Skip to Content

Friday, March 29th, 2024
مۆدێرنه‌ و نووسین …بڵند باجه‌لان

مۆدێرنه‌ و نووسین …بڵند باجه‌لان

Closed
by April 11, 2012 گشتی

    قه‌یرانی وه‌ڵام ، جه‌وهه‌ری سه‌رده‌می مۆدێرنیته‌  كه‌ عه‌قڵه‌  ده‌خاته‌ ژێر رووناكی گومانه‌وه‌ . مه‌به‌ست له‌ سه‌رده‌می مۆدێرنیته‌ ، ماوه‌ی نێوان رێنیسانس و شۆڕشی فه‌ڕه‌نسایه‌. بۆچوونی جیا جیا هه‌ن له‌مه‌ڕ ئه‌و سه‌رده‌مه‌ .   هه‌ندێ‌ له‌ نووسه‌ران سه‌رده‌می ئه‌مڕۆش به‌ سه‌رده‌می مۆدێرنه‌ له‌ قه‌ڵه‌م ده‌ده‌ن   .  هه‌ندێكی تر ده‌ڵێن له‌گه‌ڵ داهێنانی ئامێری چاپ مۆدێرنیته‌ هاته‌ پێشه‌وه‌ . كۆمه‌ڵه‌یه‌كی تر ده‌یبه‌ستنه‌وه‌  به‌ دۆزینه‌وه‌ی ئه‌مه‌ریكا له‌سه‌ر ده‌ستی كریستۆڤه‌ر كۆڵۆمبس له‌ سه‌ده‌ی پازده‌هه‌م  . هه‌ندێكی تر ده‌ڵێن گالیلۆ فاكته‌ری هاتنه‌ پێشه‌وه‌ی مۆدێرنه‌ بووه‌ ….هتد .
مۆدێرنه‌ ئێستا ته‌نها باسێكی فه‌لسه‌فی نییه‌ و خۆی خزاندۆته‌ نێو كاری بیرمه‌ندانی  زانسته‌ مرۆییه‌كان ، سه‌ره‌ڕای بۆچوونه‌ جیاوازه‌كان .
 میشێل فۆكۆ پێیوایه‌ تاوه‌كو ئێستا به‌دیلی وشه‌ی مۆدێرنه‌ له‌ زمانی فه‌ڕه‌نسی روون نییه‌ .    فۆكۆ به‌ جۆرێك قسه‌ له‌سه‌ر مۆدێرنه‌ ده‌كات  كه‌ له‌گه‌ڵ پێناسه‌ی مێژوونووسان بۆ مۆدێرنه‌ یه‌ك ناگرێته‌وه‌ .
بۆدلێری گه‌وره‌ شاعیری فه‌ڕه‌نسی له‌1863 دا نووسیویه‌تی : مۆدێرنیته‌ زوو تێده‌په‌ڕێ‌ ، به‌ڵام شتێكه‌ كه‌ بوونی پێویسته‌ ، واته‌ نیوه‌ی هونه‌ره‌ و  نیوه‌كه‌ی تری نه‌گۆڕه‌ .

من  بۆخۆم ئه‌و پێناسه‌ گشتیه‌ی مۆدێرنه‌م به‌ دڵ نییه‌ كه‌ خۆی له‌ به‌زه‌وی كردنی یاساكان و به‌ ئاسمانی نه‌كردنیان   ده‌بینێته‌وه‌ و به‌ سه‌رده‌مانی سه‌ركه‌وتنی عه‌قڵ به‌ سه‌ر كلتووره‌ سوونه‌تیه‌كان باس له‌ مۆدێرنه‌ لێوه‌ ده‌كرێ‌ ، واتای پێشكه‌وتنی ئابووری و ئامرازی په‌یوه‌ندی و كه‌مبوونه‌وه‌ی رێژه‌ی گوند نشینی ده‌گه‌یه‌نێ‌  . پێموایه‌ ده‌بێ‌ ئه‌و بنه‌ما ئه‌پستمۆلۆژییانه‌ی  مۆدێرنه‌ی له‌سه‌ر بنیات نراوه‌ گۆڕانكارییان تیا بكرێ‌ . ده‌بێ‌ وه‌زیفه‌ی عه‌قڵ بگۆڕێت له‌ كه‌شفكردنی نهێنییه‌ گه‌وره‌كانه‌وه‌ بۆ تێگه‌یشتن له‌ حه‌قیقه‌ته‌ ساده‌كان .
 
نووسه‌ره‌ مۆدێرنیسته‌كان و نووسه‌رانی تریش حه‌زده‌كه‌ن  به‌رهه‌مه‌كانیان زیاتر په‌یوه‌ست بن به‌ شاره‌وه‌ . (پاڵتۆ)كه‌ی گۆگۆل كه‌ ئه‌كاكی ئه‌كاكیفیجی كاره‌كته‌ری سه‌ره‌كیه‌تی ،  (تاوان و سزا)ی دیستۆڤسكی كه‌ كاره‌كته‌ری سه‌ره‌كی راسكۆڵنیكۆفه‌ ، كاره‌كته‌ری شارین .  له‌ رۆمانی( هێڵنج )و( كار له‌ كار ترازا)ی سارته‌ر و (ویكتۆریا)ی كینۆت هامسۆن وه‌رگری خه‌ڵاتی نۆبڵی    1921 و چه‌ندین نووسه‌ری تر باس هه‌ر باسی شاره‌  و به‌ ده‌گمه‌ن رێده‌كه‌وێ‌ گرته‌یه‌كی گوند بێته‌ پێشه‌وه‌ .
مه‌به‌ست له‌ به‌رهه‌می شاری ئه‌و به‌رهه‌مانی نین كه‌ له‌ شار ده‌نووسرین یان كاره‌كته‌ره‌كانی شارنشینن ، ئه‌و به‌رهه‌مانه‌ن كه‌ بۆ شاره‌كان  ده‌نووسرین. 
شیعره‌كانی مایاكۆفسكی ده‌كرێ‌ ناوبنرێن  به‌ شیعری شار .
 
ئه‌گه‌ر ئه‌ركی سه‌ره‌كی مۆدێرنیزم بریتی بێ‌ له‌ به‌رگریكردن له‌ راسیۆنالیزمی مۆدێرنیته‌ ، ئه‌وا ئه‌ركی ئه‌ده‌ب بریتیه‌ له‌ دۆزینه‌وه‌ی  مانایه‌كی تازه‌   بۆ مۆدێرنیته‌   ،  به‌ڵام نه‌ك بۆ ئه‌وه‌ی بانگه‌شه‌ی درووستبوونی جڤاتێكی كارا و ئایدۆلۆژیایه‌كی جیاواز و جۆرێكی دیكه‌ له‌ فكر بكه‌ین ، بگره‌ ته‌نها بۆ ئه‌وه‌ی له‌ سه‌رده‌می مۆدێرنیته‌ و ته‌كنه‌لۆژیادا له‌ ئه‌ده‌ب دوورنه‌كه‌وینه‌وه‌ .
وه‌زیفه‌یه‌كی تری ئه‌ده‌ب له‌م ئان و ساته‌دا ، هه‌وڵدانه‌ بۆ ساده‌كردنه‌وه‌ی ئاڵۆزه‌كان و ئاڵۆزكردنی ساده‌كان ، ئه‌مه‌ش وه‌كو گه‌مه‌یه‌كی زمانه‌وانی وایه‌ كه‌ زۆر جار بوونی پێویسته‌  له‌ ده‌قدا . 
له‌ دووماهییه‌كانی سه‌ده‌ی هه‌ژده‌هه‌م چه‌ند كایه‌یه‌كی جه‌وهه‌ری مۆدێرنه‌ كه‌وتنه‌وه‌ :
1/ زینده‌وه‌رزانی
2/ ئابووری
3/  زمانناسی
ده‌مه‌وێ‌ بڵێم : یه‌كێك له‌ گرینگترین مه‌سه‌له‌كان كه‌ په‌یوه‌ندی به‌ ئه‌ده‌به‌وه‌ هه‌یه‌ ، مه‌سه‌له‌ی زمانه‌ كه‌ نابێ‌ زمان بچێته‌ ژێر ركێفی ئه‌و خه‌سڵه‌تانه‌ی له‌ ده‌ره‌وه‌ی ده‌ق بۆی دیاری ده‌كرێن ، به‌ڵكو ده‌بێ‌ ده‌قه‌كه‌ وه‌زیفه‌ی زمان دیاری بكا . ده‌بێ‌  زمانه‌كه‌ له‌ نێوان به‌عه‌ده‌میبوون و به‌دوونیایی بووندابێت ، له‌ نێوان مرۆڤبوونێكی رووت و په‌یكه‌ربه‌ندبووندابێت  ، له‌ نێوان سووننه‌ت و فه‌رزه‌كانی ژیاندا بێت ، دواجاریش له‌نێوان شار و ده‌ره‌وه‌یدابێت  .

 باوه‌ڕم به‌م پۆڵێنكردنه‌ نییه‌ ، به‌ڵام بێ‌ شك هێڵێك هه‌یه‌ له‌ نێوان به‌رهه‌می شار و ده‌ره‌وه‌یدا كه‌ هێڵی كلتوور و جوگرافیا و ده‌ركه‌وته‌ی كۆمه‌ڵایه‌تیه‌ ….
 
 پۆلێنكردنی ئه‌ده‌بیات له‌ قه‌ناعه‌ته‌كانی نووسه‌ری شاره‌ . نها ئه‌گه‌ر ئێمه‌ ئه‌ده‌بیاتی كوردی پۆڵێن بكه‌ین به‌و جۆره‌ی لێدێ‌ :
1/ ئه‌و ئه‌ده‌بانه‌ی مرۆڤێك له‌ خۆیاندا هه‌ڵده‌گرن ، له‌كۆتایشدا ده‌یخنكێنن . مرۆڤه‌كه‌  ته‌كنیكه‌.

2/ ئه‌و ئه‌ده‌بانه‌ی سیحربازێك له‌ خۆیان هه‌ڵده‌گرن ، سه‌ره‌نجام ده‌یسووتێنن . سیحربازه‌كه‌ زمانه‌.

3/ ئه‌و ئه‌ده‌بانه‌ی پڵنگێك له‌ خۆ ده‌گرن ، دوواجار كه‌وڵی ده‌كه‌ن . پڵنگێك ناوی رۆشنبیرییه‌.

 كه‌م ده‌قی ئه‌ده‌بی هه‌یه‌ ( زمان و ته‌كنیك و رۆشنبیری ئه‌ده‌بی  ) به‌ یه‌كه‌وه‌ گرێ‌ بدا .     زاراوه‌ی  ئه‌ده‌ب  به‌ كردار پێناسه‌ نه‌كراوه‌ . ئه‌دیبه‌كانمان به‌ ئه‌ده‌بێك ده‌ڵێن داهێنان كه‌ هێشتا باڵق نه‌بووه‌ ( خۆی نه‌ناسیوه‌ ) .
 
خانه‌دانیه‌تی وه‌كو كردار و فكر و ئایدۆلۆژیا له‌ ئه‌ده‌بدا له‌ ده‌ره‌نجامی ئیشكردن له‌سه‌ر فه‌زا جۆراو جۆره‌كان  پێشده‌كه‌وێ‌  . ئه‌دیبی به‌ ئه‌زموون گه‌ر له‌ هه‌ر ته‌مه‌نێك دابێ ته‌عبیر له‌ به‌شێك له‌ ماناكانی  دونیا ده‌كا . مسۆگه‌ره‌ ئه‌ده‌ب رۆڵێكی كاریگه‌ری له‌ سیسته‌می هه‌موو كۆمه‌ڵگایه‌كی هاوسه‌نگدا هه‌بووه‌ . ماركس و قوتابخانه‌كه‌ی له‌و قه‌ناعه‌ته‌دا بوون كه‌ له‌ ڕێگه‌ی شیكاركردنی ئابوورییه‌وه‌ ده‌توانن جڤات و هونه‌ر و ماف و دین روون بكه‌نه‌وه‌ . ماركس نه‌یتووانی ئه‌ده‌بمان بۆ روونبكاته‌وه‌  چونكه‌ ره‌خنه‌ی ماركس له‌تڕادسیۆنی رۆژئاوا بوو كه‌ تڕادسیۆنی مه‌سیحیه‌ته‌ ، به‌ بێ‌ ئه‌وه‌ی زانیارییه‌كی گشتی هه‌بێ‌ ده‌رباره‌ی رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست ، به‌ تایبه‌تی ئه‌ده‌ب له‌ رۆژهه‌ڵاتدا.
   ڤۆڵتێر زۆر به‌ رٍوونی باس له‌ شێوازی گواستنه‌وه‌ی كلتووره‌كان ده‌كا له‌ رۆژهه‌ڵاته‌وه‌ بۆ رۆژئاوا. كه‌واته‌ مه‌رج نییه‌ له‌ ژێر كاریگه‌ری ئه‌ده‌بیاتی رۆژئاوا بنووسین ، به‌ تایبه‌تی له‌و كاتانه‌ی ئیش له‌سه‌ر به‌سه‌نته‌ربوونی رۆژئاوا ده‌كرێ‌ .       
 marx_v_223409540.jpg
گروپ گروپانێ‌ و به‌ستنه‌وه‌ی ئه‌ده‌ب به‌ قوتابخانه‌یه‌كی دیاریكراو هه‌ڵه‌یه‌  . 
سووریالیزم وشه‌یه‌كی لێكدراوه‌ . ریالیزم به‌ مانای واقیع دێ‌ ، سووریش به‌مانای سه‌ر  دێ‌  واته‌ شیعرو  ئه‌ده‌بیات ده‌بێ له‌سه‌ره‌وه‌ی واقیعبن .
ئاشكرایه‌ له‌ سه‌رووی واقیعدا ناواقیعیه‌كان به‌ شێوه‌ێك له‌ شێوه‌كان  خۆیان به‌یان ده‌كه‌ن  .
  له‌ ئێستادا ده‌بێ‌ باوه‌ڕ به‌ چه‌مكی (سه‌رووی سووریالیزم )بهێنین  ، چونكه‌ له‌ودیو سوریالیزم بۆی هه‌یه‌ دیسانه‌وه‌ واقیع ده‌ركه‌وێ   ، بۆی هه‌یه‌ ناواقیعه‌كان دووباره‌ ده‌ركه‌ونه‌وه‌ ، واته‌ هه‌موو ئه‌گه‌ره‌كان كراوه‌بن وچیتر بیر له‌ خۆبه‌ستنه‌وه‌ به‌قوتابخانه‌ و گروپه‌كان نه‌كه‌ینه‌وه‌ . ئازادییه‌كی ره‌ها بدرێ‌  به‌ ئه‌ده‌ب  ، له‌ چوارچێوه‌ سرووشتیه‌كه‌ی ئه‌ده‌بدا  .
  ماف و فه‌لسه‌فه‌ و دین بارگاوین به‌میتافیزیك ، رۆمان بارگاوییه‌ به‌ گێڕانه‌وه‌ ، لێكۆڵینه‌وه‌ به‌گه‌ڕان ، ده‌بێ شیعر بارگاویبكرێ‌ به‌ جوانی . شیعری جوان ئه‌و شیعره‌یه‌ كه‌ زیاتر له‌ مانایه‌ك له‌ خۆبگرێ‌ ( فره‌ مانا بێ)  .
 
  به‌ بۆچوومی من وه‌زیفه‌ی   شیعر  دژایه‌نی كردن و ره‌تكردنه‌وه‌ی( ئایدۆلۆژیا و دین و خودا  …هتد)   ،دوواجار ئیشی شیعر ره‌تكردنه‌وه‌یه‌ له‌ پێناوی چه‌سپاندنی باوه‌ڕێكی دیاریكراو نه‌ك ره‌تكردنه‌وه‌ له‌ پێناوی ره‌تكردنه‌وه‌ وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌م نموونه‌یه‌ی خواره‌وه‌ ده‌رده‌كه‌وێ‌ :
 

 مجێوره‌كان ده‌ڵێن :
خودا تۆقێنه‌ره‌و .. هیچی تر .
خودا ترۆرسته‌و .. هیچی تر.
خودا تاعونه‌و ..هیچی تر.
خوا جوحیمه‌و.. هیچی تر.
قوبادی جه‌لی زاده‌ _  خۆر له‌ناو په‌رداخێكی شكاودا .

(به‌ختیار عه‌لی ) پێیوایه‌ وه‌زیفه‌ی نووسینی نوێ‌ بریتی نییه‌ له‌وه‌ی گۆڕانكارییه‌ك له‌ مانادا رووبدا و مانا كۆنه‌كان بگۆڕدرێنه‌وه‌ بۆ وڕێنه‌ و وه‌هم و یۆتۆپیا ، به‌ڵكو ده‌بێ‌ سیسته‌مێكی بیركردنه‌وه‌ی له‌ قاڵبدراو بگۆڕێته‌ سه‌ر سیسته‌مێكی تری بیركردنه‌وه‌ .
 
ئه‌گه‌ر مامه‌ڵه‌ بكه‌ین له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵێك له‌ چه‌مك و وشه‌دا ، ده‌بێ له‌ یادمان بێ‌ كه‌ پێویستیمان به‌ كۆمه‌ڵێك وشه‌ی دیكه‌ هه‌یه‌ كه‌ نابێ‌ له‌ نێو بازنه‌یه‌كی خنكێنه‌ردا مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ بكه‌ین  . گه‌ر مامه‌ڵه‌ بكه‌ین له‌گه‌ڵ   ئه‌ده‌ب  وه‌كو مه‌سه‌له‌یه‌ك ،  مه‌رجه‌ له‌ یادمان نه‌چێ‌ كه‌ پێویستیمان به‌ كۆمه‌ڵێك مه‌سه‌له‌ی  دیكه‌ هه‌یه‌ بۆ ئه‌وه‌ی  مه‌سه‌له‌ بنه‌ڕه‌تیه‌كه‌مان كه‌  ئه‌ده‌به‌ بۆ  روون بكه‌نه‌وه‌ .
 
 
 تێبینی :
سوودم له‌ باسێكی خۆم وه‌رگرتووه‌ كه‌ له‌ تاران به‌ ناوی ( دووركه‌وتنه‌وه‌  له‌ خود ) پێشكه‌شم كرد .
سوودم له‌ هه‌ردوو باسی  ( مه‌مله‌كه‌تی وشه‌ ) و  (ره‌خنه‌ و به‌به‌ردبوون )   وه‌رگرتووه‌ كه‌ یه‌كه‌میان له‌ گۆڤاری (نووسه‌ری نوێ‌) و ئه‌وی تدیكه‌یان له‌ رۆژنامه‌ی (ئاڵای ئازادی) بڵاوكراوه‌ته‌وه‌ .

سوود له‌م سه‌رچاوانه‌ش وه‌رگیراوه‌ :
1-    ئیمان و جه‌نگاوه‌رانی .. به‌ختیارعه‌لی.. 2004 .
2-    وه‌ڵام له‌ رۆژگاری ونبوونی پرسیاردا .. 13 چاوپێكه‌وتن له‌گه‌ڵ به‌ختیار عه‌لی .. 2006.
3-    خۆر له‌ ناو په‌رداخێكی شكاودا .. كارێكی هاوبه‌شی قوبادی جه‌لیزاده‌ و رۆسته‌م ئاغه‌له‌یه‌ .. 2008.

4-    رأس المال .. كارل ماركس .. نقد اڵاقتصادی السیاسی .. الجز‌و    1-3 .
5-    الفلسفه‌ اڵاوروبیه‌ فی العمر الوسیگ .. یوسف كرم .. القاهره‌ .. 1965.

6-    درباره‌ مسئله‌ یهود ..گامی در نقد فلسفه‌ هگل ..كارل ماركس .. ترجمه‌ : مرتچی محیگ    .. تهران ..1381.
7-    هایدگر و پرسش بنیادین .. بابك احمدی .. چاپ سوم . . تهران .. 1385.

8- siete void dal medio o dal vicino oriente ? .. maria corto.. Roma..1999.
 
9- grazie.. mariacorto..Roma…2000
 

    . بڵند باجه‌لان
    (تاران)

Previous
Next
This site is registered on wpml.org as a development site.