Skip to Content

Friday, March 29th, 2024
نیچە، ژیان و بەرهەم:

نیچە، ژیان و بەرهەم:

Closed
by May 12, 2008 گشتی

 هۆشه‌نگ شێخ محه‌مه‌د…..
 
 فردریك ڤیلهێلم نیچە لە "15/10/1844" لە گوندى رۆكن لە خێزانێكى دینیدا لە دایك بووە، هەم باپیر و هەم باوكى قەشەى پرۆتستانتى بوون، بەڵام ئەو هەر زوو بووە یەكێك لە دوژمنە سەرسەختەكانى كەنیسە و مەسیحییەت، هێشتا منداڵ بوو لەتەمەنى پێنچ ساڵیدا باوكى مرد، كە ئەمەش كاریگەرییەكى گەورەى لەسەر بەحێهێشت. نیچە خۆى ئەڵىَ : ( هەرچەندە منداڵ بووم و ئەزموون و شارەزاییەكى زۆرم نەبوو، بەڵام بە دروستى لە ماناى مردن ئەگەیشتم.) "1"
 
 لە خێزانێكى مێسالاردا پەروەردە بوو، دایك و خوشك و پورەكانى، دایكى ئەیویست ببێتە قەشە، بەڵام نیچە بووە شاعیر و فەیلەسوف، زۆربەى سەرچاوەكان ئەڵێن ژیانكردنى نیچە لە خێزانێكى مێسالاردا، كاریگەرییەكى دى لە سەر ژیان و فەلسەفەكەى ئەو هەبووە، نیچە چونكە لە ناو بەها مێینەكاندا پەروەردە ببوو، مرۆڤێكى بەناز و نەرم و هەستدار بووە، لەبەر ئەمەش جێگەى گاڵتەى منداڵەكانى خوێدنگە بووە، ئەمەش هۆكارێك بووە بۆ ئەوەى نیچە لە هێز و توندوتیژى بگەڕێت و خۆى لەو بەها مێینانەدا دەرباز بكات كە پێى گەورە ببوو. لە دەسپێكدا دەستى بە خوێندنى ئنجیل كرد، و پێگیرى دینى باو و باپیرى خۆى بوو، هەتا لەو ماوەیەدا پێیان ئەگووت "قەشەى بچووك" لىَ ئەو قەشە بچووكە لە تەمەنى هەژدە ساڵیدا باوەڕى بە مەسیحییەت نەما. كەوتە قۆناغى گومان و پرسیار كردندا، دواى ئەوە جارێكى دیكە نەگەڕایەوە باوەشى مەسیحییەت. دواتر (مەرگى خواى) راگەیاند و رێگەى ئیلحادى گرت، و (مرۆڤى باڵا) ى كردە رێباز و میتۆدێك بۆ ئەوەى پێى بگاتە مرۆڤایەتى، لە هەردوو زانكۆكانى " بۆن و لایبزیك"ى خوێند، پلەى دكتۆراى وەرگرت و لە ساڵى 1869 لە زانكۆى "بازل" بووە مامۆستا لە سویسرا.
 
 نیچە زوو نەخۆش بوو، بەردەوام سەرى دەهێشا و لە ساڵى 1889 هەر لە بازل كەوتە نەخۆشخانەى "فریدمات" بۆ نەخۆشییەكانى مێشك و رەوانى، نیچە نزیكەى نیوەى ژیانى خۆى بە نەخۆشى بردە سەر، سەر ئێشە و چاوهێشان و سك ئێشەى هەبوو، لە شێكى لاواز و تەندروستییەكى خراپ، گۆشەگیر بوو، چاوەكانى نزیكەى كۆرەبوون بوون، و نزیكەى دە ساڵى دوایین تەمەنى وەك مرۆڤێكى شێت ژیا و هەتا لە 15/8/1900 مرد.
 
 نیچە لەگەڵ ئەو ئێش و ئازار و سەرئێشە و لاوازى جەستەیى و نەخۆشى دەروونى و كزى دیتن و ژیانێكى پڕى ئێش، بەڵام دیسانیش بووە فەیەلەسوفێك كە یەكێك لە پەیامە سەرەكییەكانى (ویستى هێز و مرۆڤى باڵا) بوو. بۆیە زۆربەى ئەوانەى لەسەر نیچەییان نووسیوە، بە مرۆڤێكى سەیر و دژ و ئاڵۆز و ناكۆك و دژوار ئەیبینن، سەربارى هەموو لاوازییەكانى، لىَ دیسان خاوەن روحێكى بەهێز و ئیرادەیەكى سەیر بوو بۆ ژیان، سەربارى ئەو لاوازییانە كە رەنگە بە تایبەت بۆ مرۆڤێكى پەروەردە دینى وابكات ئەو كەسە خوا و دین زیاتر و توندتر بگرێت، بەڵام نیچە بەرەواژى نەك هەر پشتى كردە دین، بەڵكو (خواى كوشت) و هێڕشێكى دژواریشى كردە سەر دین. "2"
 
 (چاوانى من كزن، بەڵام هەرگیز بینایى من زەرەرمەند نەبووە لەوان) "3" ئەوە یەكێكە لە گووتەكانى نیچە لە كتێبى دواهەمین كوفرەكانى نیچەدا، كە مرۆڤ ئەتوانێت تێبگات دیتن و تەماشاكردن هێندەى گرێدراوى ئیرادەى مرۆڤە، ئەوەندە گرێدراوى چاوەكانى نیە.
 
 سەبارەت بە ئێش و نەخۆشییەكانى خۆى و لاوازى جەستەكەى نیچە زۆر دەستەواژە و پەیڤى هەن، كە ئەوە ئەسەلمێنن، مرۆڤ وەك جەستە، و مرۆڤ وەك روح و مەعنەوییات، ئەتوانن جیاواز و دژ بن، جەستەیەكى لاواز و چاوانى كوێریش ئەتوانن ئەو شتانە ببینن كە یەكێكى ساغ لە لایەنى فیزیكییەوە ناتوانێت بیانبینێت،واتە ژێدەرى هێز و ئیرادەى ئەو لە جەستەو هێزى چاوەكانیدا نەبووە، بەڵكو لە روح و خەلاقییەتى هۆش و دیتنە رەخنەگر و ئازادەكانى بووە، روحێك گەورەتر لە ئێش و ئازارى جەستەیى و دەروونى و روحى.
 
 ئیدى نیچە بەردەوام لە شەڕێكى دژواردا بووە لەگەڵ جەستە و لاوازى، شەڕێك كە گەلێك لەوانەى لەسەریان نووسیوە پێیان وایە فەلسەفەكەى ڤەڕێژى ئەو بارە سایكۆلۆژییەى بووە، هەم لاوازى جەستەیى و هەم نەخۆشى و هەم شێتبوون و كزى چاوەكانى، لە لایەك و ، لەلایەكى دیكەش پەروەردە مێسالارییەكەى و شكەستنى لە چیرۆكى خۆشەویستى خۆى لە گەڵ ( لۆ ئەندرىَ سالۆمىَ)* كە زۆرى خۆشئەویست و دواییش یەكدیان بەجێهێشت.ئەو هۆكارە دەروونییانە بوونەتە هاندەرى هزرەكانى، بۆ ئەوەى هاوسەنگییەك لە نێوان لاوازى جەستەیى و شكانە دەروونییەكەى لەناو خۆیدا دروست بكات. لەوەش زیاتر ئەڵێن كە فەلسەفەى نیچە بەرهەمى ئەقڵێكى شێت و نەخۆش بووە، بۆ نموونە:
 
 ( فەلسەفەى نیتشە بەرهەمى مێشكێكىَ ناهاوسەنگە.) "4"
 یان (بەسەرهاتى شێتانەى نیچە لە جیهانى فەلسەفەدا بەشێكى بۆ نشووستى هێنانى لە خۆشەویستیدا دەگەڕێتەوە) "5"
 (پەرتووكى زەردەشت ئەوهاى گووت، یەكێك لە خەونە ئێجگار گەورەكانە كە مێشكێكى نەخۆش تا ئێستا توانیویەتى وەسفیبكات) "6"
 (نووسینەكانى نیچە ئەوانەن كە دەتوانرىَ لەكەسێك ئەو چاوەڕوانییە بكرێت كە ژیانى لێكچوونێكى زۆرى لە ژیانێكى پڕ لە بەختەوەرى ئاسایى نەبوو، ئەم نووسینانە فەلسەفەیەك دروست ناكات كە بەڵگەى بۆ بهێنرێتەوە. بەڵكو زیاتر راپۆرتى زۆر قوڵى هزرى و شاعیرانەى دۆخى دوا بەدواى یەكى دەرونییەتى.)"7"
 
 بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئێمە ناتوانین هەموو داهێنان و هزرى نیچە وەك هاندەرێكى سایكۆلۆجى بۆ هاوسەنگیى بگێڕینەوە، یان وەك ئاكامى شێتبوونى ئەو بیبینین، ئەم راڤەیە لە هەندێك رەهەنددا من زیاتر لە "فۆكۆ" نزیك ئەكاتەوە كاتێك "مەریوان وریا قانع" لە راڤەى دێوانەیى لە لاى فۆكۆ ئەڵێت: ( دیوانەیى ماناى جۆرێك لە ئەخلاق و فیكر و بیركردنەوە و خەیاڵ كە لەگەڵ فۆرمە باڵادەستەكانى مانا و ئەخلاق و خەیاڵ و عەقڵانییەتدا نەگونجێت، دێوانەیى ماناى دیدى ئەوانەى كە دەكەونە پەراوێزى كۆمەڵگاوە و وێناكردنێكى دیكەیان بۆ دنیا و دیاردەكان هەیە كە ناكۆك یان جیاوازە لە وێناكردنە باڵا دەستەكانى ناو ساتە وەختێكى مێژوویى)"8"
 
 ئەگەر بشزانین فەلسەفەى نیچە فەلسەفەى جیاوازى بووە لە گەڵ سەردەمى خۆیدا، وەك لە پێشەوەش ئاماژەمان پێدا نیچە هەتا لەژیاندا بوو، فەلسەفەكەى بڵاو نەببۆوە و دەنگێكى پەراوێزكراو بوو، رۆشنبیرى رۆژئاواش پتر لە ژێر كاریگەریى ئەقڵانییەتى دیكارت و كانت و دیالەكتیك و خوێندنەوەكانى هیگل و ماركس بوون بۆ مێژوو و هەقیقەت، بۆیە سەیر نابێت نیچە بە جیاوازییەكانى خۆى و مانا نوێكانى بۆ مێژوو و هەقیقەت و ئەقلانییەت و دەسەڵات و دەوڵەت و ئیرادە و مرۆڤى باڵا و تراژیدیا و رەخنە وێرانكارەكانى بۆ دین و مەسیحییەت و ئەقلانییەت و ئەخلاق و هەبوونەوە، ببێتە دەنگێكى پەراوێزكراو و وەك ئەقلێكى نەخۆش تەماشا بكرێت و هاوسەنگى دەروونیش بكرێتە هاندەرى هزرەكانى.
 
 نیچە گەلێك بەرهەمى لە دواى خۆ بەجێهێشتن، گەلێك ژێدەر هەن باسى بەرهەمەكان و ساڵى نووسینییان ئەكەن، لێرەدا من نامەوێت جارێكى دیكە دووبارەیان بكەمەوە، بەڵام خوێنەر ئەتوانێت بگەڕێتەوە سەر نووسینەكانى بۆ نموونە، "عوسمان یاسین" لە پەرتووكى نیتشەدا، دەزگاى چاپ و بڵاوكردنەوەى موكریانى. كە بەكوردى بە درێژى تۆمارى كردوون، یان هەروەها خوێنەر ئەتوانێت سوود لە " عەبدولحەلیم ئەلخەسار" ملف عن فردریك نیتشە ببینێت كە لە سایتىwww.mdaad.com  لە 27/1/2007 دا بە زمانى عەرەبى بڵاوكراوەتەوە، هەروەها "ئازاد بەرنجى، چەند وێستگەیەكى فكرى، دیسان خوێنەر ئەتوانێت لەو بەشەى لەسەر نیتشە نووسراوە بە زۆربەى ناوى بەرهەمەكانى نیچە شاد بێت"
 
 بەڵام لێرەدا بەس بۆ ئاماژە پێكردن، ئەسڵى تراژیدیا 1872 كە لێكۆڵینەوەیەكە لە رۆشنبیرى یۆنانیدا، مرۆڤى باڵا1878، رێبوار و سێبەرەكەى 1880، زانستى شاد1882، زەردەشت وەها ئاخاوت 1883-1885 كە یەكێكە لە بەناوبانگترین بەرهەمەكانى نیچە و بە كوردیش هەیە، كە بە شێوازێكى شاعیرانە دارێژراوە و زۆربەى هزرەكانى سەبارەت بە دین و بەها و ئەخلاق و رەخنەگرتنى ئەوانەى تێدا دیاریكردووە، و لەسەر زمانى زەرەدەشتەوە فەلەسەفەكەى خۆى ئەبێژێت.
 
 سەبارەت بەگرنگى ئەم بەرهەمەیەوە نیچە خۆى كاتىَ كە بەشى یەكەمى نووسیوە. لە رۆژى (13/2/1883) كە تەمەنى 38 یاڵ بووە، لە نامەیەكیدا بۆ "ئارنست شمایتسنر بكمینتز" بڵاوكەرەوەى بەرهەمەكانى، پێى ئەڵىَ : (بەڕێز ئەمڕۆ هەواڵێكى خۆشم هەیە پێت بڵێم، بە هەنگاوێكى یەكلاكەرەوە هەڵساوم مەبەستم ئەوەیە ئەو هەنگاوە بۆ ئێوەش گرنگ ئەبێت، دانراوێكى بچووك كە لە سەد لاپەڕە كەمترە بە ناوى "زەردەشت وەها ئاخاوت" پەرتووكێكە بۆ هەموان و كەسێك نا "چامەیەكى شعرییە" یان " ئینجیلى پێنچەمینە" یان هەر شتێكى دى كە چ ناوێكى بۆ نەبێت، ئەو یەكێكە لە نووسینە هەرە رژد و ئازاكان، و لە بەردەستى هەمووانە و باوەڕ ئەكەم "كاریگەرى راستەوخۆى " هەبێت.)
 
 هەروەها لە رۆژى  (20/4)ى هەمان ساڵ نیچە بۆ "مالفیدا فون مایزنبۆرگ بروماس" ئەنووسێت: " ئەو چیرۆكێكى جوانە، من تەحەداى هەموو دیانەتەكانم كردووە و "پەرتووكێكى پیرۆز"ى نوێم داناوە! و زۆر بە رژدییەوە ئەڵێم كە ئەم كتێبە گەلێك جدییە، وەك هیچ كتێبێكى دیكە نیە، پێكەنینى هەرس كردووە و لەگەڵ دینم ئاوێتە كردووە) و لە رۆژى (24/5) ى هەمان ساڵ لە نامەیەكى دیكەدا بۆ "كارل هیلبرانت" سەبارەت بە بەشى یەكەمى كتێبەكەى ئەنووسێت: (هەموو هزر، ئێش و هیواكانم لەو كتێبەدانە، وەهاى لە ژیانم كرد وەك ئەبینم خودم ئەیەوێت لە رێى ئەو پەرتوكەدا خۆى تەبریر بكات، جارێكى تر شەرم لەخۆم ئەكەم، چونكە بەو كارە من دەستى خۆم گەیاندە چەپكەكانى شكۆداریى، ئەو شكۆدارییەى لەمێژە بەشەرییەت دەستى لێبەرداوە.) "9"
 

 
 
 ژێدەر:
 1. (ئیبراهیم حەیدەرى، العبقری المسجون بوحدته والمفتون بنبوته، گوتار، الشرق الاوسگ، ژمارە 8018 10 نۆفێمبەر 2000)
 2. عەبدولحەلیم ئەلخەسار، ملف عن فریدیریك نیتشە،www.mdaad.com27/1/2007 
 3. دواهەمین كوفرەكانى نیچە،وەرگێڕانى فەردین دارا، لە بڵاوكاروەكانى خانەى چاپ و پەخشى رێنما سلێمانى 2007
 4. هێنرى تۆماس و دانالى توماس، بەسەر هاتە نەمرەكان لە فەلسەفەدا،وەرگێڕانى دڵشاد كازم،  لاپەڕە361.
 5. هەمان سەرچاوەى پێشوو، لاپەڕە 364
 6. هەمان سەرچاوەى پێشوو، لاپەڕە 364
 7. لین و لینكستەر، خواوەندانى هزرى سیاسى، وەرگێڕانى كامران محەمەد پور، لاپەڕە432.
 8. ( مەریوان وریا قانع، فەلسەفە و ئیسلام و رۆشنگەرى، لاپەڕە 309)
 9. بیتر سلوتردایك " الانجیل" الخامس لنیتشە، ترجمە: على مێباح، منشورات الجمل، كولونیا- المانیا 2003 
 * لۆ ئەندریاس سالۆمىَ: كچێكى رووس بوو، لە 12/2/1861 لە سانپترسبۆرگ هاتۆتە دونیاوە، رۆمان و وتار و چیرۆكى نووسیووە، لە 5/2/1937 مردووە. ( بڕوانە ئیرڤین دى یالۆم ،كاتىَ كە نیچە گریا، وەرگێڕانى دڵشاد هیوا لاپەڕە 444، دەزگاى چاپ و بڵاوكردنەوەى موكریانى، 2006 هەولێر.) بۆ یەكەمجار نیچە لە رێى پۆل رەى هاوڕێیەوە ئەم كچە ئەناسىَ كە لەنامەكانیدا باسى ئەكات، نیچە عاشقى ئەبێت، بەڵام لۆ سالۆمىَ شووى پێناكات و حەز لە رەى ئەكات،پەیوەندییەكەیان ئەپچڕێت و واتەوات و ئیرەیى و قسەى خەڵك و ئەو شتانەى بەدواوە دێت.( بڕوانە لاپەڕە پەرشەكان، لاپەڕە177-179)
 
 
 
 

Previous
Next
This site is registered on wpml.org as a development site.