هونهرله ڕوانگهی( نیتچه)وه
له یادی سهد ساڵهی یهکهمی (وفاة) ی فريديريك نيتشه (25 غشت 1900م) تهنها وهک سهر ئهنجام بؤ رقه ی ئهو پیاوه مهزنه وه ک “أرنست هيمنغواي”له یهکێک له نامهکانیدا که بۆ هاوڕێیهکی نوسیوه ، بهر لهوهی ژیان لهدهست بدات ،دهڵێت :”لقد عشنا زمنا جميلا رغم كل شيء…”.
نیچه له فهلسهفهدا ههردووتایپی جدیی و تهعبیری له یهکدا :دانایی و چامه .که ئهم دووتایپه له تصوری فهلسهفهی نوێوه هاتوون، ڕێگه دهدهنه ڕووخسارێکی تر لهههر بیریارو بیرێکی تر
.ههر وهها نیچه تێکۆشاوه بۆ بۆ (تێپهڕاندنی )ههر مه عریفهیهکی ڕهها و دهربارهی هه ر توێژینهوهیهک ئامانجی حه قیقهت بێت ،وهلهبهرامبهریدا ناوی ده بات بـه”التفسير” و”التقويم”. وه له م ڕووهوه ، التفسير ئهوهیه که ڕووکاری “معنى”ده بهخشێت ،بهشهکی و لاوهکیه،بهڵام التقويم ئهوهیه که نرخ دیاری دهکات وترتیبی ما نادهکات وبهشهکان ڕێک دهخات بهبێ شاردنهوهو ئینکارکردنی فرهییه کهی. وه به شێوه یه کی ورد له ههمان کاتدا حیکمهت بهمانای ته فسیر وشتی شیکراودێت،بهڵام قصيدة ئهوهیه بهمانای هونهری تقويم وشتی مقوم. بهڵام مفسر،ئهوهیه کهفزيولوجي وپزیشکێکهدادهنرێت به دیاردهکانی نه خۆشی و به حوکم دهدوێت.له کاتێکدا ،کهمقوم هونهرمهندهکه یه که ماسک لادهبات و داهێنان دهکات و به قصيدة ده دوێت. که فهیله سوفی مستقبل، هونهرمهند و پزیشکه و وبه وشهیهک مشرع. لهگهڵ ئهو وێنهیهی فهیلهسوف، وێنه یه کی زۆرپیرانه وزۆرتر تێکه ڵیهکه له مێژوو.به تایبهت ، فهیله سوفه پێش سقراطيه کان،وهچۆن له هونهرمهندی المفسر والمقوم له جیهانداتێبگه ین. وهکو دۆستایهتی وهاوڕێیهتی به هێزی نێوان ئایندهو سهرهتایی؟که فيلسوف ی ئاینده،له ههمان کاتدا بهرههمهکانی له جیهانی کۆنهوهیه ، به سهرکهوتن و تێکشکانه کانیهوه داهێنان ناکات بهبێ هێزی یادهوهری شتێک بهدرێژایی بیر چونهوه .ئهو شتهی، لای نیچهیه، دیاری کردنی نێوان فکر و ژیانه. که یه کێتیهکی جدی و ئاڵۆزه: که ههر ههنگاوێک له ژیان هه نگاوێکه له فکر،له م نێوانهدا ، دروستکاری له تایپی ژیانماندا ده بێته تایپی تفكيرله ههمان کاتدا که تایپێکیشه بۆ ژیان. له م ڕوهوه ژیان جالاک کاری فکره ، که بێگومان فکر به ڕۆڵی خۆی ئهوه جێگیر دهکات و جهخت دهکاته وه له ژیان.
ئهوه ی له بیرمان کرد ، فکرهی پێش سۆکراتیهکان بوو ،که نمونهمان لایه دهربارهی ژیانو فکر(…).بۆ ئهمهش ههڵبژاردنامان لایه
له نێوان زاهید و بیریاره شێتهکان .ژیان عاقڵانیه لای بیریار و بیره شێتانهکان بۆ ههر کائینێکی زیندوو:کانط و هۆڵدهرلین.له بهریه کێتی نمونهیی که تائێستاش توێژینهوهی لهبارهوه دهکرێت.کهوهک شێت مانایه کیان نیه -یهکێتی ئهوه ههڵناوهشێنێتهوه که ژیان فکرێکی دانایانه وتقویمی تصوری تازهیه بۆ ژیان.
دیار نیه ئهوه نهێنیه ،پهیوهسته به بهرامبهری سۆکڕاتیهکانهوه ، که له سهرهتاوه لهبیرم کرد.له مهدا لهسهرمانه بیر بکهینهوه له فهلسهفه . وهک هێز.که یاسای هێز گریمانه دهکات ئهو ئیمکانیاته لاناو بارێت که دیاره به بێ شاردنهوه له پشت ماسکهوه هێزێکی تر هه یه ،که پێشتر بینراوه.لهبهرئهوهی ژیان یهکهم لاسایکهرهوهی مادهیه . وهک نمونهیهکی هێزی فهلسهفی که له یۆنان لهدایک بوه، که ئینکار کردن بووه له ژیان و پاشماوهیهکی توندی رابردووی پێوه دیاره لای فه یلهسوف،که دواتر ده بێته ماسکی کاهینهکان.فهیله سوفی گهنجی یۆنانی وهک یهکێک له کاهینه ڕۆژههڵاتیهکان وتا ئهمڕۆش ،فێڵمان لێدهکهن وهک ئهو تێکهڵه بێسنورهی نێوان : زرادوشت وهيراقليطس؛ الهنود والإيليين؛ المصريين
صينيين وأمبدوكل؛ فيتاغور وال زۆر وتراوه دهربارهی چاکهکاری فهیله سوفی نمونهیی ، دهربارهی زوهد و خۆشویستنی حیکمهت ، بهڵام فکرهیهکمان نیه تایبهت به خهڵوهت و گۆشهگیریان وه ک ئهو نهزانیهمان دهربارهی شته به هێز و ڕاقیهکان ،لانی کهم دانایی و پشتی ماسک . نهێنی فهلسهفی که شف کردنی ئاینده یه .مادام لهسهرهتاوه دیار نهماوه .سروشتیه ،فهلسهفه هیچ گهشهکردنێکی مێژوویی نه ناسێت،تهنها به تێپهڕینی داڕمان و شارای خۆی وملکهچی ماسکهکهی.وه تێپهڕین له ژیانی چالاک و فکری ئیثباتی ، به گرنگیهوه دهڕوانینه قهزیهکانی ژیان،بهرهو ڕوو ده بینهوه لهگهڵ ناوێکی بهرزاوه وه ملکهچمان دهکات به پێوانهی قیهم،(..)له ههمان کاتدا فکر نهرێنی دهبێت و دهڕوانین ژیان و داڕمانهکانی تا تهواوخراپ بوون ونهخۆش بوون دهڕوات.که هاوشێوهی قیهمه باڵاکهیه .که سهرکهوتنی ژیانی چالاکه ،لهسهر حسابی فکری ئیثپاتی . هه روهها ئهمه عاقیبهتی فهلسهفهیه .گرنگی فهیله سوفی یاساداڕێژ ،که نابێت له ڕهخنه گرتنی قیهمی لاسایگهری ،وه ههر قیهمێکی متهعالی دهربارهی ژیان .(…)قیهمێکی تازه که قیهمێکی ژیانیه که ڕاگهیاندنی مهبدهئی گۆڕانه .که له ڕێی المطرقة” Marteau و”التحول” Transmutation.
بهڵام ،که وتنی فهلسهفه تا پاشهکشهی فهیله سوفی یاسادانهر .شوێنی فهیلهسوفی ملکهچه و لهسهر قیهمی لاسایگهری (…)ههروههافهیلهسوف بهوه کۆتایی پێدێنێت ،به ڕهوانه کردنی فزيولوجيا یان پزیشکی ،که دهبێته ميتافيزيقي وهک شاعر ده یکات که دهبێته (مامۆستایهک بهگشتی)که بهزۆری بانگهشهی ملکهچیه بۆ حهق و لۆژیک(….)فهیلهسوف خۆشهویستی خۆی بهوجۆره ده چێنێت : (…)ئهو ئهوه تهجهلی دهکات که دروستکراوێکی ساویلکهیه ، خۆشهویسته له حهسانهوهیدا ،پهیمانهکانی ههمیشه بههێزو باوه ، لهبهرئهوه نابنه سهرچاوهی بێزارکردنی ،لهبهرئهوهی لهکۆتایی ڕێگاکه دانیه جگه له زانستی خالص.فهیلهسوف ئهوهیه که له ژیانیدا هۆیی تواناکانیهوه ههڵدهسێت به هڵگرتنی قورسی و گرانیهکانی ژیان.که قیهمێکی باڵای ههیه چونکه قسهکردن “بلادة الذهن” ه ، قسهکردن له بیابانێکدا کۆیان دهکاتهوه له نێوان ههڵگرو ههڵگیراو (…)سهرهتای داڕمانی فهلسهفه ڕونه که سۆکڕات بو .که به میتا فیزیق ناومان بردن له بارهی کام قیهمه چاکهیه لهنێوان (فۆرم و ناوهرۆک)دا.(راست و ههڵه) (عهقڵی و حسی ) پێویسته ئهوه بڵێین که سوقڕات دهربارهی میتافیزیق 🙁 وای ڕوانیوه ههمووشتێک له ژیاندا سنوردارهو پێوانهی ههیه ،وه تهنها فیکر پێوهری ژیانه به قیهمی باڵا –خودا ،خێر ،ماف ، جوانی……..لهگهڵ سوقڕات نمونهی فهیله سوفی ملکهچ به شێوهی ورد و بهویستی خۆی دهست پێدهکات.به تێپهڕینی سهدهکان دهگهینه کانت که ڕهخنهی فیلهسوف ی یاسا دانهر دهکات؟ له مبارهیهوه بانگهشهی مه عریفه ی هه ڵه دهکات بهڵام بهڵام باسی نمونهیی و ئه خلاقی ناکات ههتا سروشتی بۆ نهقاش.
(……)
نیچه ئهوهی دهربڕی ،ئهوهی که یهکهم زانینمانه تهنها بهمردنی خودا کۆتانایهت (…) له یهکێک لهو چیرۆکانهدا جوانترینیان ئهوهیه که ئهوهی خواوهندی کوشت “أسوأ الناس”. (…)ڕووخساری تاریخی فهلسهفه له سوقڕات تا هیگڵ ،تاریخی کراهیاتی مرۆڤه .بهڵام جوڵهی داڕمانهکان بهتهنها تایبهت نیه به فهلسهفه.بڵکو دهربڕینه صیرورهی گشتی و پۆلی مێژوویی بنهڕهتی .(….)
ناوی نێوان هێزهکانی نا به (ئیراده).لهبهرئهوهی پێش ههرشتێک پێویسته ههموو تهفسیرهکان ببهینهوه بۆ “إرادة القوة”وه بهمانای”الرغبة في الهيمنة” دێت.وهک مه بدهئێکی شێوهکاری دێت بۆ ههر گریمانهو خهمڵاندنێک ی شاراوه ونادیاری قیهمی تازه ی نهناسراو.(….)دهرونناسی لای نیچه “تحليل العدمية” ته شتێکی تر نیه بهدهر له گهردوونسيكولوجيا “الكون” “Cosmos”.(…)
1 – الذحل: إنه خطؤك، إنه خطؤك…
ده ڵێت: “الحمل” Agneau: ” به فراوانی کردارێکه له کردارهکانی “النسر”، تهنها فهزڵێکه وهک خۆی ناکرێتهوه.
2 – الوعي الشقي: إنه خطئي..
ساتێکی “الاندماجية”(*) Introjection. که فێڵێکه له ژیانو کهتواری تهڵه.(…)
3 – المثل الأعلى الزهدي: لحظة الإعلاء La sublimation
هاو واتای قۆناغهکانی پێشوه لای نیچه .وهک له دینی مهسیحی و یههودی دا ههیه .وه بهشێوهیهکی گشتی نیچه ئهوه ڕوون دهکاتهوه چۆن قۆناغهکانی عدمیهت ده بڕێت که بنهڕهت و سهرچاوهی پێکهاتنی جۆره زۆرهکانی فکری گهورهیه پێش: “الأنا”، “العالم”، “الله”، “السببية”، “الغائية”… تاد له گهڵ ئهوهشدا ،عدمیهت ناوهستێت له و سنورهدا ،بهڵکو ڕێگاکه دهبڕێت و تاریخهکهی تهواو دهکات.
4 – موت الإله: لحظة الاسترجاع La Récupération
(..)، وهئێمه وای دادهنێین که مردنی خودا،ڕووداوێکی درامیه وهک قهزیهیهکی نێوان خودای اليهودي والإله المسيحي (….)که ئهمهش فکره یه کی نه هیلیستیه .(…)
5 – الإنسان الأخير والإنسان الذي يريد الهلاك: لحظة النهاية.
(…)ئه و دهڵێت : بۆ ههربێهووده ییهک به بێ کهڵک،مردنێکی نهرێ باشتره !ههڵواسینی ویست باشتره له ویستی نهبوون!بهڵام ویستی نه هیلیزم چۆن هڵده وهشێت؟ههڵده گهڕێتهوه به فهزڵی ئهو دابڕانه (…)تا ڕادهی کۆتایی هێنان بهو نه هیلیزمه و گهیشتن به کهماڵ (منتصف الليل)، که ههریه که ده گهئهنێته گهشه سهندن-La transmutation[4].
(…)
پێشتر ، ههر یهکه له لوكريتس “Lucrèce” وسبينوزا Spinoza،
خاوهنی ئهو تصوره بوون، پێش نیچه، وهك قوة للإثبات، وبه فعلي ضد فێڵ ودهرکردنی سلبی).
به دڵنیاییهوه که دنزوس، ئهوهی زانیوه که ميلادی تراجيديا، بواسطه به ر ههڵستکاری سقراط دامهزراوه ، زیاتر له داوای ئه پۆڵۆن: سوقڕات محاکمه ی ژیان دهکات بهناوی قیهمی باڵاوه له م کاتهدا دنزوس، جیاواز له سوقراتهوه حهزناکات محاکمه ی بکات وه نیچه دێت ه ئه مه پێش دهخات.
که رقص، وشاردنهوهی و پێکهنین هه ریهکهیان تایبهتمهندی دنزوسية. کهوتار بێژی دنزوس له خوطبه که یدا أريان: (“لديك أذنان صغيرتان، لك أذناي: أطنبيهما بكلمة فطنة”).(…)
لێرهدا ،خوێندنهوه یه کمان بۆ نیچه کرد،چوار تفسيری پێچهوهانهو مومکنی ههیه:
1 – به تایبهت إرادة القوة: (باوهڕمان وایه که به مانای: “الرغبة في الهيمنة” أو “إرادة السلطة”).
2 – به تایبهت الأقوياء والضعفاء: ( باوهڕمان وایه که به مانای “تسلطا” له سیستمێکی کۆمهڵایهتی دیاری کراودا، سیمای لأقوياء”).
3 – به تایبهتی العود الأبدي: (باوهڕمان وایه که وهرگیراوهله( الإغريق، الهنود أو البابليين…؛ گهڕانهوهی سهرمهدی.
– بهتایبهتی مؤلفاته الأخيرة: (باوهڕمان وایه که به مانای ، زائدة أو مقصية سلفا بواسطة الحمق).
________________________________________
(*) تمت ترجمتنا لهذه النصوص عن كتاب:
Nietzsche, Sa vie, son œuvre, avec un exposé de sa philosophie par Gilles Deleuze. Presses universitaire de France.
*(*): نووسینێکی” حسن أوزال “ه، ئهم دهقه مان به دهستکاریهوه کردوه به کوردی ….