مەنسور تەیفورى لە تەوەرى نوسینو خوێندنەوەدا
ئەمڕۆ نێوەندى روناكبیرى كوردى لەكۆمیدیایەكدا ژیان دەكات، بەدەست دەردێكەوە دەناڵێنێت كەدەتوانین بەپەتاى نەخوێندنەوە ناوزەدى بكەین! دەیان روژنامەى زەردو سەدان كتێبى هیچ لەبازاڕدا بەرچاودەكەون، دەزگاگەلێكى چاپو پەخش لەم هەرێمە بچوكەى ئێمەدا دەبینرێن كەبەزەحمەت لە بیۆگرافیاكانیاندا كتێبێك، تەنها یەك كتێبى چاك دەدۆزیتەوە، ئەگەر بەختت هەبێت.
رۆژنامەى هەرزان، نوسەرانى سادەگۆو پیشەیى، روشنبیرى موزەیەفو بەناو روناكبیرى بێئاگا لەدونیا، دەسەڵاتێكى سیاسى بێخەمو بێخەبەر، لە زەمینە سازیەكانى ئەم نەخۆشیەن… ئەمڕۆ لەلاى ئێمە تاڕادەیەك هاوكێشەى نوسەرو خوێنەر لەپێچەوانەبونەوەدان، خوێنەرانێكمان لە ئاستێكدا هەن كەلێناگەڕێن هەموو شتێك بەسەریاندا تێپەڕێت، لەحاڵێكى وادا دەبێت نوسەرى ئێمە حسابێكى جدى تر لەدەیەكانى پێشوو بۆ خوێنەر بكات.
ئێمە لێرەدا لەبارەى گرنگى خوێندنەوەو ئاشنابوون بە كتێبو كلتور، وەك دەروازەیەك بۆ دۆزینەوەى پێگەى خۆمان جارێك وەك مرۆڤو جارێك وەك نەتەوە، لەمەڕ بەهەند وەرگرتنى مەعریفە وەك مەرجى یەكەم لەپرۆسەى نوسیندا، ئیشى ئیلهامو رۆڵى مەعریفە لەبەرهەم هێنانى دەقدا، لەمەڕ ئەو پاشا گەردانیەى رۆژنامەوانىو رۆشنبیرى كوردى، دەستەیەك روناكبیرو نوسەرى جدیمان لەم تەوەرەدا كۆكردەوەو لەم پرسیارەدا پەیامى خۆمان كورتكردەوە:
لەكاتێكدا تێكستە گەورەكانى دونیا زادەى مەعریفەن نەك ئیلهام، كەچى نووسەرى ئێمە كەم دەخوێنێتەوەو زۆر دەنووسێت! نووسینى دواى ئەم هەموو نەخوێندنەوەیە رۆشنبیریى كوردىو بەتایبەتیش ئەدەبیات بەرەو سادەگۆیىو هیچ نەوتن نابات؟
مەنسور تەیفوری:
بیركردنەوە ئەو توخمە بزرەیە ئا ئێستەش لای ئێمە پرس نییە، ئا ئێستە لە رۆشنبیریی كوردیدا نەمانپرسیوە "بیركردنەوە چییە؟" و "چییە بیركردنەوەیەك حەقیقی دەكات؟"
وەك سەرەتا، بێ ویستی خۆم و بە ناچار دەبێ نەك بەوەڵامدانەوە، بەڵكوو بە داڕشتنی پرسیارەكەوە خەریك ببم، چونكوو لەباتی پرسیار حوكمێكم لە بەردەستدایە كە تەنیا بە نیشانەی (؟) پرسیار دەیەوێ ببێتە پرسیار، حوكمێك كە خۆی پێش وەڵامدانەوەی هەر پرسیارێك پێویستی بە توێكردنەوە و هەڵوەشاندنەوە هەیە، بۆ ئەوەی بانگێك بۆ وتووێژ و درێژەدانی ئاخافتن لە‌ناخیدا دەركەوێت.
یەكەم: لە نێوان مەعریفە و ئیلهامدا ناتەباییەكی بنچینەیی وێنا كراوە، كە چما ئەمانە دوو جیهانی بە تەواوی لێكجودان و چ كاریگەرییان لەسەر یەكتر نییە. بەڵام لە راستیدا چ جێكارییەكی لەم چەشنە لە نێوان مەعریفە و ئیلهامدا لە كاردا نییە، لانیكەم بە نیسبەت ئەدەبەوە، كە پرسیارەكە لە دواییدا خۆی لەسەر چڕ دەكاتەوە. ئەوەی دەبێ بەرامبەر مەعریفە دابنرێ وەهمە نەك ئیلهام، بە پێوستی دەزانم وەهم زیاتر روونبكەمەوە. وەهم بە پێی دابەشكارییەكی سوننەتی بۆ پلەكانی مەعریفە ئەوكاتەیە كە خەیاڵ بەتەواوی لە واقیع دادەبڕێو هیچ پێوەندییەكی لەگەڵ واقیع نامێنێ، ئەو كاتەیە كە چیدی واقیع و گرفت و ناكۆكیەكانی سەرچاوە و دەسپێكی بیراندن نین، بەڵكوو تەنیا ئارەزووی چەپێنراوی تاكەكەسی و گرووپەكانن، كە لە شێوەی شیزۆفێرنیایەكی فەردی یان بە كۆمەڵدا دەردەكەون و یەكەم شت كە نەفیی دەكەنەوە، ئەقڵ و ئەو چەمكانەیە كە تەنیا كەرەستەی گۆڕانن، وەهم وازهێنانە لە واقیع و ئەو چەمكانەی واقیعیان پێ پێناسە دەكرێ، وازهێنانە لە زمانی چەمكیو مێژووی بیركردنەوە، زیندووكردنەوەی عەزیای پێش مێژووییە لە شێوەی قەیرانی ناهاوچەرخدا، گەڕانە بۆ زمانی ئێستە و چارەی قەیرانەكانی ئێستە لە سەردەمانێكدا كە لە بواری كۆمەڵایەتی و ئابوورییەوە جودان لە‌ئێستە، دابڕانە لە سەرچاوەی راستەقینەی بیركردنەوەكە هەمان كۆمەڵگایە بە‌هەموو ناكۆكی و ململانێكانیەوە، وەهم بەرگە نەگرتنی ئەم ناكۆكیو ناتەواویانەیە، بەرگەنەگرتنی بیركردنەوەیە، ترسە لەو بێدەنگیی و سەرسامیەی كە هاندەری یەكەمی بیركردنەوەیە، دەرچوونە لەو پرسیارانەی واقیع بە بەردەوام و رۆژانە رووبەڕووی بیركردنەوەی دەكاتەوەو گەڕانە بۆ دڵنیایی، لە كاتێكدا بیركردنەوە بەردەوام دەبێ نادڵنیا بێو كەی وەك فاوست بڵێ "گەشتم و تەواوە"و» بەجیهانە دەستكردەكەی خۆی خەنی بێی و واز بێنێ، رووخان و هەرەسی دەست پێدەكات، هەر ئەم نادڵنیاییەشە كە یەكەمجار مەعریفەی پێ شێوەڕێژكراوە، واتە هەمان گوزارە بەناوبانگە بنچینەییەكەی ئەرەستوو كە رایگەیاند "زانین زادەی حەیرەتە". پەنا بردنە بەر وەهم داماڵینی بیركردنەوەیە لە هاندەری یەكەم و بنچینەیی خۆیو دووپاتكردنەوەی ئاواتێكی كەونینە و ئایینییە، گەڕانە بۆ بەهەشتێكی بێ‌ناكۆكی. لە كاتێكدا جیهانی مۆدێرن، جیهانی ناكۆكی رۆژانەو جیهانی مەتەڵە هەر رۆژەكانو خەباتی بەردەوامو بێوچان بۆ روبەڕوبونەوەی ئەم ناكۆكی و مەتەڵانە؛ مەعریفەش لەم هاوكێشە بەدەر نییە و بیركردنەوەش دەبێتە خەباتێكی رۆژانە و بەردەوام و بە خۆداچوونەوەیەكی هەمیشەیی، ئەمەش ئەو داینەمۆیەمان و نەمانی بیركردنەوەی پێوە دەبەسترێ، بەرامبەر وەهم كە بە نیازە یەك شوێنی هەمیشەیی بۆ حەسانەوەی خۆی بدۆزێتەوە و بۆ هەمیشە تێیدا دامەزرێ. بەڵام ئێلهام بە پێچەوانەی وەهم، دژی مەعریفە نییە، جەنگێك، ناكۆكیەك، رووداوێك دەتوانێ ببێتە ئیلهام بۆ بیركردنەوە و نووسینی بابەتێكی فیكری یان خولقاندنێكی هونەری، خاپووركردنی گوندێك دەكرێ ببێتە ئیلهامی خولقاندنی "گیۆڤێرنیكا"» لای پیكاسۆو ئاشویتس دەتوانێ ببێتە ئیلهامی راگەیاندنی بێمانا كەوتنەوەی هەمووشتێك لای ئادۆرنۆ، ئیلهام نەك مانای پەنابردنە بەر جیهانی‌تر و گەڕان بۆ سەرچاوەی بیر و ئایدیا لە جیهانێكی دیكەوە، جیهانێك كە تەنیا لە وەهمدا هەیە، بەڵكوو ئەو خاڵەیە بیركردنەوە لێیەوە دەست پێدەكاتو بۆ ئەو بونیادە لێكترازاوە دەگەڕێ بەم خاڵە گەشتووە، بۆ ئەوە دەگەڕێ چۆنە مێژووی ژیار لە كارەساتدا چڕ دەبێتەوە و كام میكانیزم و هاوكێشە كۆمەڵكوژیی و ستەمی كۆمەڵایەتی لێدەكەوێتەوەو كامە سیستمی ئابوورییە دەتوانێ لەگەڵ هەموو شەڕێك هەڵبكاتو لە پشتەوەی دیكتاتۆریەتەوە كامە سیستمی ئابووری خۆی شاردۆتەوە، ئێلهام چركەی دەسپێكردنە و گەڕانە بۆ شتێكی گشتیتر لە پشتەوەی ئەم چركەوە؛ لێرەوەش مەعریفە درێژكراوەی ئەم چركە دەبێ، كە هەوڵ بۆ دۆزینەوەی بونیاد و هۆكارە نادیارەكانی دراوە. بەڵام هاتنە ئارای ئەم پرسیارە ناتوانێ لە خۆڕا بێ. راستە لای ئێمە ئێلهام و وەهم جێگەیان گۆڕاوە و، چاوخشاندنێك بەسەر ئەدەبی هاوچەرخداو هەڵدانەوەی لاپەڕە لە چەند نۆڤلێت، دەتوانێ پێمان بسەلمێنێ كە ئارەزووی چەند گەورە بۆ راكردن لە واقیعو پەنا بردنە بەر وەهم هەیە، ئەمە ریالیزمی جادوویی نییە، بەڵكوو وەهمە، ریالیزمی جادوویی هێشتا ریالیستە و هێشتا پشتی بە مێژووە بەستووەو خۆی لە مەتەڵەكان دەدات، كەچی خەیاڵەكانی ئەم نۆڤلێتانەی بەرهەم دێن وەهمی رووتن و بەرهەمی ناتوانیی ئەقڵ و بیركردنەوەن بەرامبەر واقیعو ، تەنانەت ئەوەندەش راستگۆ نین كە "بێكێت"»ئاسا ئەم ناتوانییە ئاشكرا بكەن و بۆ ناخی زمان و بیركردنەوەی شۆڕ بكەنەوە. هەڵبەت ئەمە تەنیا بواری ئەدەب ناگرێتەوە و لە ئاستی بەرهەمی فیكریشدا روودەدات، هەوڵ بۆ وەڵامدانەوەی پرسیارەكانی هەنووكە بە ئەفلاتوون و سارتەر و هایدگێر و ئەم نۆڤلێتانە وەكوو یەكن، راكردن لە دەستی واقیع و پەنابردنە بەر ئەستێرەدۆزیی "حسێن نەسر"»یانە و وجوودپەرستی "سارتەر ـ هایدگێر"»یی و پێناسەكردنی بوون وەك بوون _بەرەو_ مەرگ و، وەهم یەك شتن، شەرعییەتدانی راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆن بە فەندەمێنتاڵیزم و جۆرە جیاوازەكانی گوتاری نائەقڵانیی و زیندوو بوونەوەی عەزیای پێش‌مێژوویی. ئەمانە وەهماندنن، ئەگین گەر وەهم نەبن چۆن بانگەشە بۆ بیركردنەوەیەك دەكرێ كە‌جیهان پێشتر و لە پاڵ دەستی كوردستانیشدا، ئێران، خەریكی ئەزموونكردنی تەرجەمەی بابەتیی ئەوە، مەبەستیشم رێك ئەو تێكەڵەیە لە ئەفلاتوون و نەسر و هایدگێر و فەردید، كە ئێستە مەهدەوییەتی لێ هاتۆتە دەر و حوكمی ئێران دەكات و لە كوردستاندا بە‌ناوی حیكمەت، بوونخوازی و ئەفلاتوونیزمەوە لە ئاو هەڵكێشراوە و كەچی تەرجەمە سیاسیەكەی هیچ‌كات ئازادی نییە.
دووهەم: سادەگۆیی و هیچ نەوتن. رەنگە یەكەم هەوڵ بۆ فۆرمڕێژكردنی هیچ نەوتن لە ئەدەبدا بۆ نووسرەی مادام بواری، گۆستاوفلۆبر، بگەڕێتەوە كە یەكەم نووسینی بێ‌خاڵبەندیی لە پەخشانی فەرەنسیدا تاقیكردەوە، ئەو لە یاداشتەكانیدا دەڵێ "بە نیازم كتێب بنووسم سەبارەت بە‌هیچ، واتە كتێبێك بابەتەكەی هیچ بێت" بەڵام ئەو هەر لە‌توێی ئەم كتێبەشەوە توانی دەست بداتە توێكارییەكی چینی بۆرژوازیی و مامناوەندیی ئەو كاتی ئەورووپا و بەتایبەت فەرەنسا و هەر لەوێوەش پەل بۆ شیكاریی خزیی و ناجێگیریی و سەییالیەتی پێوەندییە مرۆییەكان بهاوێو لە خوێندنەوەی مێژووی هاوچەرخی خۆیەوە، بتوانێ گشتیەك بدۆزێتەوە، كە بۆ سەردەمانی دیكەش تازەو وەڵامدەر دەبێ، ئەمە دێالێكتیكێكی سەیرە كە چۆن ئەو بەرهەمەی بەتەواوی دەستەویەخەی مێژووی هاوچەرخی خۆیەتی، دەتوانێ شتێك لە گشتێتی و گشتیبوون هەڵگرێ و بۆ سەردەمانی دیكەش بەكار بێت، ئەمە ئەو جۆرە دیالێكتیكەیە كە بەرهەمی هونەری تواناترین دەركەوتەیەتی. بەڵام هەر شێوەنووسینی ئەم بەرهەمە خۆی دیسان گران و ئاسان (سهل ممتنع)، ئەو سادەییەیە كە بەرهەمی چڕ بوونەوە و تێپەڕینی بیركردنەوەیە بە ئاڵۆزیەكاندا، هەر ئەو بریسكەی دواتر لای نیچە لە شێوەی پەخشانی شاعیرانەدا دەردەكەوێ. ئەمە چیدی سادەگۆییەك نییە وەك قسەی سەرزارەكی، پارچە فەلسەفیەكانی ئادۆرنۆ هەموو تواناكی زمان بەكار دێنێ، بەڵام بۆ بەگژاچوونەوەی زمان خۆی و ئەمە لە "دیالێكتیكی رۆشنگەری"شدا بەرجەستەیە و هەندێ‌جار هەیە هەست دەكەی لۆژیكی شیعرت ئاگا لێیە، كەچی بە هیچ شێویە ئەوەی دەگوترێ سادە نییە، بەرهەمی سانا و سادەكردنەوەی جیهان نییە، ئەمەشە دیسان سادەگۆیی هیچ نەوتنیش بە جۆری دیكە لە لای بیرمەندان ئەزموون كراون، جیاواز لە ئەزموونی ئێمە و پێناسەی ئێمە بۆیان. ئآخۆ ئەو سادەگۆییەی لای ئێمە هەیە وەك ئەم سادەگۆییەیە كە بنیامین لە "شەقامی یەكلایەنە"دا كردوویەتی: "رازق خودایەو، نوێنەریشی دەوڵەت"، بەڵام هەموو مێژووی گۆڕانی ئەم دوو چەمكەی بۆ یەكتر و ئامادەیی پرۆسەیەكی ئابووریی لەم ناوەدا ئاشكرا كردووە، ئەمە ئەو سادەگۆییەیە كە لە دڵی ئاڵۆزیەوە دەزێ. سەبارەت بە هیچ نەوتن دەتوانین ئاماژە بۆ سیمایەكی دیكە بكەین، سامۆئێل بێكێت بە سێ رۆمانەكەی خۆی و شانۆنامەكانی هەوڵی‌دا بە گژ زمان و توانای نواندنەوەی (representation) زماندا بچێتەوە و فۆرمی رۆمان و شانۆنامە تا دوایین رادەی خۆی كورت بكاتەوە و بیسەلمێنێ كە زمان بەشی نواندنەوە ناكات، كە نواندنەوەی تەواوەیتی واقیع بە زمان وەهمە، كە ئەدەبیش، رۆمان و شانۆنامەش و تەنانەت زمان و وشەكانیشی ناتوانكەوتوونەوە و بەگژ ئەم ناتوانكەوتنەوەدا چوو و رایگەیاند لە دواییدا هەوڵی ئێمە شكست دێنێ و وتی «هونەرمەند بوون مانای شكست هێنان»، ئەمەیە ئەو ئەزموونكردنەی هیچ كە مۆدێرنیستە گەورەكان ئەزموونیان كردووە، كە زۆر جیاوازە لەو هیچ نەوتنەی لەم پرسیارەدا نراوەتەوەو گەر وریا نەبین بە تەنیشتیدا رەت دەبین و بە سانا و ئاسایی وەریدەگرین.
بەم پێشەكیانەوە لەم حوكمە پرسیارێك دێت كە دەكرێ وەڵام بدرێتەوە: "چۆنە تێكستەكانی ئێمە سادەنو بەرهەمی مەعریفە نین؟" یان هەر داڕشتەیەكی دیكەی ئەم ناوەرۆكە.
بۆ من وەڵامی پرسیارە بەندە بە پرسیار لە بیركردنەوە خۆی، بیركردنەوە ئەو توخمە بزرەیە ئا ئێستەش لای ئێمە پرس نییە، ئا ئێستە لە رۆشنبیریی كوردیدا نەمانپرسیوە "بیركردنەوە چییە؟" و "چییە بیركردنەوەیەك حەقیقی دەكات" و، ئەو هەموو ئێگزیستەی ئێمە نە هایدگێر و نە سارتریان وەك كەسانێك كە بیریان لە چییەتی بیركردنەوە كردبێتەوە نەناساندووە. كلیلەكە بیركردنەوەیە ، وەڵامێك لێرەدا بۆ ئەم پرسیارە هەمبێ ئەوەیە بیركردنەوە، لە دوایین پلەی خۆیدا بیركردنەوەیە لە "گشتی" (the universal). ئەمەش مانایەكی میتافیزیكیی نییە، بەڵكوو مانای توانای بەستنەوەی بابەتی هەندەكی (Particular)یە بە گشتییەوە، واتە تۆ چۆن دەتوانی شتە بەرواڵەت دابڕاوەكان پێكەوە پێوەندیی بدەیت و بونیادو هێزی نادیاری پشتەوەیان، بێ‌تووشبوون بە وەهم ئاشكرا بكەیت، چۆن بتوانی بیسەلمێنی بونیادگەریی ئایینی تۆژێكی ئابوورییە كە مەبەستی گۆڕینی زیاد لە 90% تلیاكی جیهانە لە ئەفغانستان، بۆ یۆرۆ و دولار؛ واتە تۆ چۆن بتوانی رووداوە خۆماڵی و هەندەكیەكان لە‌دڵی مێژووی مرۆڤایەتی و لە ناوكۆییەكی جیهانیدا بخوێنیتەوە و لێرەوەش خۆت بە جیهانەوە ببەستی و چیدی دوورگەیەكی داخراو نەبی. نەبوونی ئەم روانینە بۆ بیركردنەوە، یان روونەدانی بیركردنەوە، وایكردووە لای ئێمە زمان لە كەرەستەی بیركردنەوە و بیراندنی جیهانەوە. ببێتە كەرەستەی كورتكردنەوەی جیهان بۆ زمان و زمانیش بۆ دوورگەیەك بۆ خۆشاردنەوە، ئەویش شاردنەوەی نەتوانین.
دەرباز بوون لەم دوورگە تەریكە و خۆدانان لە زەمینەیەكی گەورەتردا كە زەمینەی جیهان و مێژووی بیركردنەوەیە، توانا و بوێرییەكی پێویستە كە رەنگە ئێمە هێشتا نەمانبێت، پێویستی بە توانایەكە بۆ بەخۆداچوونەوە (self–reflection) كە لای ئێمە بزرەو كەچی بوێریی بۆ ئەم بەخۆدا چوونەوەیە، دەستەویەخەبوون لەگەڵ گشتی و خۆدانان لەم ناوكۆییەدا مەرجی سەرەكیی هەرچەشنە بیركردنەوەیەكە ـ لێرەوە ئەدەبیش بە بیركردنەوەوە گرێدەدرێ و دەتوانێ وەك بیركردنەوە ناوەرۆكێكی كەشفكاری بە بەردابێتەوە. خۆ دانان لەم ناوكۆییەدا مانای بەراوردكردنی خۆشتە بەجیهان، مانای تۆ دەبێ بە پێی جیهان، نەك شارێك و ناوچەیەك، بخولقێنی و بیربكەیتەوە و بەرهەم بێنی، مانای مێژووی مرۆڤایەتی و بیركردنەوە و ئەدەب هەمووی مێژووی تۆن و تۆ لەم ناوكۆییەدا دەخولقێنی. هەڵبەت ئەمەش دیسان لە روانگەیەكەوە نایەت كە خۆی لە واقیعی ئێرە و ئێستە دەدزێتەوە، بەڵكوو جۆرێك دیالێكتیك لە نێوان گشتی و هەندەكیدا درووست دەكاتو خوێندنەوەی جیهانە لە رێگەی خوێندنەوەی نیشانەیەكەوە كە هەموو مێژووی تێدا چڕ بۆتەوە، چۆن مروارییەكی ژێردەریا، دەتوانێ چاوی مەلەوانێك بێت.
