Skip to Content

Friday, March 29th, 2024
وتوێژ لەگەڵ عەبدولموتەلیب عەبدوڵڵا:

وتوێژ لەگەڵ عەبدولموتەلیب عەبدوڵڵا:

Closed
by April 24, 2008 ئەدەب

  سازدانى:  رابەر فاریق……

 پ/شیعر ئەوەندەى قوڵبوونەوەیە لەنێو پانتاییەكانى زمان و فەلسەفە و تێڕامان، ئەوەندە گرنگى دەدات بە گومان و پرسیار و خەیاڵ و شتە بچووكەكان؟ تا چەند گرنگى دەدات بە شتە بێمامانا و پەراوێزخراوو تۆز لێنیشتووەكان؟
 -شیعر قوڵبوونەوە نییە لە هیچ پانتاییەك، وەك چۆن مەسەلەى گرنگیدان ناچێتە نێو پرۆسەى شیعر نووسینەوە، بەڵكو دەكەوێـتە سەر دەرئەنجامەكانى ئەو پرۆسەیەوە، دەمەوێت بڵێم شیعر نواندنى ئاستە بەرزەكانى زمانە و دەكەوێتە نێوان شەڕى دڵنیایى و گومانەوە هەر لەوێشەوە جۆرێك لە نیگەرانى لە یادەوەر دەهێلێتەوە، ئەو یادەوەرییەى لە شەڕى گومان رادەبێتەوە، نەك دڵنیایى. شەڕى نێوان دڵنیایى و گومان بە جوانییەوە دەلكێت و جوانیش بە پرنسیبى چێژەوە بەندە. بەشێكى دیكەى ئەو شەڕە لە پرۆسەى نووسینى شیعردا ئەوەیە كە ناكەوێتە دووتوێى ئەزموونەكانى دیكەوە، بەڵكو بەردەوام ئەزموونى نوىَ و پرسیارى نوىَ رووبەرووى ئەزموونەكان دەكاتەوەو جێگیربوونى قبوڵ نییە، هەر لەوێشەوە نایەڵێت دەق لە شوێن خۆى پێبكوتێت. كەواتە لە شەڕى (ببوورن لە دووبارە بەكارهێنانى وشەى شەڕ یان رووبەرووبوونەوە، رەنگە بەشێكى زۆرى ئەو دووبارەكردنەوەیە پەیوەندى بە گومانەوە هەبێت، دەمەوێت بڵێم بۆ ئەوەى ئەو وشەیە بشىَ و هیچ تەگەرەیەكى نێتە رىَ دەبێت خوێنەر كۆى باكگراوەندەكانى پێشووى ئەو وشەیە بۆ ساتێك وەلا بنێت، باكگراوەندێكى دیكەى بۆ دروست بكات، باكگراوەندێك كە لە سەر پرسیار دەوەستێت و بڕواى بە دوالیزمییەتى دۆڕان و بردنەوە نییە، باكگڕاوەندێك كە لە سەر ئیرۆسییەت رادەبێتەوە) كەواتە شەڕى نێوان دڵنیایى و گومان نەك هەر دەكەوێتـە دەرەوەى بردنەوەو دۆڕان، بەڵكو بە بىَ بوونى گومان ناژیت، وەك چۆن بە بىَ پرسیارى نوێش تەواوى رووخسارەكانى خۆى لەدەست دەدات، هەڵبەتە ئەوەش راستەوخۆ پەیوەندى بە ئیرۆسییەتى هونەرەوە هەیە و هەر لەوێشەوە باوەش بۆ نێودژى و جیاوازییەكان دەكاتەوە، بە كورتى دەمەوێت بڵێم داهێنان بەردەوام كار لە سەر هەڵوەشانەوەو دووبارە بونیادنانەوە دەكات، كار لە سەر پرسیارو ئیقاعە نوێیەكانى سەردەم دەكات، هەر لەوێشەوە دژى پەرگیرى و جێگیر بوون رادەوەستێت، وەك چۆن نە بڕواى بە سێنتەر هەیە نە بە پەراوێز، نە لە رێگەى شتە مەزنەكانەوە راست دەبێتەوە، نە بە هۆى شتە بچووكەكانەوە سۆزى ئەویدیكە بۆخۆى رادەكێشێت. شیعر پەیوەندى بە شتەكانەوە نییە، چ پەراوێزى بن یان سێنتەر، بىَ مانا بن یان مانادار. شیعر لە خودى شتەكاندا كورت ناكرێتەوە، بەڵكو لە فەزاى پەیوەندى شتەكان و پرسیارە نوێیەكانەوە بەرجەستە دەبێت، بەو مانایەش هیچ شتىَ شیعرى نییە، هیچ شتىَ خاوەنى شیعرییەت نییە، ئەوەى شیعرییە ئەو فەزایەیە كە ساتەوەختى نووسینى شیعر درووستى دەكات. شیعرییەت بوونێكى راستەقینەى نییە، بەڵكو بەردەوام لە رێگەى تەماشاكردن و خوێندنەوەى جیاوازەوە خەڵق دەكرێت، هەر ئەوەشە وا دەكات پێناسەكردنى شیعر مەحاڵ بكەوێتەوە. بەمجۆرە وشە لە ژێر ئیقاعى گوماندا بە جۆرێك لە سەربەخۆى رىَ دەكات و فەزاى جیاوازو نوىَ دەنەخشێنێت، رەهەندى نوىَ دەنووسێتەوە دەكەوێتە دەرەوەى بابەتخوازى و نێرگزییەتەوە، هەر لەوێشەوە بە روونى ئاماژەكانى دەنێرێت، بەڵام ئەو وشەیەى لە ژێر سێبەرى دڵنیاییەوە دێتە گۆ پەیوەندى بە بیرهێنانەوە دەكات هەر لەوێشەوە دەرگاكان لە سەر خۆى دادەخات و لە شوێن خۆى پێدەكوتێت، دەمەوێـت بڵێم یادهێنانەوە بە مانا (هایدگەر)ییەكەى دوژمنى عەدەمیەتى باڵایە.  لە سەر ئەو بنەمایە شیعرى ئیبداعى نەك هەر دەسەڵاتى بە بیرهێنانەوە رەتدەكاتەوە، بەڵكو تەواوى دەسەڵاتەكان لە عەدەمێكەوە بەرەو عەدەمێكى دیكە دەكاتەوە، دەقى ئیبداعى ئەو چێژەیە كە لە نێوان دڵنیایى و گوماندا یارى بە زمان دەكات، هەر لەوێشەوە نە بڕواى منى گێڕەوە بۆ خۆى رادەكێشێت، نە منى لبیدۆى بێگەرد و نە بە یادهێنانەوە، نە هەڵگرى منێكى ئیرۆتیكى نەخۆشە، بە یادهێنانەوە نییە چونكە دەقى ئیبداعى نەزۆك نییە تا بۆ یادەوەرییەكان بگەڕێتەوە، وەك چۆن نایەوێت چەپاندنى سێكسى لە رێگەى منێكى ئیرۆتیكى نەخۆش ممارەسە بكات.
 پ/ئەو جیاوازییانە كامانەن كەوا لە نێوان شیعرى گەنج و شاعیرى گەنج دا هەن، هەروەها شیعرى پیرو شاعیرى پیردا، دواجاریش شیعرى مردوو، شاعیرى مردوو؟
 و/ئازیزەكەم هەرگیز ئیبداع پۆلین ناكرێت، وەك چۆن ناكەوێتە نێوان ململانێى نەوەكانەوە. داهێنان لە دەرەوەى چوارچێوەكاندا هەناسە دەدات، ئەوەى بەردەوام دەیەوێت ئەو جیاكارى و پۆلینكردنانە بەرز بكاتەوە، ئەوەى دەیەوێت كۆمەڵگە پارچە پارچە بكات، ژیان پارچە پارچە بكات سیاسییەكانن نەك داهێنەران، ئەوە سیاسیەكانن دەیانەوێت لە رێگەى پارچە پارچەكردنى كۆمەڵگە واقیعێك بچەسپێنن بۆ ئەوەى كۆمەڵگەى پىَ دیل و كۆنترۆل بكەن، دەیانەوێت لەو رێگەیەوە پرنسیبێك بۆ داگیركردن و چەوسانەوەو بێنرخكردن بسازێنن، بەڵام رەهەندەكانى ئەدەب و هونەر، داهێنان و جوانى هەرگیز بۆ پرنسیبى واقیعى چەسپاو ناگەڕێتەوە، هەرگیز مل بۆ پارچە پارچەكردنى كۆمەڵگە كەچ ناكات، بەڵكو بەردەوام لە سەر نەفیكردنى ئەو واقیعە چەسپاوە رادەبێتەوە، لە سەر نەفیكردنى دەسەڵاتەكان دەوەستێت.
 شیعرى مردوو ئەگەر ئەو ناونانە بشێت، شیعرێكە نەك هەر پاشبەندى قبوڵە بەڵكو بەردەوام ممارەسەى پاشكۆیەتى دەكات، نەك زمان. لە شیعرى مردوو بەرجەستەترین شت ئەوەیە كە وەك پاشكۆى شتەكان خۆى دەنوێنێت، بەڵام لە شیعرى زیندوودا زمان دێتە قسەكردن. وەك (مالارمىَ) دەڵێت: نووسین گەیشتنە بەو پنتەى كە زمان بێتە گۆ، نەك من. كەواتە شیعرى مردوو لە رێگەى ناسینى شتەكانەوە دەناسرێتەوە، بەڵام شیعرى زیندوو كلیلى ناسینى شتەكانە. شیعرى مردوو ئامرازە، بەكار دەهێََنرێت. شیعرى زیندوو بۆ خۆى ئامانجە. ئەگەر گریمانەى ئەوە بكەین پرۆسەى شیعر نووسین، یان حاڵەتى شیعر نووسین ممارەسەكردنێك بێت ناراستەوخۆ نووسەر لە رێگەى زمانەوە بێتە گۆ و لە ئاكامدا حاڵەتێك لە چێژ تیۆریزە بكات، لێرەدا ئەو غەریزە سێكسییەى نێوان قەڵەم و كاغەز دەبێتە شوێنێك یان بەرهەمێك بۆ ممارەسەكردنى غەریزەیەكى دیكە كە دەشىَ غەریزەى خوێندنەوە بێت، بەو مانایە پرۆسەى نووسینى شیعر فەراهەمكردنى پانتاییەكە بۆ پرۆسیسەكردنى غەریزەكان، بەمجۆرە لەگەڵ لە دایكبوونى ئەو پانتاییەى كە بە (دەق) ناو دەبرێت، نووسەر بە مانا (بارت)ییەكەى دەمرێت، مەرگى نووسەر دەكاتە لەدایكبوونى دەق. هەر لەوێشەوە وجودى نووسەر بە رشتنى شەهوەتەوە یەكسان دەبێت، یان لەگەڵ گەیشتن بە ترۆپكى لەزەت كۆتایى دێت، دواجار نووسینى شەهوەت (گەیشتن بە ترۆپكى چێژ) بە هەمان شێوە شەهوەتى نووسینیش دەگەیەنێت، بەهاى دەقیش خۆى لە میانى ئەو شەهوەتەدا حەشار داوە كە بەرهەمى دەهێنێت و لە ساتەوەختى خۆیدا لە برى وجودى نووسەر وەك زمان دێتە گۆو دواجار وەك جەستەى دەق بەرجەستە دەبێت. بە لەدایكبوونى جەستەى دەقیش جەستەى نووسەر دەكەوێتە دەرەوەى دەقەوە، بەمجۆرە جەستەى دەق لە دووتوێى ئەو شەهوەتەى لەخۆیدا حەشارى داوە چێژ دەڕژێت، بە مانایەكى دیكە چێژى ممارەسەكردنى شەهوەت لە كۆى رەهەندە جۆراوجۆرەكانى جەستەوە دێتە دى، خوێنەر لەو خاڵەوە دەكەوێتە نێوان چێژى جەستەو شەهوەتى زمان.
 لە بەر ئەوەى لە ساتەوەخت و حاڵەتى نووسین ناتوانین دەست بۆ ئەو شتانە بەرین، یان لە بەر ئەوەى لە حاڵەتى ناوبراو شەهوەت داگیرمان دەكات و نوسەر ناتوانێت خۆى بێت، بۆیە ئەوەى بۆمان دەمێنێتەوە ئەوەیە كە دواتر بیرى لێدەكەینەوە، بیر لێكردنەوەى دواییش شەهوەت دەخاتە حاڵەتى رابردووەوە، بەڵام وەك دەزانین رابردوو و داهاتوو لە شەهوەتدا بوونیان نییە، شەهوەت هەنووكەیى و ساتەوەختییە، لە حاڵەتى نووسیندایە، ئەو ساتەوەختەى نووسەریش تێیدا دەجولێت جگە لە زمان شتێكى دیكە نییە. هەر لێرەوە دەكرىَ بۆ (مالارمىَ) بگەڕێینەوە چونكە لە ساتەوەختى نووسیندا نووسەر جگە لە هێنانە گۆى زمان شتێكى دیكەى نییە. هەروەها لە بەر ئەوەى شەهوەت رابردوو و داهاتووى نییە بۆیە نووسەر لە ترۆپكى شەهوەت بە مانا ئیبداعییەكەى دەكەوێتە نێوان دوو بۆشاییەوە، بۆشایى رابردوو بۆشایى داهاتوو، لە دەرئەنجامى شەهوەتیش دەق ئەو چێژەیە كە زمان لەخۆ دەگرێت، یان بە مانایەكى دیكە دەق ئەو شوێنكاتە پڕەیە كە زمان دەبێتە جەستەكەى، بەمجۆرە بوونى نووسەر بە ساتەوەختى پرۆسیسەكردنى نووسینەوە بەندە، بە ساتەوەختى ممارەسەكردن و مانەوە لە چێژدا پێوانە دەكرێت، لە سەر ئەو بنەمایە مەرگى نووسەر تەعبیر لە لەدایكبوونى دەق دەكات، یان وەك (بارت) دەڵێت: مەرگى نووسەر بایى لە دایكبوونى دەقە. كەواتە دەشىَ بڵێین مەدلولى حەقیقى هەموو دەقێك خۆى لە شەهوەتدا دەشارێتەوە، شەهوەتێك كە دەق دەیهێنێتە وجود و خوێنەران پرۆسیسەى دەكەن.
  لێرەدا كۆى ئەو قسەكردنەى من لەگەڵ ئەو مانایەى كە لە پرسیارەكەدا هاتووە پێچەوانە دەكەوێتەوە. دەمەوێت بڵێم مردنى نووسەر وەك لاى (بارت) هاتووە بە مردنى دەق پێوانە ناكرێت، چونكە (بارت) كە دەڵێت نووسەر راستەوخۆ ئەو كەسەمان دێتە خەیاڵ كە لە نیشتمانى زمان نیشتەجێیە، بەو مانایەش وەك لە پرسیارەكە هاتووە دەبێت نووسەرى مردوو بكەوێتە گۆڕستانى زمانەوە لە بەر ئەوەى زمانیش گۆڕستانى نییە، كەواتە نووسەرى مردوو وەك لە پرسیارەكە هاتووە بوونى نییە.
 پ/لە پێشەكى كتێبى (نیگاى دەست) كە برتییە لە چەند شیعرێكى تۆو هەندرێن و ئیلۆنۆرا برۆ و شێروان خدر، گوتوتە: شیعر گەڕانە، وردبوونەوەیە، كەشفكردنە، دەستلێدانى زمانە، بەڵام بە رووتى، هێرشكردنى هەستە لە مەیدانى خەیاڵً" ئەمە پێناسەى شیعرە؟ لە دەرەوەى ئەو بۆچوونە چیدیكە هەیە دەربارەى شیعر؟
 و/ بێگومان شیعر هیچ پێناسەیەكى تا سەر قبوڵ نییە، لێرە رەنگە بتوانم بڵێم شیعر ژیانە، بەڵام نەك وەك ئەوەى تێیدا دەژین، بەڵكو وەك ئەوەى خەیاڵى دەكەین. شیعر ئەو فەزایەیە كە لە بەریەككەوتنى دوو شتى دژ و ناكۆك دێتە بەرهەم، هەر لەوێشەوە هەستى دەستپێكردنمان پىَ دەبەخشێت. شیعر بەرهەمى خۆگۆڕینى ئاوە بە خەیاڵى زمان…
 پ/ئەو جورئەتەى كەوا لە كاتى نووسیندا كەمەرى دەگریت، هەمان ئەو جورئەتەیە كە قسەى پىَ دەكەیت لەگەڵ نووسیارێك و كەسێكى ئاسایى؟
 و/قسە كردن لە بارەى نووسین و دەنگ بەرەو دوو بیركردنەوەى دژ بەیەكمان دەكەنەوە، یان بە مانایەكى دیكە بەرەو دوالیزمییەتى رۆح و جەستەمان دەبەن، بۆ نموونە (ئەفلاتوون) دەنگ وەك وێنەیەكى بنەڕەتى و بەرایى سەیر دەكات، ئەو سەیركردنە لەوێوەیە كە مەبەست و بیركردنەوەى قسەكەر بە شێوەیەكى ئامادە لە كاتى ئاخافتندا دەگەیەنێت. هەروەها (رۆسۆ) نووسین بە پاشبەندى ئاخافتن دادەنێت، یەكەمیان پێیوایە نووسین دەرچوونە لە سیستەمى دایكایەتى و دووەمیان بە دەرچوون لە سیستەمى باوكایەتى حیسابى دەكات، بەڵام (دریدا) نووسین بە كردارێك دادەنێت كە بە دژى دەنگ دەكەوێتەوە نەك هەر ئەوەندە بەڵكو نائامادەیى دەنگیشى لەخۆدا هەڵگرتووە.
 نووسین پێویستى بە سەفایەك هەیە، یان فەزایەك كە بشىَ خەیاڵ ئازادییەكانى خۆى تێدا بە ئاسانى پراكتیزە بكات، بە بىَ ئەو سەفاو هێمنییە لاى من نووسین دەكەوێتە تەگەرەى جۆراو جۆرەوە، بەڵام جورئەتى نووسین و جورئەتى قسەكردن دوو شتى لێكجیاوازن. جورئەتى قسەكردن لە دڵنیاییەوە هەڵدەقوڵێت، دڵنیاییەك كە پشت بە جۆرێك لە راستى دەبەستێت، چونكە لە ئاخافتندا هەمیشە مانا دەكەوێـتە چوارچێوە تەقلیدییەكەیەوە، هەروەها ئەو فەزایەى كە قسەكردن خەڵقى دەكات راستەوخۆ بە لۆژیك و عەقڵەوە بەندە، بەڵام نووسین پرۆسەیەكى ئاڵۆزە بەو مانایەى كە نەست رۆڵى تێدا دەگێڕێت، لێرەوە هەست دەكەم جورئەتى نووسین بەشێكى زۆرى پەیوەندى بە خەیاڵەوە هەیە نەك راستى و واقیع، وەك چۆن بە فەزایەك لە گومان دەور دراوە كە ئاراستەكردنى پرس بە بزوێنەرى سەرەكى دادەنرێت، هەر لەوێشەوە نووسین ماناكانى خۆى لەو یارییە جیاوازانەوە هەڵدەگرێتەوە كە دەكەوێتە نێوان فەزاو سیاقى رستەكانەوە.
 پ/ئارتۆ رامبۆ بۆچوونى وەهایە مرۆڤ دروست بووە بڵێ "بیركەرەوەم" نەك بیر دەكەمەوە، بە بۆچوونى تۆ ئەم جۆرە دەربڕینە كتوپڕە یاخود هەوێنى تێڕامان و قوڵبوونەوەیە بەرامبەر بە وشە؟ ئەگەر شاعیرێك دژە بۆچوونى رامبۆ بێت، فەنتازیا و ئیستاتیكا بەرهەم دەهێنىَ و شیعرەكانى جاویدانن؟
 و/ئەوەى لە دنیاى ئەمڕۆى مۆدێرندا زۆر جەختى لێدەكرێتەوە هەر تەنها ئەوە نییە كە حەقیقەتى من بیردەكەمەوەى دێَكارتى و بیركردنەوەى رامبۆى بە میتافیزیكاوە پەیوەست دەكەن، بەڵكو سبیرینتیكا و زانستى مەعریفى لە بنەڕەتدا خود و منى بیركەرەوەى رەتكردۆتەوە، ئیتر ئەوە سبیرینتیكایە شوێنى منى بیركەرەوەى گرتۆتەوە، خودگەرایى بۆتە داهێنراوێكى تەكنیكى ئامێرگەرا، حەقیقەت بۆتە كۆمەڵێك حەقیقەتى دروستكراو، بەو مانایەش لەگەڵ بەرەو پێشچوونە یەك لە دوا یەكەكانى تەكنۆلۆژیا تاك وەك خود هیچ بەهایەكى نییە، تەنها لە یاساكانى مافى مرۆڤدا نەبێت. بۆیە ئەمڕۆ مرۆڤ بە دواى حەقیقەتدا ناگەڕێت، بەڵكو حەقیقەت دروست دەكات، ئێستا لە برى ئەو منەى (دێكارت) كە بە وەكالەتى خواوەند بیرى دەكردەوە، من بیر دەكەمەوەیەكى درووستكراو هاتۆتە نێوەوەو لەگەڵ ساختمانە فیكرى و درووستكراوە تەكنۆلۆژیى و ئامرازە زانستییە وردەكان و ئامێرە بیركەرەوەكاندا درێژ دەبێتەوە، لێرەوە لە شوێنى منى (دێكارت)ى چەندان (من) هاتنە قسەكردنو تاگەیشتنە ئەوەى كە لە رێگەى تیۆرى ئینفۆرماتیكو چۆنیەتى زانستىو تیۆرى (زیرەكگەرایى-كلیڤەر)ى دەستكردو بەرەو پێشچوونەكانیانەوە منى بیركەرەوەو خودى سایكۆلۆژى پووكایەوە، لە شوێنى ئەودا بنەماو سەرچاوەگەلێكى نوآ لە دەرەوەى مرۆڤ هاتە ناوەوە، ئیتر حەقیقەت چیدى بەپێى فەلسەفەى یۆنانى ناژمێردرێت، هەروەك چۆن ناكەوێتە نێو عەقڵى مرۆڤ و بیركردنەوەى مرۆییەوە، بەڵكو لە دووتۆیى منى بیركەرەوەى دەستكردگەرادایەو لەگەڵ بونیادە فیكرییە دەستكردەكانو تەكنەلۆژیاو ئامێرە زانستیە وردەكانو ئامێرەكانى بیركردنەوە درێژ دەبێتەوە. بەو مانایە خود جگە لە بەرئەنجامى هێزێكى دەستكرد، شتێكى دیكە نییە. حەقیقەتى خودى چیتر لەمندا ناژمێردرێت، بەڵكو بەردەوام دروست دەكرێَت لەبرى ئەوەى بەدوایدا بگەڕێین.
 بەمجۆرە مرۆڤى شارستانى و ژیارى نوىََ ئامانجى لە بە دواداگەڕانى بوون و پراكتیزەكردنى وجود كورت ناكرێـتەوە، ئیتر چیدى ئامانجى مەعریفە گەڕِان نییە بە دواى بوونى مرۆڤایەتى، بەڵَكو پرۆژەیەكى تەكنۆلۆژیى زانستگەرایە، ئەوە تەكنۆلۆژیایە تەكنیك و زانستى یەكخست و سەركەوتنى بە دەست هێنا هەر لەوێشەوە بووە ماهیەتى جەوهەرگەرایى بوونى مرۆڤایەتى، بەو مانایەش بوون بە جەوهەرى تەكنۆلۆژیا و زانستەكان دێَتـە ژماردن. خودى مرۆڤ لە رێگەى جەستەو منیتالیەتەوە بووە پڕۆژەى تەكنۆلۆژیا، بەڵام تەكنۆلۆژیا هەر ئامراز نییە، ئیتر ئەوە ئەو ئامرازە زیرەكەیە واى كردووە بوونى مرۆڤ بێتە بوونێكى تەكنۆ/زانست/لۆژى، بێتە بوونێك كە لەخۆیدا عەدەمییەتى بوونى مرۆڤایەتى و حەقیقەتى یۆنانى هەڵگرتووە، ئەو بوونەش دەشىَ بە عەدەمییەتى رەتكەرەوە ناوزەد بكرێت، بەو مانایە عەدەمیەتى رەتكەرەوە، بوون بە شێوە نوێیەكە دەرباز دەكات. بۆ ئەو ڕزگاركردنە دوو رێگا لە ئارادایە، یەكەمیان رێگاى نەبوونگەرایى نەبوونە. دووەم رێگاى دەستكردى تەكنۆلۆژى زانستییە، رێگەى عەدەمى یەكەم شاعیرو فەیلەسوفو بیریاران پێیهەڵدەستن، ئەوەى دووەمیان لەرێگەى زانایانو ململانێیان لەگەڵ سروشتدا دێتە دى، بەمجۆرە دەبآ دەقى ئیبداعى لە عەدەمێكەوە بۆ عەدەمێكى دیكە، بە شێوەیەكى ریشەیىو كتوپڕو  زنجیرەیى وشەكان لەیەك بترازێنآ بۆ ئەوەى بە خاوەنبوون رەتبكاتەوە، كەواتە نووسین بە گشتى كەوتنە نێو بۆشاییەكى دیكەیە، بۆشایى ناوەوەمان، بەو مانایەش ئێمە مامەلە لەگەڵ بۆشاییەكاندا ناكەین، بەڵكو لە ناوەوەى خۆماندا دەژین.
 بە بڕِواى من ئەوەى ئەمڕۆ سبیرینتیكا و شیعر لە یەك نزیك دەكاتەوە دەشىَ چەمكى رەتكردنەوە بێت، بەو مانایەش ئەگەر سیبرینتیكا لە رێگەى جێبەجێكردنى بابەتگەرایى و شەفافییەتەوە كۆى چەمكە كلاسیكییەكانى من و بیركردنەوەو خود و حەقیقەت كاڵ بكاتەوە، لەوێوە فەزایەكى دیكە بۆ تەماشاكردن و بینین  بخاتەوە، فەزایەك كە بێدەنگى ئامێرە تەكنۆلۆژییەكان فەراهەمى دەكەن، ئەوە شیعرە كە ماهیەتى زمان تێیدا جێبەجىَ دەكرێت، هەمیشە لە رێگەى رەتكردنەوەى مانا لەكاركەوتووەكان و گرتنى لە ناكاوى چركە لەدەستچووەكانى خەیاڵ وكردنەوەو بەرفرەوانكردنى رەهەندەكانى تەماشاكردن لەگەڵ تەكنۆلۆژیا دێتەوە، واتە ئەوەى تەكنۆلۆژیا و شیعر لە یەك نزیك دەكاتەوە لە لایەك بوونى بێدەنگى تەكنۆلۆژیایە لە لایەكى دیكە خێراییە لە گرتنى چركەساتە درەوشاوەكان،  بەڵام نەك بە مانا هایدگەرییەكەى كە زمان ماڵى بوون بێت، بەڵكو بەو مانایەى كە بۆ گەیشتن بە رەهابوونى زانست و هونەرو جوانى دوورتر بەرەو دەرەوەى دیوارى وجود ببینەوە. وەك ئەوەى لە برى بێدەنگى زمان، بێدەنگى تەكنۆلۆژیا ماڵى بوون بێت. بەو مانایە ئیدى شیعر بە دواى كەشفكردنى حەقیقەتەوە نییە، بەڵكو وێنەگرتنى چركەئامێزى فەزاى شیعرییەتە لە نێو كۆى دەنگە دەنگەكانى تەكنۆلۆژیادا.
 پ/شیعرەكانت لە سەر كورسى ئاو-دا دانیشتوون، ئایا لەوێوە تەماشاى دنیا دەكەن، یاخود موعتادن (چ زەمەنى بێت، چ سەرمەدى) بە وشەى ئاو-و شێوازو چۆنییەتى بەكارهێنانى؟
 و/ ئاو وەك چۆن تەعبیر لە بەردەوامییەتى مێژووییەكى بەدوایەكداهاتووى (گەیەنراو) دەكات، بە هەمان شێوە مێژووى (یاخیبوون)ى غەریزە ئەزموونگەرییە جوانكارییەكانیشى لەخۆدا هەڵگرتووە. من بەردەوام هەوڵدەدەم لە نێوان ئەو دوو مێژووەدا پردێك بۆ تەئویلكردن درووست بكەم. خەیاڵى من لە ئاوەوە هەڵدەقوڵێت، وەك چۆن هەر لەوێشدا غەرق دەبێت، بەو مانایە ئاو دەبێتە وزەو هێزێك و من دەخاتە دەرەوەى خۆى، لە برى بوونى من بێدەنگییەكانى زەمەن قەڵەمكێش دەكات، پاشان وەك جەستەى دەق دەردەكەوێت. دەمەوێت بڵێم نەرمى ئاو دەلالەت لە چێژى نزیك بوونەوە لە دوا ترۆپكى شەهوەت دەكات، یان شێوەى ئەو پردەیە كە وەك (گەیەنراو) بە شەهوەتى زمان و وەك (یاخیبوون) بە شەهوەتى جەستەوە دەلكێـت. بەمجۆرە جگە لە ئاو شتێكى دیكە نییە، بە لاى من شیعر ئەو شوێنكاتە بەتاڵەیە كە ئاو دەبێتە جەستەى، هەر بەمجۆرەش لە كۆى پێناسەكان رووت دەبێتەوە، دەكەوێتە پشت شتەكانەوەو راستەوخۆ بە حاڵەتى ساتەوەختى ونبوون، ساتەوەختى ممارەسەكردن و مانەوە لە چێژ بەند دەبێت. من دەمەوێت لە ئاستى ئەو ساتەوەختە قسەیەك بكەم، قسەیەك بە نیسبەت ئاو هەم وجود بێت هەم شوێنى وجود. ئاو نیشتیمانى منە، دەمەوێت شیعر لە نێو پرووشە دیارو نادیارەكانیدا نیشتەجىَ بكەم.
 پ/خەون یان خەیاڵ زێتر كۆمەكى شاعیر دەكات؟
 و/ قسە كردن لە خەون و خەیاڵ قسەكردنە لە بارەى دنیایەكى ئاڵۆز، لە بارەى دنیایەك كە وەهم بەڕێوەى دەبات. خەون و خەیاڵ ناشىَ بە شێوەیەكى دیاریكراو دەسنیشان بكرێت، دەكەوێتە دەرەوەى پێوانەكانەوە، دەكەوێتە دنیایەكى بزر، دەكەوێتە نێو دنیا جیاوازەكانەوە. هەر بەو مانایەش خەون و خەیاڵ بۆ بەرجەستەكردنى رووە دیارەكەى خۆى لە رێگەى رووە نادیارەكەیەوە پەیوەندى بە ئیبداعەوە دەكات، لە سەر ئەو بنەمایە رووە نادیارەكەى خەون و خەیاڵ بە هۆى دایكبوونى ئیبداعییەوە دەردەكەوێت.
 خەیاڵ كاراكتەرێكى سەرەكییە فیكرى مرۆڤ بە وێناكردن و شیمانەییەوە دەوڵەمەند دەكات، تا زێتریش لە خەیاڵ نزیك بینەوە زێتر دەچینە نێو بیرۆكە پەتییەكانەوە، بەڵام نەك بەو مانایەى كە خەیاڵ هەوڵێك بێت بۆ قەناعەت پێكردن، بەڵكو وەك ئەوەى خەیاڵ هەوڵێك بێت بۆ چێژ و سەرسامى، هەوڵێك بێت بۆ قوڵكردنەوەى هەست و نەستى جوانكارییانە، هەر لەوێشەوە بەو شوێنانە دەگەین كە عەقڵ دایاندەپۆشیت.
 وەك چۆن هەر تەنها خەونى بێدارییە بتوانێت وامان لێبكات بگەینە وێنە غەریبەكان، ئەو وێنە غەریبانەى هەڵگرى فانتازیان، بەو مانایەش خەون هەر تەنها پراكتیزەكردنێكى رازیكەرانەى ئارەزووە چەپێنراوەكان نییە وەك (فرۆید) باسى دەكات، بەڵكو درووستكردنى دنیایەكە لە فەنتازیا (ئەنیما)ى نووسەر پێى هەڵدەسێت، هەر لەوێشەوە وەك بابەتێكى سەرەكى ئازادى سەیر دەكرێت، كەواتە خەون راكردن نییە لە واقیع وەك تێیگەیشتووین، بەڵكو نووسینەوەیەتى بە شێوەیەكى دیكەى جیاواز. خەون سەیركردنى دنیایە وەك چۆن دەتەوێت، نەك وەك چۆن هەیە، هەر لەوێشەوە خەون كۆى سنوورو سانسۆرە دەستكردەكانى واقیع دەبڕێت و بە ئازادى بە خەیاڵ دەگاتەوە، ئیبداعیش راستەوخۆ بەو فەزا ئازادەوە بەندە، بىَ خەون و خەیاڵ شتێك بە ناوى داهێنان وجودى نییە، پلەى باڵایى شیعر لە هاوگونجانى فۆڕم و ناوەڕۆكدا نییە، بەڵكو لە یەكگرتنى خەون خەیاڵدایە.
 
 

Previous
Next
This site is registered on wpml.org as a development site.