Skip to Content

Thursday, March 28th, 2024
کۆمەڵگەى نێو دەوڵەتى لاقە بە تاوانى جەنگ دادەنێ

کۆمەڵگەى نێو دەوڵەتى لاقە بە تاوانى جەنگ دادەنێ

Closed
by July 23, 2008 گشتی

  
 (1)
 ئەنجومەنى ئاسایشى نیودەوڵەتى و ناوەڕۆکى بڕیارەکە
 ئەنجومەنى ئاسایشى نێودەوڵەتى بەکۆى دەنگ بڕیارێکى پەسندکرد کە لاقەى ئەنقەسد بە تاوانى جەنگ و هەڕەشەیەک بۆ سەر ئاسایشى نێودەوڵەتى لە قەڵەمدەدات. لەمبارەیەوە ئەمیندارى گشتى نەتەوەیەکگرتووەکان، پان کى مۆن،رایگەیاند کە دیاردەى بەکارهێنانى توندوتیژى لە دژى ئافرەتان بە راددەیەکى نائاوەزەکییانە تەشەنەى کردووە، بەتایبەتیش لە هەندێ لەو کۆمەڵگایانەى تازەکى جەنگ بەرۆکى بەرداون. ناوبراو لەدرێژەى قسەکانیدا گوتى:" بەرەنگاربوونەوەى ئەم جەنگە بێدەنگە کە ئامانجى ئافرەتان و کچانە پێویستى بە کۆششێک هەیە لە سەر ئاستى دەوڵەتان، ئاکام پێویستە لەسەر دەسەڵاتى ئەو دەوڵەتانە جڵەوى دەستپێشخەرى بگرنە دەست و ستراتیژێکى گشتگیر گەڵاڵەبکەن بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ ئەم کێشەیەدا و نەتەوەیەکگرتووەکانیش ئەرکى پاڵپشتیکردنى ئەو دەسەڵاتانە و کۆمەڵگەى مەدەنى دەگرێتە ئەستۆ".
 لە لایەن خۆیەوە وەزیرى دەرەوەى ئەمریکا، کۆندۆلیزا رایس رایگەیاند کە جیهان ئێستاکە دەیزانێ کە توندوتیژى سێکسى کاریگەرى نێگەتیڤى تەنها بۆ تەندروستى و لەشساغى ئافرەتان نییە، بەڵکو ئارامى ئابوورى و کۆمەڵایەتى وڵاتەکانیشیان تێکدەدات.
 ئامادەبووانى ئەو دانیشتنەى کە ئەنجومەنى ئاسایشى نیودەوڵەتى بەمەبەستى دەنگدان لەسەر ئەو بڕیارە تازەیە سازیدابوو ئاماژەیان بە یوگسلاڤیاى پێشوو و هەرێمى دارفۆرى سودان و کۆمارى دیموکراسى کۆنگۆ و رۆواندا و لیبریا کرد وەک چەند نموونەیەکى ئەو ناوچانەى بەشێوەیەکى بەرفراوان لاقەیان تێدا ئەنجامدراوە.شیاوى باسە کە هەریەک لە چین و روسیا و ڤیەتنام و ئەندۆنوسیا خۆپارێزیان هەبوو لە بارەى بڕیارەکە و دەیانپرسى کە ئایا کێشەى لاقە پەیوەندى بە ئەنجومەنى ئاسایشەوە هەیە؟
 وێڕاى ئەمە بڕیارەکە بە کۆى دەنگ پەسندکراو رێکخراوە نێودەوڵەتییەکانى مافەکانى مرۆڤیش پێشوازیان لێکرد.بڕیارەکە داوا لە سەرجەم ئەو لایەنانە دەکات کە لەهەر ململانێیەکى چەکداردا بەشدارن بەتەواوەتى دژى هەموو جۆرەکانى تونوتیژى سێکسى دەرهەق بە خەڵکى سڤیل بوەستن و هانیاندەدات کە" بەخێرایى رێوشوێنى گونجاو بگرنەبەر بۆ پاراستنى خەڵکى سڤیل لە هەموو جۆرەکانى توندوتیژى سێکسى، لەنێویشیاندا ئافرەتان و کچان".
 پێویستە ئەوەش بگوترێ کە دیارترینى ئەو رێوشوێنانەى بڕیارەکە ئاماژەى بۆ کردوون ئەوەیە کە سزاى سەربازى دەسەپێنن بەسەر ئەوانەى بڕیارەکە پێشێلدەکەن، هەروەها سەربازانیش رادەهێنن بۆ قەڵاچۆکردنى هەموو شێوەکانى توندوتیژى سێکسى لەدژى خەڵکى سڤیل و گواستنەوەى ئەو ئافرەت و منداڵانەى کە رەنگە هەڕەشەى توندوتیژى سێکسیان لە سەر بێ بۆ ناوچە ئارامەکان.دەقى بڕیارەکە ئاماژەى بەوەکردووە کە لاقەکارى و شێوەکانى دیکەى توندوتیژى سێکسى دەشێ بە"تاوانى جەنگ  یان تاوانى دژە مرۆڤایەتى یان ئەو تاوانانەى پەیوەستن بە کۆکوژى" ئەژماربکرێن.بڕیارەکە جەختى لێکردۆتەوە کە پێویستە تاوانەکانى توندوتیژى سێکسى لە کاتى پرۆسێسەکانى چارەسەرکردنى ململانێکاندا لە حوکمەکانى لێبووردنى گشتى وەدەرنرێن و ئافرەتان هانبدرێن تا بەشدارى لەو وتووێژانەدا بکەن کە مەبەستیانە رێبگرن لە ململانێکان و چارەسەرکردنیان و پاراستنى ئاشتى و ئاسایشى نێودەوڵەتى.لە لایەکى دیدا بڕیارەکە ئاماژەى بۆ ئەوە کردووە کە ئافرەتان و کچان لەڕووى سێکسییەوە دەکرێنە ئامانج " وەک پلانێکى جەنگى بۆ ریسواکارى و کۆنتڕۆڵکارى و ترساندن و جیاکارى و راگواسستنى بەزۆرى خەڵکى سڤیل" رەنگە ئەمە تا دواى ململانێکانیش هەر بەردەوامبێت.
 بڕیارەکە داواى لە ئەمیندارى گشتى نەتەوەیەکگرتووەکان کردووە کە لە یونیۆى ساڵى 2009 دا راپۆرتێک لە بارەى پڕاکتیزەکردنى ئەم بڕیارە پێشکەشبکات.
 (2)
 کورتەیەک لەبارەى توندوتیژى سێکسى دژ بە ژنان لە مێژوودا
 سەرەتاى سەتەى بیستەم رێژەى ئەو سڤیلانەى دەبوونە قوربانى پێکدادانە چەکدارییەکان دەکاتە 10% ئەوەى ئەمڕۆکە، ئەم رێژەیە 95% بەرزبۆتەوە و ئێستاکەش هێزە حکومى و هیزەکانى یاخیبووان رۆژ لە دواى رۆژ ئافرەتان و منداڵان دەکەنە ئامانج. لاقەکارى و توندوتیژى سێکسی لەو ململانێیانەى کە ئەمڕۆکە بەردەوامن لە ناوچەکانى دەریاچە مەزنەکانى ناوەڕاستى ئەفریکا، کۆلۆمبیا و سودان رێژەیان روولە زیادبوونە.توندوتیژى سێکسی مەسەلەیەکى نوێ نییە، ژنان لە بەراییەکانى مێژووەوە ئامانجى جەنگەکان بوون و بارمتەى ئەو ململانێیانە بوون کە پیاوان هەڵیانگیرساندوون. لە ماوەى 1903 ەوە تاکو کۆتایى جەنگى جیهانى دووەم سوپاى چەکدارى ئیمپراتۆریەتى ژاپۆن نزیکەى 200 هەزار ئافرەتى لاقەکردوو بە شێوەیەکى رێکخراو شکەنجەى دان.ئەو ژنانە بە " ئافرەتانى ئاسوودەیى" ناسراوبوون، چونکە لە ئۆردوگاندا دەستبەسەربوون و بۆ ماوەى چەندین دەیە لە دواى شەڕەکاندا نائارامى سەربازەکانیان دەڕەواندنەوە و قوربانیان بە هۆى شەرمەوە نەیاندەخواست باس لە ئازارەکانیان بکەن، دواتر خەریکبوو بەرەبەرە باسیان لەو تاوانانە دەکرد کە لە دژیاندا ئەنجامدرابوون، بەڵام دەسەڵاتى ژاپۆن داواکارى قوربانیانى فەرامۆشده‌کرد.
 زۆرجاران لە گۆڕەپانەکانى جەنگدا ئافرەتان دەبنە قوربانى تاکتیکگەلى تیرۆریستى ، بە جۆرێ لاقەدەکرێن، دەڕفێنرێن و مامەڵەى خراپیان لەگەڵدا دەکەن و ناچار بە سکپڕى و کۆیلایەتى دەکرێن. هەمیشە دەستدرێژکارییەکان ئەو ئافرەتانە دەگرنەوە کە سەربە نەژادێکى دیکەن، کچانیش بەدەستى تیرۆریستانەوە دەڕفێنرێن و لە جەنگەڵەکاندا دەکرێنە هاوسەر یان ژنگەلێک کە بەشێوەیەکى ڕەمکیانە رفێندراون. ئەم جۆرە رەوتارو کردارانە لە سەرجەم ئەو ناوچانەى جەنگیان بەخۆوە بینیوە تۆمار و بە دۆکیومەنتکراون، لەوانەش لە ئەفگانستان،کۆلۆمبیا، کۆمارى دیموکراسی کۆنگۆ، رۆواندا، سیرالیۆن، دارفۆر، سودان و یوگسلاڤیاى پێشوو و گەلێ وڵاتى دیکە.
 (3)
 سەرهەڵدانەوەیەکى دیکەى دیاردەکە
 دەرەنجامى جەنگى یوگسلاڤیاى پێشوو و کۆکوژى رۆواندا، پرسى توندوتیژى سێکسی جارێکى دیکە لە نەوەدەکانى سەدەى رابردوودا ویژدانى جیهانى ورووژاند. لە (بالکان)دا هێزە نیمچە فەرمییەکانى سڕب تاوانى توندوتیژى سێکسییان وەک ستراتیژێکى جەنگ لە دژى ئافرەتان ئەنجامدا، هەمان ئەو هێزانە لە ئۆردوگاکاندا توندوتیژى سێکسییان دژ بە دەستگیرکراوانیش ئەنجامدابوو.
 لە رۆواندا کوشتنى سەرۆک جۆفینال هابیاریمان بووە هۆى کۆکوژى نزیکەى 500 هەزار تا یەک ملیۆن کەس لە ماوەى کەمتر لە 100 رۆژداو پتر لە نیو ملیۆن ئافرەتیش لە هەڵمەتەکانى پاکتاوى نەژادى ساڵى 1994دا لاقەکران. لە کرواتیا و بۆسنە و هێرسک ژمارەى ئافرەتانى لاقەکراو گەیشتە 60 هەزار کەچى لە سیرالیۆن گەیشتە 64 هەزار.پتر لە راپۆرتێکیش لە بارەى ئافرەتان و کچانى دارفۆر هەبوو کەلە لایەن هێزەکانى میلیشیا و ئاسایش شێوازى جۆراوجۆرى توندوتیژییان دەرهەق بەکارهاتبێ. ئەمڕۆکە دواى ئەوەى هەزاران ئافرەت لاقەکران، دڕندانەترین تاوانەکانى توندوتیژ سێکسی لە کۆمارى دیموکراسى کۆنگۆ دێتەئەنجامدان، بە جۆرێ کە چاودێران ناویان لەو دیاردەى ئەوێ ناوە" پەتاى لاقەکارى".
 مایەى ئاماژە پێکردنە لەدەرەوەى گۆڕەپانى ململانێکانیشدا دیاردەى توندوتیژى سێکسی دژ بە ئافرەتان  دیاردەیەکى بەربڵاوە و قوربانیانى لاقەکارى لە دادگاکان و چاودێرى تەندروستى دووچارى کۆسپ و تەنگژەى بێئەژماردێن و زۆرجاران بەوە تۆمەتباردەکرێن کە گوایە درۆ دەکەن و ئەوان بەر لە هاوسەرگیرى بە رەزامەندى خۆیان سێکسیان کردووە، ئەمەش بە پێى یاسا نیشتمانییەکان بە زینا و سەرپێچى یاساکان ئەژماردەکرێ.
 (4)
 قوربانیان نەپارێزراون
 تا ئێستاکە قوربانیانى توندوتیژى ململانێکان و ئەو ناوچانەى ململانێیان تێدا نەماوە، لەوانەى رزگاریان بووە وەکو پێویست ناپارێزرێن و پشتیوانى ناکرێن. دەستەبەرکردنى خزمەتگوزارییە کۆمەڵایەتییەکان و پاراستن و شێوازەکانى دادگاییکردن و چاودێرى تەندروستى و شوێنى تایبەت بە پەنابەران هێشتا وەکو پێویست نین و سنووردارن، هێشتاکەش  دەربازبوون لە سزا ئاکارێکى بەربڵاوە و زۆرجارانیش کارەکانى تیخدان تەمەنى پێشێلکارییەکان درێژتر دەکەنەوە.
 (5)
 رۆڵى دادگا نیودەوڵەتییەکان لەم کێشەیەدا
 دواى رووداوەکانى رۆواندا و یوگسلاڤیاى پێشوو، رێکخراوى نەتەوەیەکگرتووەکان بەمەبەستى دادگاییکردنى تاوانباران  دوو دادگاى نێودەوڵەتى تایبەت بە تاوانەکانە نێودەوڵەتییەکان پێکهێنا، یاساکانى تایبەت بەم دادگایانە،کە لە لایەن ئەنجومەنى ئاسایشەوە پێکهێنران،  وەک تاوان باسیان لە توندوتیژى سێکسی نەکردبوو، بەڵام وێڕاى ئەمەش ئەمە هەنگاوێک بوو بۆ پێشەوە و بە هۆى ئەو زانستە قانوونییەى کە بەرهەمى هەردوو دادگابوون ئەم تاوانانە خرانە رەوتى گونجاوى یاسایى خۆیان، واتە بە تاوانى نێودەوڵەتى ئەژمارکران.
  شایانى باسە کە هەردوو دادگاکە تایبەت بوون بە دادگاییکردنى تاوانبارنى جەنگ، یەکەمیان : دادگاى تاوانە نێودەوڵەتییەکانى تایبەت بە یوگسلاڤیاى پێشوو بە پێى هەردوو بڕیارى 803 و827 ى ساڵى 1993 . دووەمیان: دادگاى تاوانە نێودەوڵەتییەکانى تایبەت بە رۆواندا بە پێى هەردوو بڕیارى 935 و 955 ى ساڵى 1994.
 (6)
 پێداگرى زیادتر
 ململانێى نێوخۆى کۆمارى دیموکراسى کۆنگۆ پێداگرى زیادترى هێنایە ئارا لە بارەى کێشەى تاوانەکانى سێکس، تەنێ لە خۆرهەڵاتى ئەو وڵاتەدا ژمارەى ئەو ئافرەتانەى لە ماوەى نێوان ساڵانى 1998 تاکو 2003  لاقەکراون بە 40 هەزار ئافرەت مەزەندەکراوە و لەوەتەى 2005 یشەوە پتر لە 32 هەزار حاڵەتى لاقەکارى و توندوتیژى سێکسی تەنها لە پارێزگاى (ساوس کیفۆ) تۆمارکراوە.بە پێى گەواهى هەندێ لەو قوربانیانە، لاقەکارى بۆ چێژى سێکسی ئەنجامنەدراوە چونکە چەکدارەکان هەندێ جاران تفەنگەکانیان لە جیاتى ئەندامى نێرینە بەکارهێناوە، هەندێ جارانیش ئافرەت بەبەرچاوى ئەندامانى خێزانەکەیەوە لاقەکراوە.
 لەوەتەى ساڵى 2000ەوە ئەنجومەنى ئاسایشى نێودەوڵەتى لە رووى پڕەنسیپەوە دانیناوە بەوەى کە هەر شتێک پەیوەندى بە توندوتیژى سێکسییەوە هەبێ دەبێتە بەشێک لە کارەکانى، ئەمەش ئەوکاتەبوو کە بڕیارى 1325 ى تایبەت بە ئافرەتانى پەسندکرد.دەقى ئەم بڕیارە داوا لە ئافرەتان دەکات کە هاوشانى پیاوان و بە شێوەیەکى یەکسان بە شداربن لە کێشەکانى ئاشتى و ئاسایش، بەڵام دواى تێپەڕینى 8 ساڵ بەسەر دەرچوونى ئەم بڕیارە دەرکەوت کە کاریگەرییەکى بەرچاوى نەبووە لە کەمکردنەوەى ئەو توندوتیژییەدا. رێکخراوە مافدۆستەکان پێشتر داوایان کردبوو کە دەستەیەکى هەمیشەیى پێکبهێنرێت بۆ ئەم مەبەستە یان میکانیزمى دیکە سەقامگیربکرێت کە راستەوخۆ پەیوەندى بە ئەنجومەنى ئاسایشەوە هەبێت و دەسەڵاتى چاودێرى و نووسینى راپۆرتەکان لە بارەى توندوتیژى سێکسیی لە پێکدادانە چەکدارییەکان فەراهەم بکات.
 (7)
 قانوونى رۆما
 بەڵێننامەى ساڵى 1998 ى  رۆما کە دادگاى هەمیشەیى تاوانە نێودەوڵەتییەکانى دامەزراند(ICC)، یەکەمین بەڵێننامەیە کە توندوتیژى سێکسی بە توندترین شێوەکانى سەرپێچیکردنى یاساى نێودەوڵەتى ئەژماربکات. ئەمڕۆکە نزیکەى نیوەى ئەوانەى لە لایەن دادگاى نێودەوڵەتى تایبەت بە یوگسلاڤیاى پێشوو، رۆوانداو سیرالیۆن تۆمەتبارکران، بەهەمان شێوە بە تاوانى لاقە یان دەستدرێژى سێکسی تۆمەتبارکران، جاچ وەکو کەس بەشداریان لەم تاوانانەکردبێ یا هاندەرى بووبن. لەوەتەى ساڵى 1998ەوە ئەم دادگایانە کەسانێکیان بە لاقەکارى وەک شێوازێک بۆ پاکتاوى نەژادى یان وەک شێوەیەک لە شێوەکانى شکەنجەدان، یاخود تاوانى دژە مرۆیى تۆمەتبارکردووە. ئەم جۆرە حوکمانە هەندێک هیوابەخشبوون بۆ ئەو ژنانەى کە وڵاتەکانیان جەنگى تێدایە،کە دواجار رێگایان ۆ خۆشدەکات بتوانن لە رێگەى دادگاکانەوە بکەرانى تاوانەکانى توندوتیژى سێکسی بە سزا بگەیەنن.بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا پێویستە ئاماژە بەوە بدرێ کە ئەم دادگایانە تەنها دەتوانن ئەو تاوانانە ئاشکرابکەن دواى ئەوەى کە ئەنجامدەدرێن. لە حوزەیرانى ساڵى 2002 دا 60 دەوڵەت قانوونى رۆمایان پەسندکرد کە بووە مایەى پێکهێنانى دادگاى تاوانە نێودەوڵەتییەکان لە لاهاى، ئەم دادگایە دەستەیەکى هەمیشەیى سەربەخۆیە. یەکەمین جارە لە چوارچێوەى یاسای نێودەوڵەتى مرۆییدا بە بەراوورد لە گەڵ کوشتن و شکەنجەدان و رەوتارى نامرۆییانەى وەک بڕینى ئەندام و شێواندن و کۆیلەکردن، وەک تاوان تەماشاى لاقە و شێوەکانى دیکەى توندوتیژى بکرێت جاچ توندوتیژى سێکسی بێت یان دژى جۆرێکى کۆمەڵایەتى دیاریکراو ئاراستەکرابێت.
 
 

Previous
Next
This site is registered on wpml.org as a development site.