كارەساتەكانی وەرگێڕان لە زمانی كوردیدا

(هه‌ر ده‌قێکی وه‌رگێڕدراو پێوه‌ی دیار بوو وه‌رگێڕدراوه‌ و خوێنه‌ر له‌ خوێندنه‌وه‌یدا هه‌ستی پێ کرد که‌ ده‌قێکی ته‌رجه‌مه‌کراوه‌، ئه‌و ده‌قه‌ شیای خوێندنه‌وه‌ نییه‌ و ته‌نیا شیاوی فڕێدانه‌).

لەوانەیە كورد لەو میللەتانە بێ كە دوای زۆربەی هەرە زۆری میللەتانی دنیا دەستی دابێتە وەرگێڕان. هەر بەو پێیەش هەبوونی كەم و كورتی لە وەرگێڕانی كوردیدا شتێكی زۆر سرووشتییە بەڵام پێداگرتنەوە لەسەر ئەو كەموكورتیانە و هەوڵدان بۆ سەپاندنیان وەك پێوەرێكی بنەمایی و سووربوون لەسەر بەردەوامبوون و درێژەدان بەو شێوازگەلە نەك سرووشتی نیە بەڵكو زۆریش مەترسیدارە. لەو ماوە كورتەدا كە كورد دەستی كردووەتە كاری وەرگێڕان، لەگەڵ ئەوەدا كە بەرهەمی زۆر بەپێز خراوەتە نێو كتێبخانەی كوردییەوە و هەوڵی زۆر دڵسۆزانە داروە و كاری زۆر باشیش كراوە، لە تەنیشت ئەوەشدا چەند شتێكی هەن كە ئەگەر هەستیارانە رووبەڕوویان نەبینەوە لە داهاتوودا وەك پەتایەك بەرۆكی زمانی كوردی دەگرن و زمانەكەمان لەو حاڵەتە روون و رەوانییەوە بەرەو زمانێكی رەق و تەق و وشك و بێ گیان دەبەن.

بەر لە هەموو شتێك با بزانین ئەركەكانی وەرگێڕان لە هەمبەر زماندا چین؟

یەكێك لەو ئەركانەی دەكەوێتە ئەستۆی وەرگێڕان، دەوڵەمەندكردنەوەی زمانە. دەوڵەمەندكردنەوەی زمان بە واتای داتاشینی بێسەروبەرەی وشە و دەستەواژەی نوێ نیە. با ئەوە بڵێم: ئەمن بڕوام وایە لەگەڵ پێشكەوتنە مرۆیی و تەكنۆلۆژییەكاندا زمانیش ئاڵوگۆڕی بەسەردا دێ و وشە و دەستەواژەی نوێش دێنە نێو زمانەوە و كەوشەنی زمان رۆژ بە رۆژ بەرینتر دەبێتەوە، بەڵام خۆی هاتنی ئەو وشە و دەستەواژە نوێیانە، زمان بەرەوڕووی كۆمەڵێك مەترسی دەكەنەوە. یەكێك لەو مەترسیانە ئەوەیە هەركەسە و لە ماڵی خۆیەوە و بەپێی سەلیقە و تێگەیشتنی خۆی دەست بكا بە داتاشینی وشە و دەستەواژەی نوێ و بەو شێوەیە بێسەروبەرەیی و ئاڵۆزی بكەوێتە ناو زمانەكەوە. لەو كاتەدا خوێنەر لە بەرامبەر هەر چەمك و واتایەكی نوێدا تووشی چەندین وشەی سەیر و سەمەرە و نامۆ دەبێت و سەری لێ دەشێوێ و لە لایەكی دیكەشەوە ئەو وشانەی دادەتاشرێن كەس نازانێ لەسەر بنەمای كام پێوەری زانستی و ئاكادمیك دانراون و چەندەیان لەسەر  بنەواشە و رەگ و چاوگی وشە خۆماڵییەكان  رۆنراونەتەوە. كەوابوو، ئەگەر هاتنە ئارای زمان و وشەی نوێ شتێكی حاشاهەڵنەگر و پێویستییەكی سەردەمیانە بێ، ئەوا بوونی ناوەندێكی زانستی و ئاكادمیك بۆ رۆنان و هێنانەئارای وشە و دەستەواژەی گونجاو و پڕ بە پێست لەویش پێویستترە. نەك ئەوەی هەر كەس و گرووپ و رۆژنامە و گۆڤارێك بە كەیفی دڵی خۆی و بە ناو و بیانووی سادەكردنەوە یان خۆیان واتەنی لە پێناوی دەوڵەمەندكردنی زمانی كوردیدا سەر و گوێی وشە و ناوەكان بشكێنن و پێشیان وابێ “شەقولقەمەر”یان كردووە و شاكاریان خوڵقاندووە. بۆ وێنە، چەند رۆژنامە و رادیۆیەك بەبێ رەچاوكردنی هیچ بنەمایەكی زانستی هاتوون وشەی “كاتژمێر”یان كردووەتە “كاژێر” و هیچ ئاگاداری ئەوەش نین كە لە زمانی كوردیدا “كاژێر” واتە كون و قوژبن و لە زۆر جێیانیشدا لە بری “دخمە”ی فارسی بەكار هاتووە. 

لە لایەكی دیكەوە، وەرگێڕ لە ئەستۆیەتی كەڵك لە هەموو تواناكانی زمانەكەی وەربگرێت و ئەوەش تەنیا ئەو دەمە وەدی دێت كە وەرگێڕەكان شارەزای شێوازی كۆن و نوێی زمانەكەیان بن و چەندی بۆشیان دەكرێ لە زاراوە و بن زاراوەكانی زمانەكەیان شارەزا بن. شارەزابوونی وەرگێڕ لە زمانی فۆلكلۆر و گوندییانە، پاڵپشتێكی پتەوە بۆ دەوڵەمەندبوونی زمانەكەی ئێستای. لەوانەیە زۆر كەس پێیان وابێ كە ئیتر سەردەمی ئەوە بەسەر چووە كە تۆ بێی و بۆ نووسین و وەرگێڕان لە زمانێكی گوندییانە و كشتوكاڵی كەڵك وەربگریت. لێرەدا شارەزابوون لەو ئاخاوتنە گوندی و كشتوكاڵییانە زیاتر دەتوانێ بكرێتە بناغە و هیمێكی پتەو بۆ داڕشتنەوە و رستەسازی. چونكە یەكێك لە لایەنە هەرە وێرانەكانی دەقە وەرگێڕدراوەكانی سەردەمی ئێمە، بەر لەوەی هەژاربوون و دەستكورتبوونی وشە و دەستەواژەیان پێوە دیار بێ، ناشارەزایی وەرگێڕەكەیان لە داڕشتنەوەی زماندا پێوە دیارە. بەو مانایە كاتێ دەقێكی وەرگێڕدراو دەخوێنیتەوە، ئەگەر لە رستەی یەكەمیشدا هەست پێ نەكەی زۆر دوور ناڕۆیت و لە رستەی دووهەمدا هەست دەكەی ئەوەی دەیخوێنیتەوە دەقێكی وەرگێڕدراوە. بۆ نموونە رۆژێكیان بە دەقێكی مێژووییدا دەچوومەوە كە وەرگێڕەكە باسی هەوڕگەری (سواڵەتسازی)ی كۆنی كردبوو و لەوێدا نووسیبووی”(گۆزەكەرەكان هەویری سواڵەتیان ئامادە دەكرد). خۆی ئەو نووسەرە بەڕێزە ئەگەر شارەزای زمانی كۆنی خۆی بوایە و لانیكەم بە رێكەوتیش سەرێكی بە گەنجینەی چوارینەكانی خەیامدا كردبا لانیكەم لە دە دوازدە شوێن تووشی ئەوە دەهات كە مامۆستا هەژار باسی “قوڕ شێلان” دەكا.

دیم گۆزەكەرێك قوڕی دەشێلا دوێنێ

دەنگێكم ئەبیست باوكە كوڕی دەدوێنێ

رۆڵەم بەزەییت بە بابی خۆت دانایێ

مەمشێلە بەقەو بە هێمنی پێم لێنێ…

بەڵێ ئەگەر ئەو بەڕێزە زانیبای گۆزەكەر قوڕ دەشێلێت و “هەویر ئامادە” ناكات، ئەو رستەیەی ئاوا دانەدەڕشتەوە. لەوانەشە زۆر كەس پێیان وابێ كە ئەركی زمان لەو دەقانەدا گەیاندنی پەیامە. ئەو بۆچوونە داوێكی ترسناكە كە زۆربەی ئێمە بەبێ ئەوەی بزانین تێی دەكەوین. لە حاڵێكدا هەموو زمانێك لەگەڵ راپەڕاندنی ئەركی خۆی وەك گەیاندنی مانا بە خوێنەر، پێویستە لایەنی ستاتیكی و موسیقا و ئاوازەكەشی لەبەرچاو بگیردرێ. راستە ئەركی سەرەكیی زمان گەیاندنی پەیامە، بەڵام نووسەر و وەرگێڕ دەبێ ئەو زمانە بەو پەڕی پوختی و پاراوی داڕێژنەوە و بە هیچ شێوەیەك ئەو ئەركی گەیاندنی پەیامە نەكەنە بیانوویەك بۆ ئەوەی چۆنیان پێ خۆش بوو ئاوا رستەكان داڕێژنەوە. وەك لە دراما تەلەڤزیۆنییەكاندا بە تایبەتی ئەو شتەمان بەچاو دەكەوێ. بۆ وێنە دەستەواژەی “لە لایەن تۆوە، لە لایەن خەڵكەوە لە لایەن…” خۆی ئەو دەستەواژەیە ئەگەر دەستەواژەیەكی خۆماڵییانەش بێ، زۆر بێجێ بەكاری دێنن و وای لێ هاتووە كاتێك داوا لە گۆانیبێژێك دەكەن گۆانییەك بڵێ، پێی دەڵێن: “ئێستا داوات لێدەكەین لە لایەن خۆتەوە گۆانییەكمان پێشكەش بكەی”؟ یان پێی دەڵێن:”ئاوازی ئەو گۆرانییە لە لایەن خۆتەوە دانراوە”؟ لە هەر دوو رستەكەیدا دەستەواژەی “لە لایەن” بێ جێ و هەڵە دانراوە و بەكار هاتووە. چونكە لەو رستانەدا دەبێ بگوترێ:”خۆت گۆرانییەك پێشكەش بكە… یان.. ئاخۆ ئاوازی ئەو گۆرانییە خۆت داتناوە یان بۆیان داناو؟ نەك ئەوەی بڵێی لە لایەن خۆتەوە دانراوە یان لە لایەن كەسێكی دیكەوە؟

داڕشتنەوەی كوردییانەی زمان، بەو واتایەش نییە كە تۆ بە بیانووی كورداندنەوەی رستەكان، بێیت و خۆت لە واتا و ماناكانی دەقە سەرەكییەكە بدزیتەوە. بەڵكو مەبەست لێی ئەوەیە كە تۆ واتاكە بە تەواوەتی وەرگریت و بەرگێكی تەواو كوردییانە بەبەردا بكەیت. ئەوانەش شارەزای زمانی “فارسی و عەرەبین” ئەو قسەی من پشتڕاست دەكەنەوە كە بەرهەمی هیچ كام لە وەرگێڕە سەركەوتووەكانی ئەو دوو نەتەوەیە ئەو لایەنە نامۆ و ناڕەسەنەیان پێوە دیار نییە و قەت خوێنەر هەست بەوە ناكا ئەو دەقانە وەرگێڕدراون چونكە ئەوان پێكهاتەی رەسەنی زمانەكەی خۆیانیان پاراستووە.

 بۆیە وەرگێڕەكان دەبێ زۆر ورد و ریا بن و واتاكە بە پوختی وەربگرن و لە جوانترین و روونترین رستەدا بیتوێننەوە. ئەوان دەبێ بزانن هەر زمانەی پێكهاتەیەكی هەیە و رستەسازی و شێوازی هیچ زمانێك لە زمانێكی دیكە ناچێ تەنانەت ئەگەر سەر بە یەك بنەماڵەی زمانییش بن.  لە دەقێكدا ئەو رستەیە ئاوا وەرگێڕدرابوو:

سرباز مجروح، تەنیا خودش علت گریە را میدانست: 

(هۆی گریانی سەربازە بریندارەكە تەنیا خۆی دەیزانی)

خۆی ئەگەر بە وردی سەیری دارَشتنەوەی ئەو رستەیە بكەین، بە هیچ شێوەیەك داڕشتنێكی كوردیانە نییە. لانیكەم دەكرا ئاوای وەرگێڕێ: “سەربازە بریندارەكە هەر خۆی دەیزانی بۆچی دەگری”. رەنگ بێ ئەگەر دە كەسی دیكەش ئەو رستەیە بكەنەوە كوردی، هەر كەسە و بە شێوازێك وەریگێڕن و وەرگێڕانی هەر دە كەسەكەش كوردی بێت و هیچیشیان لەویتر نەچێت. من دەڵێم دارَشتنەكە نابێ جۆرێك بێت خوێنەر لەگەڵ چاوی پێی كەوت بزانێ ئەوە وەرگێڕدراوە. بۆ وێنە دەكرێ ئاواش ئەو رستەیە وەرگێڕین: سەربازە بریندارە خۆی نەبێ كەس نەیدەزانی بۆچی دەگری. 

قسەیەكی جوانی یەكێك لە وەرگێڕە گەورەكانی ئێرانم وەبیر هاتەوە. لە جێیەكدا سەبارەت بە داڕشتنێكی تەواو خۆماڵییانە، داڕشتنێكی كە دوور نەبێ لە جەوهەر و سروشتی زمانە فارسییەكەیان، دەڵێ: جاری وا هەیە رستەیەك بە دە دوازدە جۆر دادەڕێژمەوە. وشەكان بارەوبار دەكەم، جێگۆڕكێیان پێ دەكەم. لە باری مۆسیقایی و ئاوازی وشەكان و پێكهاتەی رستەكە ورد دەبمەوە، ئینجا خۆش ئاوازترینەكەیان هەڵدەبژێرم. 

بە داخەوە نەخۆشینێكی دیكەی كەوتووەتە نێو پەرێز و پانتایی وەرگێڕانی كوردییەوە، دەمارگرژیی بێ جێ و خۆ بە رەسەنزانینی ناوچەییە و دژایەتیكردنی وشە و دەشتەواژەكانی ناوچەكانی دیكەی كوردستانە. لە كەس شاراوە نییە كوردستان بەو ناوچە جۆراوجۆر و زاراوە و بن زاراوە جۆراوجۆرانەوە كە هەیەتی، لە هەر ناوچەیەكدا توانیوێتی بەشێك لەو گەنجینەی زمانە بە پوختی و پاراوی بپارێزێ. هەرچەندە بەداخەوە هێشتا نەبووینەتە خاوەنی دەوڵەت و زمانێكی سەربەخۆ و فەرمی، بەڵام وەرگێڕ و نووسەری كورد، نابێ لە بەكارهێنانی وشە و دەستەواژەی ناوچەیەكی دوور لە زێدەكەی خۆیدا دەمارگیری بێنێتە كایەوە و پێی وابێ هەر وشە و دەستەواژەیەك لە دەرەوەی سنووری زێدەكەی خۆی بوو، ئەوە لەوانەیە لاوان و خوێندەوارگەلی نەوەی نوێ لێی تێنەگەن. بۆ وێنە لە موكریان و دەشتی هەولێر و گەرمیاندا گەلێك وشە و دەستەواژە و ئیدیۆم و قسەی نەستەق هەن كە یان بە دەگمەن لە نووسیندا كەڵكیان لێ وەرگیردراوە یان هەر وەرنەگیردراوە. لێرەدایە وەرگێڕ و نووسەری ئێمە نابێ لە بەكارهێنانی ئەو وشە و دەستەواژانە بپرینگێنەوە و بسڵەمێنەوە بە مەرجێك بەكارهێنانەكەیان لە جێی خۆیاندا بێ. چونكە دیسانیش دەیڵێمەوە ئەگەر نووسەر یان وەرگێڕ یان شاعیرێك هەموو وشەكانێ نێو فەرهەنگی هەنبانەبۆرینە و فەرهەنگی خاڵ و فەرهەنگەكەی گیو موكریانی (فەرهەنگی كوردستان)یشی لە مێشكیدا بێ بەڵام نەزانێ وشەكان چۆن بچنێ و لە پاڵ یەكیان دابنێت و لە پێكهاتەیەكی كوردانەدا هەڵیانشێلێت و بیانڕەنگێنێت، دیسان هەر زمانێكی سەقەت بەرهەم دێنێتەوە. چونكە ئەگەر زمان بە بینایەك بشوبهێنین، دەكرێ وشە و دەستەواژە و ئیدیۆم و قسەی نەستەق وەك كەرەسەكانی بیناسازی سەیر بكەین و نووسەر وەك میعمار و نووسینیش وەك بیناكە. جا نووسەر و وەرگێڕی ناكارامە و كرچ و كاڵ و ناشارەزا و نامۆ بە پێكهاتەی زمانی كوردی، لەو شوێنەی وا پێویستە بەردێكی لووس و جوان و رەنگاڵە دابنێت، بلۆكێك دادەنێت و لەو شوێنەی پێویستە پەنجەرەیەك یان دەروویەكی رێكی تێ بكات، دیوارێكی ناڕێك و خواروخێچ هەڵدەچنێ و لە ئاكامدا دیوار و باڵەخانەیەكی خواروخێچ و بە دوور لە هەر چەشنە جوانییەك هەڵدەبەستێ كە نەك بنیادەم، جڕ و جانەوەریش نەتوانن تێیدا بژیێن.

له‌ کۆتاییدا ئه‌و قسه‌یه‌ی خۆم زۆر بوێرانه‌ ده‌رده‌بڕم:” هه‌رکات کتێبێکت خوێنده‌وه‌ و له‌ خوێندنه‌وه‌یدا هه‌ستت کرد ئه‌وه‌ له‌ زمانێکی دیکه‌وه‌ وه‌رگێڕدراوه‌، یه‌ک و دووی لێ مه‌که‌ و فڕێی بده‌. چونکه‌ هه‌ر کتێبێکی وه‌رگێڕدراو پێوه‌ی دیار بێت وه‌رگێڕدراوه‌ شیاوی خوێندنه‌وه‌ نییه‌. خوێنه‌ر ده‌بێ وا هه‌ست بکات ئه‌و ده‌قه‌ رێک به‌ زمانه‌که‌ی خۆی نووسراوه‌”.

ن: رەسووڵ سوڵتانی