گه‌ڕان به دوای کۆمه‌ڵگه‌ی داهاتوودا…9
(٩) شاره‌وانییه‌کان (كۆمونەكان)**
(پرۆدۆن) له به‌شی یه‌که‌می کاری (ڕامیاری- تیۆری) خۆیدا، هه‌رچییه‌ك ڕامیاریی بووبێت، ئه‌و لێی به‌گومان بووه و توخنی نه‌که‌وتووه، ئه‌وه‌ی ئه‌و گرنگیی پێده‌دا، ڕێکخستنی ئابووریی بوو، ته‌بانه‌بوونیشی لەتەك به‌ڕێوه‌بردنی هه‌رێمیدا، له‌وێوه سه‌رچاوه‌یگرتبوو، به‌ڵام له ساڵه‌کانی کۆتایی ژیانیدا، ده‌ستیکرد به گرنگییدان به گیروگرفتی ڕامیاری، ئه‌وه‌ش زیاتر له ئازادیخوازیی نزیکی خسته‌وه، واته ڕێكخستنی له خواره‌وه بۆ سه‌ره‌وه [ناقوچكەیی/ لاھرمی/ ناھیرارشی]، مرۆڤه‌کان له نێوان خۆیاندا له‌سه‌ر ئاستی ناوچه‌یی “ھەرەوەزییه‌کی سروشتی پێکده‌هێنن” واته پێکهێنانی شار، یان ڕێکخستنی ڕامیاریی، که له جموجۆڵیاندا، یه‌کێتی وسه‌ربه‌خۆیی ژیان خۆی ده‌نوێنێت و ده‌سه‌لمێنێت “ده‌شێت کۆمه‌کی له یه‌کچووی دوور له یه‌کتر، که چه‌ند به‌رژه‌وه‌ندییه‌کی هاوبه‌شیان ببێت، ئێمه ده‌یهێنینه پێشچاومان، که ئه‌وانه لەنێو خۆیاندا ڕێكده‌که‌ون و هاوبه‌شیی پراکتیزه‌ده‌که‌ن و دڵنیاییه‌ك سه‌قامگیرده‌که‌ن و کۆمه‌کی به‌رزتری لێده‌که‌وێته‌وه”.
(پرۆدۆن) به وردییه‌کی ڕێژه‌یی شاره‌وانی [كۆمون] دیاریده‌کات، که نێوه‌ڕۆکه‌که‌ی بوونەوە‌ری سه‌روه‌ر (کائن سید)ه، واته به‌و پێوانه‌یه مافی ئه‌وه‌ی هه‌یه “خۆفەرمانڕەوایی بکات، بەخۆی کاروباره‌کانی خۆی به‌ڕێوەببات، باجه‌کان بسه‌نێت و موڵک و داهاتی خۆی بەكاربەریت، فێرگەکان دروستبکات و مامۆستاکانیشی بۆ دابمه‌زێرێت …. تد ” ئا ئه‌وه‌یه، که من ناوی به شاره‌وانی کۆمه‌کیی ڕامیاریی ناویدەبەم (..) ئه‌ویش، هه‌موو کۆسپه‌کان ده‌خوڵقێنێت و له سنووری خۆی زیاتر، هیچ سنوورێکی دیكە ناناسێته‌وه، هه‌موو کارێکی نابه‌جێێی ده‌ره‌وەی ئه‌و سنووره، به بکوژ ده‌زانێت.
له بابه‌ته‌کانی پێشتردا بینیمان، که (پرۆدۆن) بۆچوونی ئاوایه، که خۆبه‌ڕێوه‌بردن و ده‌وڵه‌تی سه‌پێنراو پێکه‌وه ناگونجێن، (پرۆدۆن) هه‌ر به‌و چه‌شنه‌ش ده‌ڕوانێته، پێکه‌وه‌نه‌ژیانی شاره‌وانی لەتەك ده‌وڵه‌تی به‌نێوه‌ندیکراوی له سه‌ره‌وه بۆ خواره‌وه [قوچكەیی/ ھرمی/ ھیرارشی]، له‌و بواره‌دا، هیچ چاره‌یه‌کی نێوەنجیش نییه، یا ئه‌وه‌تا ده‌بێت شاره‌وانی سه‌روه‌ربێت، یان ببێته لقێکی پاشکۆ، به‌و پێوانه‌یه، یا هه‌موو شتێکه، یان هیچ نییه، هه‌رچییه‌ك هه‌یه به هه‌موو چه‌شنێك بیده‌ن به (شاره‌وانی)، له‌وه زیاتر چارێك نییه، که ده‌بێت له سنووری خۆیدا بمێنێته‌وه، گه‌ر بیه‌وێت نه‌مێنێته‌وه، ده‌بێت ئه‌و یاسایانه په‌سه‌ندبکات که کۆمه‌کی گه‌وره (…) له‌سه‌ره‌وه بڕیاریداون، له‌و باره‌دا ڕۆژێك له تەكیدا ده‌که‌وێته دژایه‌تییه‌وه و ململانێ ده‌ستپێده‌کات، ئه‌و کاته‌ش لۆجیك و هێز ده‌یانه‌وێت ده‌سه‌ڵاتی نێوه‌ندی سه‌ربکه‌وێت و دیالۆگی پله‌ی سه‌ره‌وه و پاشکۆش بڤه و نا ماقوڵییه .
کاتێك (باکۆنین) دێته نێو باسی ئه‌و پرسه‌وه‌وه، شاره‌وانی [كۆمون] له کۆمه‌ڵگه‌ی داهاتوودا ده‌بینێت، ئه‌و له‌چاو (پرۆدۆن)دا لۆجیكیتر بووه، پێویسته هاوبه‌شییه کرێکارییه‌کان به ئازادی هاوپه‌یمان بن، له چوارچێوه‌ی شاره‌وانییه‌کانی ناوچه‌کاندا، ده‌بێت (فیدرالی)ی بن “ساڵه‌های ساڵه ده‌وڵه‌ت کار و ژیانی وه‌ستاندوه و هه‌ڵیانده‌لوشێت، دوای ڕوخاندنی ده‌وڵه‌ت کار و ژیان ده‌گه‌ڕێنه‌وه بۆ شاره‌وانییه‌کان، له‌و “باره‌دا پرسیار ئه‌وه‌یه، دەبێت شاره‌وانییه‌کان په‌یوه‌ندییان لەتەك سه‌ندیکالیزمی کرێکاری چۆنبێت؟ ” بارودۆخی ناوچه‌ی (کورتولاری Coutelary) ڕاسته‌وخۆ وه‌ڵامی ئه‌و پرسیاره دەداته‌وه و دەڵێت دەبێت فیدرالی بێت له چه‌شنی (الجوراسیة) ***. ساڵی ١٨٨٠ وه‌ڵامه‌که به‌و جۆره بوو ” ئامێری ژیانی ئه‌و ناوچه‌یه، فیدرالی پێكھاتە پیشه‌ییه‌کان بووه، هه‌ر ئه‌و فیدرالیه‌شه، که ده‌بێته شاره‌وانی داهاتوو” هه‌ندێك ڕاڕایی به‌و که‌سانه‌وه دیاره، که ئه‌و داڕشتنه‌یان ئه‌نجامداوه، ئه‌وان ئه‌و پرسیاره‌ش ده‌که‌ن “ئایا ڕێکه‌وتنی شاره‌وانی ئه‌وه له‌خۆده‌گرێت، که ئه‌نجومه‌نی گشتی له هه‌موو دانیشتووان پێكدێت، یان هه‌ر له هه‌ندێك نوێنه‌رانی پێكھاتە پیشه‌ییه‌کان پێكدێت (…) ؟ دواتر ده‌گه‌نه ئه‌و ئه‌نجامه، ده‌توانرێت ئه‌وه بهێنرێته پێشچاو، که ده‌توانرێت ئه‌و دوو جۆره (پراکییزه) بکرێن، به‌ڵام له‌و باره‌دا لەپێشبوون بۆ شاره‌وانییه، یان بۆ سه‌ندیکا؟ له‌سه‌ر ئه‌و دوو پرسه، له ڕوسیا و ئیسپانیا جیاوازی و جیابوونه‌وه ڕوویدا، له‌لایه‌ك (کۆمونیسته ئازادیخوازه‌کان/ ئەناركۆكۆمونیستەكان) له‌لاکه‌ی تره‌وه (ئازادیخوازه سه‌ندیکالیزمه‌کان/ ئەناركۆسەندیكالیستەكان)
به‌تێڕوانینی (باکۆنین) شاره‌وانی ئامرازێکه، بۆ به‌خاوه‌نبوونی ئامرازه‌کانی به‌رهه‌مهێنان و به‌کارهێنانیان له خزمه‌تی خۆبه‌ڕێوه‌بردندا، هیچی دیكە نییه، كە بتوانێت جێگه‌ی ئه‌و شاره‌وانیه بگرێته‌وه، به‌تایبه‌تی له قۆناخی یه‌که‌می ڕێکخستنی کۆمه‌ڵایه‌تییدا، شاره‌وانی له ڕیزی پێشه‌وه ده‌بێت، بۆ قه‌ربووکردنه‌وه‌ی هه‌موو ئه‌و که‌ره‌سه و که‌لوپه‌لانه، که ده‌ستگیراوه به‌سه‌ریاندا. (باکۆنین) به‌وردی باسی ڕێکخستنی نێوه‌وه‌ی شاره‌وانی ده‌کات، که ئه‌نجومه‌نێك به‌ڕێوەیده‌یبات ، که له نوێنه‌ره هه‌لبژێراوه‌کان پێکهاتوه، ده‌توانرێت هه‌موو ساتێك ئه‌رکه‌کانیان لێبسه‌نرێنه‌وه و ئه‌نجومه‌نه‌که‌شیان هه‌ڵبوه‌شێنرێته‌وه، واته ئه‌وانه وه‌ها نابن، که ئیدی نه‌گۆڕدێن، ئه‌و ئه‌نجومه‌نه بۆ بواره جیاوازه‌کان، لیژنه جێبه‌جێکاره‌کان دیاریده‌کات، باشییه‌کانی دابه‌شکردنی ئه‌و به‌رپرسیاریانه، ئه‌وه‌یه، که زۆرتریین که‌سانی خواره‌وه له به‌ڕێوه‌بردندا به‌شداریده‌که‌ن، بێجگه له‌وەش، که ئه‌و جۆری دابه‌شکردنه ده‌بێته کۆسپ له‌به‌رده‌می سیستمی نوێنه‌رایه‌تی و جێگه‌گرتنه‌وه‌دا، که له‌و سیسته‌مه‌دا، ژماره‌یه‌کی زۆر که‌م هه‌موو ئه‌رکه‌کانیان به ده‌سته‌وەن و ڕۆڵی خه‌ڵکیش په‌ڕاوێزکراوه.
(باکۆنین) به‌شێوه‌یه‌کی غه‌ریزه‌یی له‌وه تێگه‌یشت، که دەبێت ئه‌و کۆڕه هه‌ڵبژێراوانه، یاساکاربن یان جێبه‌جێکار (کرێکاریی)بن و(دیموکراتی ناپه‌رله‌مان/ دێمۆكراتی ڕاستوخۆ)ی بن. ھەروەك، که (لینین) سات نا ساتێك به‌لای ئازادیخوازیدا لایداوه، ساتێك له‌و ساتانه ئه‌وه بووه، که باسی ناوچه‌ی (کورتولای) ده‌هێنێته گۆڕێ و ده‌ڵێت ” له‌به‌رئه‌وه‌ی وێڵنه‌بین و به ده‌ست به‌ڕێوه‌بردنه بیرۆکراتییه‌کانه‌وه، تووشی شڵه‌ژان نه‌بین، ئێمه بڕوامانوایه، که نابێت ته‌نها یه‌ك به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی به‌رژه‌وه‌ندییه گشتییه‌کان به‌ڕێوه‌ببات، به‌ڵکو دەبێت چه‌ند لیژنه‌یه‌کی (لقی پیشه‌یی) (…)به‌ڕێوه‌یانببه‌ن، ته‌نها ئه‌و جۆری به‌ڕێوه‌بردنه‌ش ده‌توانێت له سیفه‌تی به‌ڕێوه‌بردنی حوکمه‌تی بمانپارێزێت.
پسپۆڕیی ته‌کنیکی، تێگه‌یشتنێکی به‌فه‌ڕه، بۆ خۆلادان له (په‌ڕله‌مانبازی شاره‌وانیی)، (کرۆپۆتکین) له خستنەڕووی ڕه‌خنه‌گرتنیدا له کۆمۆنه‌ی پاریس١٨٧١، سه‌رزه‌نشتی گه‌ل ده‌کات، که ” ده‌ستبه‌رداری بیروباوه‌ڕه‌کانی خۆی بووه و ئه‌و بیروباوه‌ڕانه‌ی داونە‌ته ده‌ست، چه‌ند که‌سێکی دیكە، ئه‌و جۆره که‌سانه‌ش، که‌م تا زۆر به‌ڕێکه‌وت هه‌ڵبژێراون، ئه‌وه‌ش پراکتیزه‌کردنی جۆری په‌رله‌مانخوازییه، هه‌روه‌ها ده‌رباره‌ی ئه‌وه به داخه‌وه‌یه، که هه‌ندێك ڕیفۆرمخواز هه‌وڵی ئه‌وه ده‌ده‌ن، که حکومه‌تی (جیگرتنه‌وه) هه‌ر بمێنێته‌وه”. به بۆچوونی (کرۆپۆتکین) ئه‌و سیستمی نوێنه‌رایه‌تییه، هێنده‌ی لێخوراوه و لێخوراوه‌ته‌وه، هیچ سودێکی نه‌ماوه. ئه‌و سیستمه ڕۆڵی ده‌ستبه‌سه‌راگرتنی بۆرجوازی ده‌بینێت و ده‌سه‌لمێنێت، دەبێت به نه‌مانی بۆرجوازی، ئه‌ویش نه‌مێنێت . ” دەبێت ئێمه له قۆناخی ئابووریی نوێدا به دوای ڕێکخستنێکی ڕامیاریی نوێدا بگه‌ڕێین، ئێمه به باشی سه‌ره‌تای ئه‌و ئابوورییه نوێیه ده‌بینین، له‌به‌رئه‌وه دەبێت ئه‌و ڕێکخستنه ڕامیارییه نوێیه‌ش، بەته‌واوی له جۆری نوێنه‌رایه‌تیی، جیاواز بێت”. دەبێت گه‌ل شێوه‌یه‌کی تایبه‌تی گەلییانەتر بدۆزێته‌وه، كە ته‌واو له‌وه جیاوازبێت، که حکومه‌ت دابینیده‌کات، دەبێت گه‌ل خۆی فەرمانڕەوای خۆی بێت، واته خۆی به خۆی فەرمانڕەوایی خۆی بکات، ئەگه‌ر ئه‌و دیموکراتییه ڕاسته‌وخۆیه زیاتر وزه‌ی بدرێتێ، تا ئه‌گاته ئه‌و شوێنه، که پێویسته بیگاتێ، جا چ له‌سه‌ر ئاستی خۆبه‌ڕێوه‌بردنی ئابووریی بێت، یان له‌سه‌ر ئاستی به‌ڕێوه‌بردنی هه‌رێمیی بێت، دەبێته هۆی ڕاماڵینی پاشماوه‌کانی ده‌سه‌ڵات (ده‌سه‌ڵاتسه‌پاندن). له واقعدا پێویسته له‌سه‌ر ھەر سۆسیالیستێك، چ سۆسیالیستێکی ئۆتۆریتگەرا autoritaire بێت، یان ئازادیخوازLibertaire، کار بۆ ئه‌و مه‌به‌سته بکات، به‌ڵام به‌و مه‌رجەی، که خەبابەتەكی بۆ گه‌یشتن بێت به قۆناخێکی پێشکه‌وتووی کۆمه‌ڵایه‌تی، که تیایدا کرێکار ببێته خاوه‌نی هۆشمه‌ندی و زانست، ئه‌و هۆشمه‌ندی و زانسته‌ش ته‌ریببێت به‌وه‌ی، که فره‌یی (الوفرة) جێگه‌ی نه‌بوونی (العوز carance) گرتبێته‌وه، زۆر پێش (لینین)، (کرۆپۆتکین) ساڵی ١٨٨٠ ده‌رباره‌ی ناوچه‌ی (کوتورالی) وتوویه‌تی ” له کۆمه‌ڵگه‌یه‌کدا، که زانستیانه ڕێکخراوبێت، پەیڕەوكردن و بەكاربردنی ئه‌و دیموکراتییه [دێمۆكراتی نوێنەرایەتی]، که زاده‌ی ده‌نگدانی گشتییه، هیچ گرنگییه‌کی نامێنێت”.
******************
په‌ڕاوێز
*په‌ڕتووکی – من العقیدة الی الممارسة – دانییل غیرین
**بابه‌تی (٩)ی به‌شی دووه‌می په‌ڕتوکی ناوبراو
***الجورا Jura ناوچه‌یه‌کی شاخاوییه، له نێوان فه‌ره‌نسا و ئیتالیا و سویسرادا، فیدرالی جۆراسی لقێکی ئی‌نته‌رناسیۆنالیزمی یه‌که‌م بوو، له سویسرای (الروماندیة) په‌یڕه‌وی بییرکردنه‌وه‌کانی (باکۆنین)ی ده‌کرد-و-ع
