Skip to Content

Thursday, March 28th, 2024
وڵاتە فاشیلەكان….. زوبێر رەسول

وڵاتە فاشیلەكان….. زوبێر رەسول

Closed
by September 14, 2008 گشتی

  وڵاتە فاشیلەكان….. زوبێر رەسول     
 
  لە ئەدەبیاتی زانستە سیاسیەكاندا كەم زاراوەو چەمك هەیە بەقەد زاراوەو وشەی وڵات یاخود دەوڵەت- State جێگای مشتومڕو كێشەزای فەلسەفیو هزری بێت، ئەمەش بوَ ئەوە دەگەرێتەوە كەئەم چەمكە زیاتر لەكایەو رەهەندێك دەگرێتەخوَ، هەر لەچەمكی دەوڵەتەوە بگرە تا دەگاتە پیكهاتەو جوَرەكانی دەوڵەت، بوَیە هەر ژانرێك لە ژانرەكانی زانستە كوَمەڵایەتیەكان خاوەن دیدگاو بوَچوونی خوَیەتی لەمبارەیەوە، هەر بوَنموونە دیدگای كوَمەڵناسی خاوەن تێگەو روانینێكی جیایە لەدیدگای یاساو، دیدی یاسا جیایە لەهی زانستە سیاسیەكان هی زانستە سیاسیەكانیش جیایە لە هی ڕوانگەی ئابوری، هەر ئەمەشە وای كردووە كە ئەم چەمكە بە تێپەربوونی زەمەن خوێندنەوەی نوێو لێكدانەوەی جوَراو جوَری بوَبكرێت، بوَنمونە دەوڵەت لەسەردەمی یوَنانەكان هەمان ئەو فوَرمەی دەوڵەت نیە كە لە لەسەردەمی روَمانەكانەوە بوونی هەبووە، بەهەمان شێوە هزری ئیسلامیش لەمبارەیەوە خاوەن  دیدێكی جیایە بوَ چەمكی دەوڵەت كە جیاوازە تا رادەیەكی زوَر لەچەمكی دەوڵەت لەهزری روَژئاوادا.   
 بوَیە بەچەند دێڕێكی كورت دەتوانین بڵێین كەدەوڵەت وەك دامەزراویەكی سیاسی یەكێكە لەسەرەكیترینو چالاكترین ئەو دامەزراوە سیاسیانەی كە لە هەناوی موَدێڕنەدا هاتوَتە ئاراوەو بوَی زوَرجار پێیدەوترێتت (دایكی گشت دامەزراوەكان)  كەتائیستاش لەو پەری بەهێزیدایە، سەرەرای ئەو دیدگا كوَموَنیزمیەی كە پێیوابوو لەگەل زەبەلاحبوونی سیستمی سەرمایەداری دەوڵەت هەرسدینێ، بەڵام ئەم بوَچوونە تا ئیستاش لای زوَربەی بیرمەندان وەك جوَریكە لە یوَتوَپیا سەیر دەكرێت،كەچی لەهەمان كاتدا جوَرێك لە بیرمەندان، بەتایبەت فەیلەسوفی ئەڵمانی ((هیگل)) ئەم دامەزاروایان وا باڵاو پیروَز كردووە تا ئاستی پیروَزی خودا، یاوەك هیگل خوَی دەڵێت:"دەوڵەت رەنگدانەوەی كردەی عەقڵو روحی رەهایە" هەربوَیە عەقلو ئازادی لای هیگل دوو رووی یەك دراون،  چونكە شتێك نیە بەناوی (ئازادی خود) یا هاولاتیبوون لەدەرەوەی دەوڵەتی عەقڵانی چونكە دەوڵەت پارێزەرو دروستكەری ئازادیەكانە، هەر ئەمەشە وای كردوو كە هیگل بەئەستەم باوەڕی بەبوونی كوَمەڵگایێكی مەدەنی تەندروست هەبێت لەدەرەوەی دەوڵەتو دامەزراوە سیاسیەكانی دەوڵەت، هەڵبەتە ئەو دەوڵەتەی هیگل مەبەستێتی ئەو دەوڵەتە توَتالیتارو دیكتاتوَرانە نین كەتا ئێستاش لە خوَرهەڵات بوونیان هەیە، بەڵكو ئەو دەوڵەتەی ئەو بیرمەندە گەرەكیەتی دەوڵەتێكی واقیعیو عەقڵانیەو گوزارشت لە ویستی گشتی ( ألارادە العامە –Public will) دەكات، كەواتە دەوڵەتو دەسەەڵاتەكانی دەوڵەت لە بنەڕەتدا لەلایەن خەڵكەوە بەرهەم هێنراوە بوَ خزمەتی خەڵك. هەرچەندە ئەركو دەسەڵاتەكانی دەوڵەت هەمان ئەو دەسەڵاتانە نین كە دەوڵەت لەسەدی هەژدەو نوَزدەدا هەیبووە، بەڵكو ئێستا ئێمە لەسەردەمی سنورداركردنی لاوازبوونی دەسەڵاتەكانی دەوڵەت داین لەهەندێك بوارەوە، چونگە شەپوَلەكانی تەكنەلوَژیاو گڵوَبالیزم، كوَمەلێك دەزگاو دامەزراوەی تریان هێناوەتە ئاراوە هاوشێوەی كوَمپانیا فرەڕەگەزەكانو رێكخراوە نێو دەوڵەتیەكان، كەخاوەن دەسەڵاتێكی سەروی دەوڵەتن لە هەندێك جاردا، ئەمە جگە لەوەی لەدونیای جەنجالی ئێستادا لەبەر فراوانبوونی پێداویستیو خزمەتگوزاریەكان دەوڵەت ناتوانی بەتەنیا زاڵبێت بەسەر گشت ئەم بوارانەدا، بوَیە دامەزراوە مەددەنیەكان هاریكاری دەوڵەت دەبن لە زوَر بواردا، بەتایبەت لەبوارە كوَمەلایەتی و روَشنبیریەكان، نەك تەنیا لاوازكردنی دەسەڵاتی دەوڵەت وەك ئەوەی لەوڵاتە نا دیموكراسەكاندا باوەو زوَر جاریش وەك پاساوێك دەسەڵاتی سیاسی بەكاریدێنێت بوَ ئیفلیج كردنی دامەزراوە كوَمەلایەتیو مەدەنیەكان ، چونكە ئێمە تا ئێستاش وا دەڕوانینە دامەزراوەكانی كوَمەلی مەددەنی كەجوَرە دەزگایێكن بوَ لاوازكردنی دەسەڵاتو دەوڵەت، كەچی ئەم بیروَكەیە لەبنەرەتدا هەڵەیەو هەر ئەمەشە وای كردووە تائێستا رێكخراوەكانی كوَمەلی مەدەنی نەتوانن بەئەركە سەرەكیەكانی خوَیان هەڵسنو هاریكارو هەماهەنگو لەهەمان كاتیشدا چاودێری دەسەڵاتی سیاسی بن. بەهەر حاڵ نامەوێ زوَر بچمە بنجوبناوانی فەلسەفەی دەوڵەت، ئەوەی باسیشم كرد تەنیا بوَ ئەوە بوو كە خوێنەر ئاشنا بكەم بە بنەڕەتی ئەركو مەرامەكانی دەوڵەت، بوَیە دەمەوێ لەو سوَنگەیەوە بێمە سەر ئەو چركە ساتانەی كەدەوڵەت لە ئەركە روَحی ئەخلاقیەكانی خوَی لادەداو دەبێتە دامەزراوەیەكی ستەمكار بەسەر كوَمەڵگاوەو روَژانە هەژموونی خوَی بەسەر گشت ڕایەلە كوَمەلایەتی سیاسیو كولتوریەكاندا پەخش دەكاتەوە، ئەمەش ئەو چەمكەیە كە كردوومانەتە ناونیشانی ئەم بابەتەمان.     
 مەبەست لەزاراوەو چەمكی وڵاتە فاشیلەكان –Failure States یاخود رونتر بڵێین سیستمە سیاسیە فاشیلەكان، ئەو چەمكە سیاسیە تازەیەیە كەلەسەرەتایی سەدەی بیستو یەكەمدا هاتوَتە نێو فەرهەنگی پێوەندیە نێو دەوڵەتیەكان. مەبەست لەم زارەوە نوێیە گشت ئەو دەڵەتانە دەگرێتەوە، كە سەرتاپای دامەزراوە سیاسیە سەرەكیەكانیان توشی جوَرێك لەئیفلیج بوون هاتوون، بەتایبەت هەرسێ دەزگا سەرەكیەكەی دەوڵەت واتا: دەزگای یاسادانانو جێبەجیكردنو دادوەری، لە ئەركە سەرەكیەكانی خوَیان لایان داوەو بوونەتە پاشكوَی دەزگایێكی توَتالیتار كە ئەستەمە لەبونیادی ئەم جوَرە دەوڵەتانەدا هەست بە جوَرێك لەجیابوونەوەو سەربەخوَی دەسەڵاتەكان بكەیەت تائەو سنورەی كە سەرجەم دامەزراوەكان لە دوَخێكی چاودێریكردنو تاكو خەساندنی كوَمەڵگادانو هەمیشە توندوتیژی باڵای بەسەر گشت لایەنە گشتیو تایبەتیەكانی ژیاندا كێشاوەو وڵات بەردەوام نغروَی شەڕو شوَری هەمەجوَر بووە، بەتایبەت كێشەی مەزهبگەری نێوان تائیفەو خێڵو ئایینو ئایینزاكان، تا ئەو ئاستەی زوَرجار دەوڵەت لەشێوەی پڕوَژەیێكی بازرگانی دەردەكەوێت لەبەرژەوەندی گروپێك كەدەستیان بەسەر گشت دامەزراوە بەرهەم هێنەرەكانی دەوڵەت كێشاوەو بوَبەرژوەندیە تایبەتیەكانی خوَیان، ئەم جوَرە وڵاتانە بەردەوام بەدەست كێشەگەلی هەڵاوسانی ژمارەی دانیشتوانو دیاردەی كوَچكردن ناسەقامگیری سیاسی دەناڵێنێن، بەتایبەت ئەوەی پەیوەندە بە بێبەشبوون لە خزمەتگوزاریە ئاساییەكانی ژیان و داتەپینی ژێرخانی ئابوریو  هەرەسهێنانی پروَژەكانی فراژوبونی سیاسیو  دەستێوەردانی دەرەكی. تا ئەو ڕادەیەیی كەزوَرجار دەوڵەت لەلایەن چەند هێزێكی دەرەكی نادیار ئاراستە دەكرێت، نموونەی ئەم جوَرە دەوڵەتانە لەئێستادا وەك سودانو سوَمالو ئەفغانستانو عێراقو چەندان وڵاتی خوَرهەڵاتی ناوەراست دەگرێتەوە . هەربوَ ئەم مەبەستە گوَڤاری سیاسەتی دەروە – foreign policy كەلەئەمریكا لە لایەن دەزگای كارنجی بوَ ئاشتی نێودەوڵەتی دەردەچێت چەند روَژیك پێش ئیستا ، هەڵسا بەپوَلێن كردنی دەوڵەتانی جیهان بوَ پێنج پلەو پوَلێنی سەرەكی، پلەی یەكەم ئەو وڵاتانە دەگرێتەوە كە لەدوَخێكی یەكجار فەشەل دان، جوَری دووەم ئەو وڵاتانەن كەلەمەترسی توشبوون بە حالەتی فەشەل دان، جوَری سێیەمیش ئەو جوَرە وڵاتانەن كە لە نێوان حاڵەتی ساقامگیری و  ناسەقامگیری سیاسیدان كەلەوانەیە لەبچوكترین قەیراندا توشی جوَرێك لەناسەقامگیری سیاسیو كوَمەڵایەتی ببن، جوَری چوارەمیش ئەو وڵاتانەن كە خاوەن دوَخێكی سەقامگیری بەهێزنو كێشەی ناوەخوَیان نیە، بەڵام جوَری پێنجەم ئەو جوَرە وڵاتانەن كە لەبارودوَخێكی پێشكەوتوو سەقامگیریێكی توَكمەی سیاسیو ئابوری كوَمەلایەتی دانو هەرگیز مەترسی ناسەقامگیربوونیان لێناكرێت، بەڵام ئەوەی جێگای داخە ئەم جوَرە وڵاتانە بەشێكی كەمی وڵاتانی جیهان پێكدێنن، وەك وڵاتە ئەسكەندەنافیەكانو ئوستراڵیاو كەنەداو ئیرلەنداو كوَماری چیكو وڵاتی ژاپوَن. ئەمە لەكاتێكدایە كە ولایەتە یەگرتوەكانی ئەمریگا لەخانەی ئەم جوَرە ولاتانەدا نیەو بەڵكو لە پوَلێنی چوارەمە واتا وڵاتە سەقامگیرەكان، كە ئەمەش زوَربەی ولاتانی ئەوروپاو مەنغوَلیاو بەرازیل دەگرێتەوە، كەچی باقی دەوڵەتەكانی تری جیهان لەنێوان ئەو وڵاتانەن كەمەترسی توشبوون بەفەشەلیان لێدەكرێت، یاخود بەتەوای توشی فەشەلبوون هاتوون لەبەجێگەیاندنی ئەركەكانیاندا، كە ئەمەش بریتین لەزوَربەی هەرەزوَری وڵاتە عەرەبیەكانو كە بەبێگومان ئەو دەسەڵاتەی خوَشمان بەشێكە لەو پوَڵێنو دێوەزمە مەترسیدارەو دوورو نزیك دەكەوێتە ئەم قالبەوە، هەرچەندە لەدوای كارەساتەكانی یانزەی سێپتەمبەروە ئەمریكا سەرقالی دارشتنی پروَژەو ستراتیژێكی نوێیە بوَ روَژهەڵاتی ناوین كە بەلێكدانەوەی زوَربەی بیرمەندو پسپوَرە سیاسیەكان كلیلی زوَربەی كێشەو قەیرانەكانی جیهان خوَی لەم ناوچە جیوَپوَلوَتیكیەوە دەبینێتەوە، بوَیە تاوەكو ئێستا كوَمەلێك پروَژەی سیاسی پێشنیاركراوە هەر لەپروَژەی روَژهەلاتی ناوەراستی گەورەوە بگرە تادەگاتە روَهەلاتی ناوینی نوَیو روخانی رژێمی بەعسو، لەوانەیە چەندان گوَڕانی سیاسی چاوەروانەكراویش بەرێوەبێت. بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا تائێستا لەئەرزی واقیع هیچ لەم پروَژانەدا نەیان توانیوە چارەسەرێكی ساغلەم بن بوَ ئەو كێشە سیاسیو كوَمەڵایەتیو ئابوری ئاینیانەی كەلەپێشینەی قەیرانە سیاسیەكانی ئەو ناوچەیەن، ئەمە جگە لەوەی بەپێیی ئامارو توێژینەوەكانی پەیمانگی فریدوَم هاوس-Freedom house  كە تایبەتە بەچاودێریكدنی پێشكەوتنی دیموكراسیو هەلبژاردن لەئاستی جیهاندا ئەوا سالی 2007 بە خراپترین ساڵ دادەنرێت سەبارەت بە نەشونمابوونبی دیموكراسی  لەجیهاندا بەجوَرێك كە لەوەتەی دوای كوَتاهاتنی جەنگی سارد دیموكراسی ئەم باردوَخە خراپەی بەخوَیەوە نەبینیووە. چونكە لە كوَی 23 وڵات لەجیهاندا كە 60%  هەناردەی نەوتی جیهانیان كوَنتروَڵكردووە هیچكامیان وڵاتی دیموكراسی نین، یاخود بەواتایێكی تر سەدا شەستی داهاتی نەوتی جیهان لەخزمەتی دامەزراوە دیمكراسیەكاندا خەرجناكرێ، نەك هەرئەوە بەڵكو ئەم داهاتە لەخزمەتی مانەوەو سەپاندنی هەژموونی سیستمە دكتاتوَرەكاندایە، كە ئەمەش خوَی لەخوَیدا زەنگێكی مەترسیدارە لەسەر پڕوَسەی سیاسیو باردوَخی سەقامگیر بوونی ئاشتیو ئاسایش لەجیهاندا. 
                
 
 
 
 
 
 
 

Previous
Next
This site is registered on wpml.org as a development site.