عیـراق … یـان وڵاتــی هــەتیــووان
ئەزموونی سەردەمی منداڵی بە شیرینی و تاڵییەوە، بە سەرکەتن و نشوستەکانییەوە نەک هەر خولقێنەرو داهێنەری دوارۆژی تاکەکانی کۆمەڵن ، بەڵکو بونیاتنەرو روخێنەری خودی کۆمەڵگاکانی دوا رۆژیشن. لە سەربنەمای ئەو راستییە حاشاهەڵنەگرە، لە وڵاتە پێشکەوتوەکاندا ، خەمخۆرو بەرپرس و پسپۆڕان کار بۆ نەوەی ئێستاو دوارۆژ دەکەن. پلان و پرۆگرام و هەنگاوەکانیان لە بواری پەروەدەکاری و تەندروستی و ژێنگەگەرایی و ئابوری رەنگدانەوەی ئەو دیدەو هەڵگری ئەو فەلسەفەیە کە ئاماژەمان پێدا. مانەفێستی (مافی منداڵان ) کە لە نەتەوەیەکگرتووەکانەوە دەرچووە، خەمڕەوێنێکی ژیکەڵەی مرۆڤانەیە بۆ کەمکردنەوەی کێشەکانی منداڵ و دابینکردنی دوارۆژێکی گەشتر. بەڵام سەت حەیف مەخابن، حاڵ و گوزەران و ژیانی منداڵانی ئەم سەردەمە لە زۆر شوێنی ئەم جیهانەدا هێندە جەرگبڕو هیواکوژو زەقنەبووتە کە ئامارەکان دەخوێنیتەوە ترست لێ دەنیشێ! ، ئەوانەی تێیدەگەن و شیکارو شرۆڤەی ئەو زانیارییانە دەکەن خەو خواردنیان لێ حەرام بووە. چوون ئەوان دەزانن کە واقیع حاڵی ئێستا دەمانگەێنێتە کوێ… . ئاخر بوونی پێنج ملیون منداڵی هەتیوو لە ولآتێکی وەک عیراق، وەک دەلێن نەزری شوومێکی کوشندەیە. گرینگ نییە تۆی تاکی کورد خۆت بە عیراقی دادەنێی یان نا ، گرینگ ئەوەیە ئەو پێنج ملیون منداڵە هەتیووە لە گەڵ تۆ دا دەژین جا سنوورمان لە نێواندا هەیە یان نییە هیچ لە مەسەلەکەدا ناگۆڕێ!
لەو رۆژەو ئادەم و حەوا ئاشنای ئەم دنیایە بوون، منداڵی هەتیوو هەر هەبووەو هەر دەبێ، بەڵام کە دەستی ڕەشی مرۆڤە داوێنپیسەکان ، لە پێناو بەرژەوەندییە شەهوانییەکانیاندا، دەروازەی دۆزەخ و بێ دینی و بێ رەوشتی ، دوور لە هەموو بەها موقەدەسەکانی مرۆڤ ، بە ڕووی هەزاران هەزار منداڵی بێ گوناح و نەفام و برسی و رووتورەجاڵ دەخەنە سەر پشت و فڕێیان دەدەنە سەر جادەو شەقامەکان . ئەوە کوشتنی تۆیە کوشتنی دوارۆژی تۆیە. هەر کەسێ کە زەڕڕەیەک ویژدانی هەبێ دەبێ وەک خاتوو ( رادیکا کومارا سۆمی ) – کە نوێنەری سکرتێری نەتەوەیکگرتووەکان بۆ کاروباری منداڵ و ناخۆشییە چەکدارەکان – ە ، دەنگ بەرزبکاتەوە دوای پاراستن ومافی ئەو منداڵانە بکات کە ئەو ناوی لێ ناون ( قوربانییە بێ دەنگەکان).
لە ( ٢ / شوباتی / ٢٠١٢) وەزارەتی کارو کاروباری کۆمەڵایەتی حکومەتی عیراقی ژمارەی ئەو منداڵە هەتیووانەی عیراقی بە ( پێنج ملیۆن)کەس خەمڵاند. لە کاتێکدا رێکخراوی( UNICEF ) نزیکەی سێ سەت هەزاری دەخاتە سەر ئەو ئامارە. بە هەر حاڵ ئێستا لە ساڵی (٢٠١٣) عیراق بەرزترین رێژەی ژمارەی هەتیووی لە جیهاندا هەیە ، کە ئەمیش ( %١٦) یە . ئەم رێکخراویە ژمارەی کۆی هەتیوانی جیهانی بە (١٤٣) ملیۆن لە کۆی حەوت ملیار حەشیمەکەتی جیهاندا خەمڵاندوە. دانیشوانی عیراقیش لە دەوری (٣٠) ملیۆن کەسە. وڵاتانی رۆسیاو کامبۆدیاش رێژەی دووەمیان تۆمارکردوە کە نزیکەی ( % ١٠ – ١٢) یە.
با ئێستا ئاماری ئەو پێنج ملیۆن هەتیووەی عیراق نەختێ بە وردی خوردکەینەوە. پێوەری رێکخراوی ( UNICEF ) بۆ هەتیوویی بەم شێوەیە: هەر منداڵیک باوانی ( دایک و باوک)یان یەکێک لە باوانی نەبێ ئەو بە هەتیوو ئەژمار دەکرێ تا تەمەنی دەگاتە شانزدە ساڵ. دوای ئەو تەمەنە زاراوەی هەتیووی لەسەر لادەبردرێت. کەواتە رۆژانە دەستەیەک هەتێوو دەبن و دەستەیەکیش لە هەتیووایەتی دەردەچن. دەزانین کە نزیکەی چل ساڵە عیراق لە شەرو شۆرو خوێن گەوزیندایە. ژمارەی هەتیووەکانی لە ساڵی (٢٠٠٣) بە ملیۆنێک و نیو خەمڵیندرا بوو. دوای ئەو شەرە خوێناویانەی ساڵانی دوایی رێژەکە سێ هێندە بەرز بووە. جا خەمەکە لەوەدایە نزیکەی سێ ملیون پێوەژنیش کە ئێستاکە هەن ، حەوت ملیۆن منداڵ بەخیو دەکەن. بەراستی ژمارەکان پیاو تووشی شۆکدەکا. ئەوش بزانە ئەو ئامارانە باسی ئەو منداڵانە ناکەن کە لە ماڵەوەدەرکراون یان بێ جێگاورێگان یان کەوتونەتە دەستی قاچاغچییەکان. سەربارو بنباری ئەم ئامارانە لە هەر نۆ منداڵ لە عیراق یەک منداڵ بۆیاغچییە یان حەماڵە یان سۆشتە- فرۆشیارە . لە هەر پینچ منداڵ یەکێک پێش تەمەنی پێنج ساڵی دەمرێ. ژمارەی منداڵە بەرەڵایەکانی سەر شەقامیش بە ( ٥٠٠) هەزار کەس مەزەندەکراون ، لە هەموو عیراقیشدا بۆ منداڵە هەتیوو بەرەلایەکان تەنیا ( ١٨) خانەی بەخێوکردن هەیە کە چوارەیان لە بەغدایە. کۆی ژمارەی هەتیووەکان لە وێدا ( ٤٥٩) منداڵن. ژمارەی فەرمی منداڵە بەندکراوەکانیش لە بەندیخانەکاندا نزیکەی (٨٠٠) منداڵە. ئەوش بزانە سێ ملیۆن و نیو لە خەڵکی عیراق لە ژێر هێلی هەژاری دان و رۆژانە نزیکەی (١٠٠) کورپەڵەی تازە لەدایک بوو دەمرێ .
ئەو ئامارانەی دەربارەی منداڵانی عیراق تۆمارکراوە، لە ئەقڵ بەدەرە. لە (% ٣٩) قوربانییەکانی هێرشەکانی ئاسمانی ئەمەریکا بۆ سەر عیراق منداڵ بوون. لە (% ٤٢) قوربانییەکانی شەری سەرزەوی لە عێراق منداڵ بوون . لە (%٢٥) بەرکەتووەکانی مین ، منداڵن. لە (%٢٣) قوربانییەکانی چەکە پاشماوەکان جەنگەکانی عیراق منداڵن . ساڵانەش (٧٠٠) هەزار منداڵ لە خوێندنی سەرتای بێبەش دەبن. ئێستا رێژەی خوێندکارانی بنەڕەتی (% ٨٧) . کە گۆیا پلانی حکومەت بۆ ساڵی (٢٠١٥) دەبێ بگاتە (%٩٨) ئەوە لە کاتێکدا لە هەر پێنج خوێندنگە ، یەکێکیان بۆ خوێندن دەست نادات. جا پشکی کچەکان لەم نەگبەتییانە زۆر گەورەترە لە هی براکانیان : رێکخراوی جیهانی ( ژن بۆ ژنی عیراق) دەڵێ( % ٥٦) ئەو خوێندکارە کچانەی لە قۆناغی بنەڕەتی دەردەچن ، ناتوانن درێژە بە خوێندنیان بدەن ، لە بەر کۆمەلێک هۆکار ، وەک رێگرتنی کەس و کار لە خوێندنیان.
خوێنەری ئازیز، با بۆ چاکتر شێکردنەوە حاڵی بوون لەم قەیرانە گەورەیە بچینە وڵاتی (کۆڵۆمبیا) لە ئەمەریکای لاتیندا ، کە ئەویش چڵ ساڵێکە شەری ناوخۆیی خوێناوی تێدا هەڵگیرساوەو بوون بە خاوەن ئەزموون و ریژەی هەتیوویشتان پلەی دوومە لە جیهاندا. نزیکەی یەک ملیۆن منداڵ لە لایەن قاچاغچییەکان فرۆشراون. خۆت حاڵی کێژۆڵەیەکی حەڤدە هەژدە ساڵی بێنە بەر چاو خۆت کە لە هەتیوخانە، بە بی کەسی وەدەرەوە دەنرێت! ساڵانە (٣٥) هەزار لەم کچانە روو لە ماڵە لەشفرۆشەکان دەکەن. لە (%٢٥) ئەو منداڵانە بێ شوێن و مەئوا دەبن. لە (% ٥٦) بێ پیش و کار دەخوڵێنەوە. لە (% ٢٧) کوڕەکان دەکەونە بەندیخانە . لە (% ٣٠) کیژەکان دەبنە دووگیان. لە (% ١٠ – ١٥) پێش ئەوەی تەمەنیان بگاتە هەژدە ساڵی خۆیان دەکوژن. لە (%٧٠) ی کوڕەکان و (%٥٥) کچەکان تاوان ئەنجام دەدەن.
لێکۆڵەرو پسپۆرانی ئەو بابەتە زۆریان دەربارەی باری دەروونی و تەندروستی ئەو هەتیووانە نووسیوە و ئاماژە بەوە دەکەن کە ئەوان بە تەواوی لە خۆشەویستی دایک باوک مەحروکراون و جۆرە دژایەتییەکیان دەرحەق بە کۆمەڵ هەیە و هیچ لە خواپەرستی نازان و خۆشەویستی خودایان لە دڵدا نییە!
بەراستی جێگەی داخە کە وتەبێژێکی حکومەتی نوری مالکی لە رۆژی (٢٢ / ٧ / ٢٠١٢) لە وستگەی رادیۆی (صوت العراق) دەڵێ ، ئەو ئامارانە هەمووی دوورن لە راستی و تەنیا نزیکەی (١٠٠) هەزار هەتیوو لە بەغداو (٤٠٠) هەزار لە هەموو عیراقدا هەیە. من ناونیشانی بابەتەکەم کتومت لە رۆژنامەیەکی ئینگلیزی وەرگرتووە کە بە چەندان بەڵگە حکومەتەکەی بەغدا رووڕەش دەردە‌هێنێ. تەنانەت ، بە ئەسەفەوە دەڵێم ، کە ئاماژە بە فرۆشتنی منداڵ و قاچاغچییەتی بە منداڵەوە دەکرێ. ئەوە لە کاتێکدا تەنیا ژمارەی منداڵە هەتیووەکانی عیراق لە ژمارەی هەموو منداڵانی سویدو دانیمارک و ئایرلەندا پترە. لە چەندین گفتۆگۆ و چاوپێکەوتندا بەرپرسانی حکومەتی عیراق لە جیاتی چاکسازی و خزمەتکردنی ئەو منداڵانە ئیدعای ئەوە دەکەن کە ئەوان کەم تا زۆر هیچ بەرپرس نین لەم ژمارە زۆرەی هەتیووەکانی عیراق و هێندی جاریش حاشا لە بوونیان دەکەن !
ئەز لێرە تەنیا وەک مرۆڤێکی خاوەن وێژدان بە جەنابی نوری مالکی و دارودەستەکەی دەڵێـم : تۆ شەرفتان ئەو پارەی لە هێزی دجلەو جاش شەبیحەی سوریا و دەمامکڕەشەکانی خواری عیراق سەرفیدەکرێ، باشترنییە دوو هەتیووخانەی پێبکەنەوەو چەند منداڵێک لە تاوانە گەورە گەورە چاوەڕوان نەکراوانی سبەینی دوور بخەیتەو؟. فەرموو سەیری منداڵە هەتیووەکانی (کٶلۆمبیا) بکەن و دەرسێکیان لێ فێر بن ! خۆ دەبێ بشزانن ئاوهەواو ژینگەی وڵاتەکەتان باشترین شوێنە لە رۆژهەڵاتی ناوەندو جیهاندا بۆ وەبەرهێنانی تاوانباری گەورە گەورەوترسناک!
بۆ وەبیر هێنانەوەتان، بەندی دووەم لە جاڕنامەی مافی منداڵان دەڵێ: دەبێ منداڵی پارێزگاری تایبەتی لێ بکرێت و هەموو هەڵ و دەرفەت و ئاسانکاری گەشەی جەستەیی و ئەقڵی و رەوشتی و رۆحی و کۆمەڵایەتی بە شیوەیەکی تەندروست بۆ ئامادە بکرێت لە ژینگەیەکی ئازادو پڕ سەروەری.
بەندی سێیەم: مافی منداڵی تازە لە دایک بووە هەم ناوی خۆی هەبێ و هەم رەگەزنامە.
بەندی چوارەم: منداڵ دەبێ سوودمەند بێ لە بیمەی کۆمەڵایەتی و باش پەروەردەکرا بێ بۆ گەشەکردنێکی تەندروست و ساغ وسەلیم. بۆیە دەبێ گرینگی بە دایکیشی بدرێت پێش زان و دوای زان . دەبێ خواردن و دکتۆرو داودەرمان وشوێنی حەوانەوەو بۆ منداڵ دابین بکرێت.
بەندی پێنجەم: منداڵی کەم ئەندام و ناقس و کەم ئەقڵ و پەرواێزخراو لە کۆمەڵ دەبێ چارەسەریی و پەرەوردەی تایبەتی بۆ بکرێت بە گوێرەی داپێویستی ئەو.
-.
سەرچاوەکان:
[١] Iraqi deaths from violence 2003–2011 Analysis and overview from Iraq Body Count (IBC), 2012 http://www.iraqbodycount.org/analysis/numbers/2011/
[٢] UN Calls Rights Situation in Iraq ‘Fragile’ http://www.commondreams.org/headline/2011/08/08-3
[1٣] Merrill Singer, G. Derrick Hodge, The war machine and global health: a critical medical anthropological examination of the human costs of armed conflict and the international violence industry. Elaine A. Hills, Dahlia S. Wasfi, The causes and human costs of targeting Iraq, p119.
[٤] http://www.iauiraq.org/documents/1375/images…unitionsHumanHealthinIraq.pdf
[٥] http://waterwebster.org/IraqWater.htm
[٦] Humanitarian Disaster In Fallujah: Unprecedented Numbers of Birth Defects, Miscarriages and Cancer Cases by MalakHamdan http://www.brussellstribunal.org/Fallujah120410.htm
[٧] Genetic damage and health in Fallujah Iraq worse than Hiroshima http://www.brussellstribunal.org/Fallujah020710.htm
