیویەتى: "شیاكە: پیسایی گاو مانگایە2ـ تەرس..".
 تەرس یان تەرسەقول، پیسایی ئەسپ، مایین، هێسترو كەرە نەگ مانگا، بۆ كەسى عەبووسو نالەباریش وشەى تەرس بەكاردێنن، "فڵان كەس تەرسە".
 عیسمەت (عێمت): لە لاپەڕە (116) نوسویەتى: "عیسمەت (عێمت): سیفەتى بنەماڵەى پێغەمبەرى ئیسلامە لە كوڕانى عەلىو فاتیمە، (دوازدە ئیمامانى شیعەكانە)".
 عیسمەت، لاى شیعە بەو جۆرەیە، دەنا لاى ئەهلى سوننە تەنها خودى پەیامبەر (درودى خواى لێبێت) مەعسومە، ئیتر كەسى دیكە پارێزراو نییە لە گوناه.
 قاو: لە لاپەڕە (126) نوسیویەتى: "قاو: ئاگردان، ئاتەشخانە، ئاتوون، زاركى بوركان". قاو: بەماناى جاڕدانو بڵاوبوونەوەى دەنگۆش دێت.
 قۆچ: لە لاپەڕە (130) نووسیویەتى: "قۆچ: بەران، شاخى حەیوان". قۆچ: بەماناى بەش، یان قوربانییكردنیش دێت، (حەیوانێك دەكەم بە قۆچ).
 كافر: لە لاپەڕە (131)دا لە بارەى ئەم زاراوەیەوە نووسیویەتى: "كافر: بێ ئایین، بێ دین، دەهرى".
 ئەم راڤەكردنە تەواو نییە، كافر زاراوەیەكى ئیسلامییەو دەبێت بە پێى ئایینى ئیسلامیش راڤە بكرێت، مەرج نییە بێئایین، بێدین، قسەیەكى تەواو بێت، ئەوەى ئایینى جگە لە ئیسلامى هەبێت كافرە، گاور، جوو، مەجووسى.. تد، ئایینیان هەیەو كافریشن.
 كولانە: سەبارەت بە ئەم وشەیە لە لاپەڕە (136)دا نووسیویەتى: "كولانە: كولانكە، ئەو كونەى باڵندەى لێ دەنیشێتەوە". كولانە لە زۆربەى ناوچەكانى كوردستان بەو كونە، یان كوخە بچووكە دەڵێن، كە مریشكو قازو قەلو هەر باڵندەیەكى تر (كە نافڕێت) تێیدا بنیشێت، نەك نیشتنەوە، ئەوەى باڵندە لێى دەنیشێتەوە هێلانەیە.
 كۆمەلأ: لە لاپەڕە (137) نووسیویەتى: "كۆمەلأ: جێى كۆبوونەوە، جێى گردبوونەوە، جێى ژیانى خەڵك، خەڵكو ئادەمزادى زۆر لەیەك جێگەدا بژین".
 سێ وشەى سەرەتا ماناى جودای هەیەو كۆمەلأ ماناى خەڵكەكەیە، نەك جێگەكە.
 گوڕ: لە بارەى ئەم وشەیەوە لە لاپەڕە (139)دا نووسیەتى: "گوڕ: تاو، دەنگ، جموجوڵی، دەنگى ئاو".
 ئەوەى ئاشكرایە گوڕ، بە ماناى هێز، تەكان، توانــــا دێت، ئەگەر ئەو مانایانەى دوكــــــــــــتۆر نووسیەتى واش بێت، ئــــــەوا راســـــــــــــتر ئەمانەى لاى ئێمەیە، تەنانـــــــەت سیاقى شیعرەكەى (نالیی)ش هەر واى لێ دەخوێنرێتەوە، تەنانەت كاتێك كەسێك هـــــەواڵى پیرێك بپرسێت، دەڵێت: گوڕى ماوە؟.
 گەڵارێزان: لــــــــە لاپەڕە ئاماژەى بەماناكانى داوە، بەڵام ئەوەى لــەیادى كردووەو نەینووســـــــیوە، ناوى مانگێكى كوردییە، باشتر بوو ئەمەشى ڕەگەلأ ئەوان بخستبا.
 گلأ: لە لاپەڕە (141) نووسیویەتى: "گلأ: خاك، خۆلأ، قوڕ، ئەو خۆڵەى كە لەگەلأ ئاودا تێكەلأ دەكرێ".
 دوكتۆر تەواو بەهەڵدا چووەو گلأو قوڕى تێكەلأ كردووەو باش شێلاویەتى بەسەر یەكدا، گلأ: تا ئەوكاتەى وشك بێت ناوى خاك یان خۆڵى یان.. هتد هەیە، بەڵام، كە تەڕبوو دەبێت بە قوڕ، ئەوەش كە نووسیویەتى: "ئەو خۆڵەى كە لەگەلأ ئاودا تێكەلأ دەكرێ"، ئەمە هەرگیز ماناى خۆلأ نادات، راستییەكەى لەوكاتەدا سیفەتى خۆلأ لەدەست دەداتو دەبێت بە قوڕ.
 لەككە: لە لاپەڕە (144)دا نووسیویەتى: "لەككە (لكّە): داغ، خالأ، هەموو رەنگێكى، كە بكەوێتە سەر پارچە یا هەر شتێكى ترو لە رەنگى شتەكە نەبێو پێیەوە دیار بێت".
 ئەمە راستە، بەڵام لەككە مانایەكى ترى هەی، كە مەعنەوییە، بەو نەنگىو شورەییو شەرمەزاریییە دەڵێن كە دەكەوێتە سەر كەس، یان خێزانو.. تد، ئەمەش گرنگە باس بكرێت.
 مەجوسیی: لە بارەى راڤەى ئەم ئایینەوە، لە لاپەڕە (148)دا نووسیویەتى: "مەجووسى: ئاگرپەرست، رۆژپەرست، گاوور". دوكتۆر ئەمەشى تێكەلأ كردووە، راستە مەجووسیی ئاگرپەرستە، بەڵام گاور مەسیحییە.
 مەسیح: لە لاپەڕە (152) لەبارەى ئەم پەیامبەرە، تەنها سەرچاوە مەسیحییەكانى باسكردووە، باشوایە سەرچاوە ئیسلامییەكانى بەكاربهێنایە، چونكە بۆ گەلێكى موسڵمانى نووسیوە.
 موحەممەد: لەبارەى ناوى ئەم پەیامبەرە مەزنەوە نووسیویەتى: "موحەممەد ـ محەمەد (محمد): 53 پێش ـ ه ـ 571/ 11ه = 633ز" محەمەد كوڕى عەبدوڵڵا كوڕى عەبدولموتەلیب كوڕى هاشم، پێغەمبەرى موسڵمانانە لە مەككە لە پاش مردنى باوكى لەدایك بووە، هێشتا منداڵ بووە، كە دایكشیى مردووە، لە (622ز) لە مەككەوە كۆچى بۆ مەدینە كرد، ئەو ساڵە بوو بە سەرەتاى ساڵنامەى هیجرى، چەند جەنگو شەڕشۆڕێكى لەگەلأ عەشیرەتى خۆىو خەڵكى ئەو ناوە كرد، لە شارى مەدینە كۆچى دوایی كردووە". دەپرسم ئەمە باسكردنى ژیانى پەیامبەرێكى جیهانییە؟! دوكتۆر دەڵێى باسى چەتەو رێگرەكان دەكات، ئەم پەیامبەرە (درودى خواى لەسەر بێت) لەسەر ئاستى جیهان گۆڕانى دروست كرد ئایینێكى گەورەى هێنا، كە بناغەى شارستانییەتێكى گەورەى داڕشت، خودا بە سۆزو میهرەبانى ناردى بۆسەر مرۆڤایەتى، خواى گەورە بەو مەزنییەى خۆیەوە بە رێز و شكۆوە ناوى دەبات، كەچى دوكتۆر هێندە بێبایەخ باسی دەكات! ئەو گۆڕانى بنەڕەتیى لەسەر زەوى كرد، دوا پەیامبەریشە، ئیتر نازانم بۆچى دكتۆر هێندە بێبایەخ باسى لێوەكردووە.
 نەمام: لە لاپەڕە (171)دا نووسیویەتى: "نەمام: گیا، دارى تازە پێگەیشتوو، هەموو كەس و شتێكى تازە پێگەیشتوو" نەمام بەدرەختى تازەو خەڵفى ناسك دەڵێن، بەڵام گیاو نەمام زۆر دوورن لە یەكەوە.
 هاوین: لە لاپەڕە (179) باسى هاوینى كردووە: ".. برتییە لە مانگەكانى حوزەیرانو تەمووزو ئاغستۆس". باشتر بوو لەبرى ئاغستۆس، بینوسیایە (ئاب) هەرسێكى بە عەرەبى یان ئینگلیزیی بنوسییایە جوانتر بوو، نەك تێكەلأو پێكەلأ.
 یەعقوب: لە بارەى ئەم پەیامبەرەشەوە لە لاپەڕە (184)دا نووسیویتى: "یەعقوب: كوڕى ئیسحاقە، بەناوبانگترینو گەوەترینى پیاوماقوڵانى عیبرانییە..". دوكتۆر دوورو نزیك باسى ئەوە ناكات ئەم پیاوە پێغەمبەرەو كوڕى پێغەمبەرێكە، وا دەزانى باسى سەرۆك عەشیرەتت بۆ دەكات، لەوانى پێشوو پەناى بۆ سەرچاوەى جگە لە ئیسلام دەبرد، ئەمجارە دەنووسێت: "لە قورئاندا باسكراوە"، بەڵام خۆى لە باسێكى تر دەدزێتەوە.
 یوسف: لە لاپەڕە (184)دا نووسیویەتى: "یوسف: كوڕى یەعقوبو ناوى دایكى راحێلە..".
 بە گوێرەى ڕاى دوكتۆر خەزنەدار بێت، ئەمیش پێغەمبەر نییەو كوڕى سەرۆكو هۆزو پیاوماقوڵێكەو هیچى دى، ئەمە لە كاتێكدا ئەو یوسفو یەعقوبەى (نالیی) مەبەستێتىو باسی كردوون، پەیامبەربوونو لەگەلأ ئەو راڤەو شەرحەى دوكتۆر مارف خەزنەداردا یەك ناگرنەوە.
 لە كۆتاییدا دەستخۆشى لە دوكتۆر مارف خەزنەدار دەكەم بۆ ئەو هەموو نووسینە بە نرخو نایابانەى كە هەیەتىو بە تایبەتیش لەسەر شاعیرى مەزن (نالیی).
 لە تەمەنیدا شەونخوونى باشى بەدیار دێڕبەدێڕى شیعرى ئەم شاعیرە پایەبەرزەوە كێشاوەو جێپەنجەى دیارە، هیوادارم پەنجەكانى ساغو قەڵەمەكەى بەبڕشتتر بێتو لێكۆڵینەوەو نووسینى جۆربەجۆرى باشتر بخاتە نێو كتێبخانەى كوردییەوە، من تەنها شەنوكەوێكى ئەم كتێبەم كردووە، نە ئەوو نە منو نە كەسیى تریش بێهەڵە نییەو نابێت، ئیتر نازانم تا چەند منیش پێكاومەو ئەویش تا چەند بەسنگێكى فراوانەوە ئەم رەخنەو ساغكردنەوەو سەرنجانەى بەندە وەردەگرێت؟ پێدەچێت شتى تر هەبووبێت من باسم نەكردبێت، خۆم مەبەستم بوو درێژى نەكەمەوە.
 
 salahsalar@gmail.com
 
 لە ژمارە (335)ى رۆژنامەى (كۆمەڵ) بڵاو كراوەتەوە.
 
 

Previous
Next
This site is registered on wpml.org as a development site.