Skip to Content

Thursday, March 28th, 2024
یادى 180 ساڵەى تۆڵستۆى

یادى 180 ساڵەى تۆڵستۆى

Closed
by August 19, 2008 ئەدەب

یادى 180 ساڵەى تۆڵستۆى
مەجید حەمە فەرەج 

   ڕۆژگار بەجێمان دێڵێت بەڵام هەڵوێستەكانمان بەنەمرى دەمێنێتەوە
 نوسەرى بەناوبانگ مەزنى ڕووسى تۆڵستۆى لە 28/8/1828 لەدایك بووە لەم مانگەدا یادى 180 ساڵەى دەكرێتەوە لەدایك بوونى گوندى (یاسنایا بولیانا) یە ,كە دووسەد كیلۆمەتر لە خواروى مۆسكۆیە.
 جارێكیان جووتیارەكانى كێڵگەكەى لە تۆڵستۆى دەپرسن , ئایا سەردانى دەرەوەى ووڵاتت كردووە؟
 تۆڵستۆى وەڵامى دانەوە؟ نەخێر بۆ لە جیهاندا شوێنێك هەیە خۆشتر لە نیشتیمانەكەى خۆم (یاسنایا بولیانا) ئەم شوێنە لاى من هەموو شوێنەكان باشترە.
 لە ڕاستیدا تۆڵًستۆى زۆر خۆى گرێدابوو بە كێڵگەكەیە وە (60) ساڵى تەواو لەتەمەنى لەوێ بردە سەر و زیاتر لە (100) لە پەرتوكە بەناوبانكەكانى لە ناویاندا ڕۆمانەكانى (شەڕو ئاشتى – ئانا كاریین – ژیانەوە … هتد نوسیوەتەوە) یاسنایا یولیانا شوێنەوارێكى كۆنە مێژووەكەى دەگەڕێتەوە بۆ هەشت سەد ساڵ لەمەوبەر ,چەرخى (17) باپیرە گەورەى تۆڵستۆى ئەم شوێنەى دامەزراندووەتەوە بۆیە بە دامەزراندنێنەرى ئەو شوێنە دادەنرێ پاشان وەك بەشێك لە میراتى بۆ دایكى تۆڵستۆى دەمێنێتەوە وە پێنج منداڵى دەبێ چوار كوڕ و كچى كە تۆڵستۆى كوڕە بچوكیان دەبێ وە لەتەمەنى ساڵ و نیوێك دەبێ دایكى ولە نۆساڵیدا باوكیشی كۆچى دوایى دەكات پاشان خاڵیان سەرپەرشتى كردوون, ماوەیەك لە مۆسكۆ پاشان لە قازان .لەتەمەنى 19 ساڵیدا دەگەڕێتەوە كێڵگەكەیان كە لەدابەش بوونى میرات بەرى كەوتبوو.  ئەو كێڵگەیەیەى كە شارەدێیەكى بچكۆلە بوو ڕووبەرەكەى 400 هێكتار زەوى بوو – لە ناویدا كشتوكاڵ وەرشەى ئاسنگەرى وەرشەى تەختەو شوێنى بەخێو كردنى پەلەوەر ژمارەیەكى زۆر لە خانووى زەراعى كە ساڵى 1867 تۆڵستۆى خى دروستى كردبوو .
 قاوە یەكێك بوو لە خواردنەوە باشەكانى تۆڵستۆیى لە بەیانیاندا یەكێ لە خەونەكانى تۆڵستۆى پێشكەش كردنى قاوەى سەوز بوو لە كێڵگەیەكى زۆر هەوڵى دا بۆ چاندنى چونكە ئاو هەوا زۆر نالەبارە لەم ناوچەیە بەڵام خۆى فریاى نەكەوت نەوەكانى دوایى خۆى لە فەرمانبەرانى فریاى كەوتن .
 ئەم شوێنە ئێستا بۆتە مۆزەخانەیەكى گرنگ لە ژیانى گەلانى ناوچەكە، هەر لە درێژەى عادات و نەریتەكانى تۆڵستۆى زۆر هەوڵیدا بۆچاندنى قۆخ و ترێ و لیمۆ و خورما و هەنار و ئەنەناس ئێستا فەرمانبەرانى مۆزەخانەكە ئەوەى تۆڵستۆى نەى توانى تەواوى بكات ئەوان جێبەجێ یان كردوو سودى لێوەردەگیرێت.
 دارى سێو لا ى تۆڵستۆ زۆر پیرۆز و جوان بوو تۆڵستۆى زیاتر لە 80 جۆر دارسێوى دەناسی و چاندبووى ئێستا 120 جۆر دارسێو لە كێڵگەى مۆزەخانەكەیەتى.
 تۆڵستۆى ژمارەیەكى زۆر لە باخەكانى دابووەو جوتیارەكان كێڵگەكەى شوێنى بە خێوكردنى گیاندارانیش بوو تۆڵستۆى سوار چاكێكى باش بوو ژمارەیەكى زۆر لە ئەسپە ڕەسەنەكان لە كێگەكەى بەخێو دەكرا، بەخێوكەرێكى باشى هەنگ, بوو  ئەم  سەرچاوەى داهاتى بۆئەم كێڵگەیە لە كوێ بوو؟
 تۆڵستۆى لە نوسینەكانى داهاتێكى باشى هەبوو لە باشترین نوسەرەكانى چەرخى نۆزدە بوو وەكێڵگە كەشى خۆى داهاتى باش پەیدا دەكرد بە تایبەتى بەرهەمى سێو و تەختە.
 لە ساڵى 1862 لە یاداشتەكانى ڕۆژانەى تۆڵستۆدا دەركەوت كە هونەرو ئەدەب – پەروەردە – خێزان – ئەم سێ بوارەى هەڵبژاردووە بۆ گرنگى دان پێى وە هەر لەسەر ئەم بوارانە چالاكیەكانى خۆى ئەنجام دەدا.
 سەرەتاى چالاكى ئەدەبی تۆڵستۆى دەگەڕێتەوە بۆئەو كاتەى لە قوقاز بوو – براگەورەكەى ئەفسەرى بڕیار دەربوو لە سوپادا لەبەشى تۆپخانە وە سودى لە گێڕانەوەكانى شەڕى قوقاز بینى, هەر لە قوقاز ڕۆمانە بە ناوبانگەكەى تەواو كرد بەناوى (چیرۆكە درێژەكەى منداڵى) لە ساڵى 1852 لە گۆڤار (هاوچەرخ) بڵاوبووەوە ئەمەش سەرەتایەكى باشی ئەدەبى تۆڵستۆى بوو لە نوسینەكانیدا
 كاتێك ساڵى 1853 شەڕى قرم دەستى پێكرد تۆڵستۆى دەگوازرێتەوە قرم لەوێ نیشتەجێ بو لە شارى (سیفا ستوبول) كاتێك ئەم شارە لەلایەن هێزە هاوبەشەكانى ئینگلتەراو فەرەنساو توركیا گەمارۆ دەدرێ.
 تۆڵستۆى سەركردایەتى بەشى فریاكەوتن مەدالیاى ڕێزلێنانى پێدە بەخشرێ – پاشان وازهێنانى خۆى رادەگەیەنێ و دەگەڕێتەوە كێڵگەكەى شوێنى باو باپیرانى.
 تۆڵستۆى لە ساڵى 1857 لەیەكێ لە نامەكانیدا نوسیویەتى: لە پێناو ژیانى شەرەف مەندانە پێویستە بەرگرى لە خودى خۆى و ململانێ ئەنجام بدەى هەڵە دەكرێ بەڵام پێویستە واز لە هەڵە بێنین ڕاستى كەینەوە لەوكاتەوە تۆڵستۆى كەوتە گەڕان.
 
 چى واى لێكرد بكەوێتە گەڕان؟
 
 ئەمە پەیوەندى بەوەوە هەبوو تۆڵستۆى دەیویست بخوێنێت وە خوێندنێكى نوێی دەست نەكەوت لەزانكۆى قازان لەدوو كۆلێژ وانەى دەوتەوە لەبەشى خۆرهەڵات لە یاساو فەلسەفە. تۆلستۆى باوەڕى وابوو كە هەمو زانیاریەكان لە زانكۆ فێرنابێ, بۆیە هەمیشە تۆڵستۆى پلانى خۆى هەبوو بۆئەوەى خۆیى فێر بكات خۆى فێرى زمانە بێگانەكان, مۆسیقا – وێنە – زانیارى لەبارەى بیردۆزیە كشتوكاڵیەكان .سەرفكردنى كردبووبە قوتابخانە بۆ فێربوونى زمانى بێگانە لە ساڵى 1857 یەكەم سەردانى بۆ دەرەوەى وڵات كرد ,یەكەم هەنگاوى پاریس بوو ,لەم شارە شوێنە بەناوبانگەكانى بەسەر كردەوە وەك پۆرسەكەى – ناپلیۆن نمایشە هونەریەكانى – گۆڕەپانى لە سێ دارەدان.
 مۆسیقا گەورەترین هیوایەتى تۆڵستۆی بوو، وە هەر لە لاوێتیەوە خەوى بە وەوە دەبینى ببێتە ئەدیبێكى مۆسیقاى گەورە تەنانەت لەكاتى شەڕەكانى قوقازیشدا تۆڵستۆى پیانۆكەى لە یاد نەدەكرد پاش سەردانەكەى بۆ پاریس دەچێتە سویسرا ئەو ووڵاتە شاخاویە خۆش و دڵفڕێنە هەروەك لە یاداشتەكانیدا هاتووە دەڵێت شوێنێكى ترم نەبینى وەك سویسرا دڵفڕێن هەست بە دڵنیایى كردن.
 ئەم سەردانانە گۆڕانى لە پەیوەندیەكانى تۆڵستۆى دروست كرد لەگەڵ خەڵك و ووڵاتانى تر وە لە یاداشتەكانى ڕۆژانەى دا نوسیویەتى سویسریەكان گەلێكى شاعیرى نین.
 تۆڵستۆى لە ساڵى 1859 دەگەڕێتەوە ڕووسیا بۆ گوندەكەى (یاسنا یا بولیانا) قوتابخانەیەك بۆ جوتیارەكان دەكاتەوە، بەڵام جوتیارەكان بە گومان بوون لەناوەرۆكى كارەكە چونكە دەیانگوت تۆڵستۆى منداڵەكانی جوتیاران خوێندەوار دەكات و دەیانێرێتە سوپاى قیێر كە پێویستى بە خوێنەوار هەیە لە بۆ شەڕەكانى سوپاى ڕووسیا سەرەتا خۆى وانەكانى بە قوتابیان دەوتەوە پاشان مامۆستاى بۆگرتن مامۆستاكانى قوتابخانەكەى تۆڵستۆ ئەو مامۆستایانە بوو لە زانكۆ دەركرابوون لە ئەنجامى بەشدارى بوونیان لە خۆپیشانداندا لەگەڵ قوتابیانى لەبوارى سیاسیدا كاریان دەكرد .
 
 جیاوازیەكەى قوتابخانەى تۆڵستۆى لەگەڵ قوتابخانە ئاسایەكان چى بوو؟
 
 تۆڵستۆى هەمیشە پشت ئەستور بوو بە پلەى یەكەم بە كاركردن لە قوتابخانە دوباوەڕى سەرەكى: شارەزایى – ئازادى ، ئازادى تەواوى پەیڕەو دەكرد لە هەموو بوارەكان بۆنمونە لە دواكەوتنى قوتابى – لە نەبوونى كتێب و قەڵەم – یاجێ بەجێ كردنى كارى ماڵەوە – لە شوێنى دانیشتن لە پۆل – وە لەكاتى پشوەكانى قوتابخانە هەمیشە لەگەڵ قوتابیەكان بوو, ڕۆژى ئاژاوەیەك لە قوتابخانەكە نەدەبینرا، تۆڵستۆى خۆى بەرنامەى بۆ وانەكانى قوتابیان دادەڕشت كە 12 وانەبوو (بیركارى – كیمیا – ئەحیا – معادن – وێنە …..هتد) تۆڵستۆى پەروەردەى كەسێتى منداڵانى زۆر بەلاوە گرنگ بوو بەیەكێك لە ئەركەكانى قوتابخانەكەى دادەنا.
 زیاتر لە (40) قوتابى منداڵى لەم بوارە لە نێوان تەمەنەكانى (13 – 17) ڕێكخستبوو وانەكان لە 8 ی بەیانى تا 2 ی پاش نیوەڕۆ پاش پشوى نیوەڕۆ كات ژمێر 9 ی شەو وانەكان تەواو دەبوو.
 تۆڵستۆى باوەڕى وابو  پێویستە منداڵانى ووڵات ئەم وانانە بخوێنن و فێربن. نەك تەنها منداڵى دەوڵەمەندەكان. زۆر بڕواى وابوو منداڵانى جوتیاران پەیوەست بن بە جیهانى هونەر.
 قوتابخانەكەى تۆڵستۆى سێ ساڵ بەردەوام بوو پاشان داخرا ,هۆكار زۆربو بۆئەم داخستنە یەكێكیان كارى ئەدەبی خۆیى بوو.
 تۆڵستۆى دەستى كرد بە كاركردن لە ڕۆمانى (شەڕ و ئاشتى) وە هۆكارێكى تر ساڵى 1862 ژنى هێنا كە تەمەنى لە (34) ساڵیدا بوو كچێكى مۆسكۆی هێنا دكتۆربوو تەمەنى (18) ساڵ بوو ناوى (ێوفیا بیرس) ژیانى نوێ ى تۆڵستۆى ساردیەكى لە چالاكیە پەروەردەیەكانی دروست كرد.
 سەرەتاى ژیانى خێزانى و كاركردنی لە ڕۆمانى (شەڕ و ئاشتى) كەزۆر گفتوگۆ لەسەر شەڕى 1812 دەكرا كە داگیر كارى سوپاى ناپلیۆنى فەرەنسى لەبەرامبەر سوپاى سوپاى ڕووسى شكستى دەهێنا – تۆڵستۆى بابەتى ڕۆمانەكەى هەڵبژارد پاڵەوانەكانى دیارى دەكرد لە باخەكەى لە گوندەكەى (یاسنایا بولیانا) پیاسەى دەكرد و دەیڕوانیە دارو درەختە سەوزەكان وە پاشان دەگەڕایەوە خانووەكەیان ژنە گەنج و ڕووخۆشەكەى پێشوازى لێدەكرد .
 نوسەر زۆربەى ژیانى لە شوێنى لە دایك بوونى بەسەر برد (یاسنایا یولیانا) كەلە 200 كیلۆمەترى خواردووى شارى مۆسكۆیە نوسەر زیاتر لە (100) لە كارەكانى لەوێ نوسیوە.
 – ماڵەكەى هەمیشە میواندارى تێدابوو هەندێكیان خۆى میواندارى دەكردن هەندێكیان خۆیان دەهاتن.
 ماڵەكەى تۆڵستۆى وەك مۆزەخانەیەكى جیاواز بەدەردەكەوێ بۆتەپێشانگایەك هەموو شتەكانى پارێزراوە وەك خۆى لە ساڵى 1910 كە تۆڵستۆى كۆچى دواى كردووە، دواهەمین لاپەڕەى ئەو پەڕتوكانەى كردویەتەوە وەك خۆى دەستكارى نەكراوە ماوەتەوە – ئەو كاتژمێرەى لە ماڵەكەى دا بووە مێژووەكەى بۆ 200 ساڵ لەمەوپێش دەگەڕێتەوە كە لە ئینگلتەرا نوسەر خۆى كڕیویەتى.
 ڕۆژانە تۆڵستۆى نزیكەى (50) نامەى پێگەیشتووە. لە ژیانیدا (50)هەزار نامەى پێگەیشتووە بۆ وەڵامدانەوەى ئەو نامانە (31) بەرگى مجلدی هەیە كە وەڵامى ئەو پرسیارانەیە. ژمارەى نوسینەكانى زیاتر لە (90) مجلدە كە بەهۆى سكرتێرەكانیەوە پارێزراوە.
 تۆڵستۆى هەمیشە كۆتایى نامەكانى بەوە زانیوە كە نوسەر هەمیشە مەبەستى لە كۆتاى نامەدا ڕوون دەكاتەوە هەمیشە نوسەر نامەكانى بەسێ بەش دادەنا بەشى یەكەم خۆى وەڵامى دەدایەوە بەشى دووەم سكرتێرەكانى بەشی سێ یەم بێ وەڵام دەمانەوە، ئەو نامانەى دەست و خەتى ناخۆش و شێوێنراو نوسرابوون تۆڵستۆى هەمیشە دەى خوێندەوە دەى گوت ئەمە جوتیارەكان نوسیویانە.
 كارێكى ترى سكرتێرەكانى نووسەر ڕێكخستنى مەكتەبەكەى بوو لەگەڵ ئەو كتێبانەى دەیكڕی مەكتەبەكەى 23 هەزار كتێبی بە 39 زمان لە خۆگرتووە ئەو زمانانەى تۆڵستۆى خوێندنەوەى پێكردووە شارەزایى بووە ئۆكرانى – سلافیى كنائیس – پۆلندى, ێرب – چیكى – فەڕەنسى ئەڵمانى – ئینگلیزى كەمێكیش لە زمانى توركى و عەرەبی وە یۆنانى كۆنن زمانى عەرەبیش شارەزابوو زیاتر لە 15 زمان گفتوگۆى كردووە ساڵى 1982 تۆڵستۆى ناوى ژمارەیەك پەڕتوكى ڕیز بەند كردووە كە جێگاى سەرنجى بوون كە چیرۆكى میللى ڕووسى ,ڕووسو , ئلیادە و ئۆدیسا غومیرو – بوساْ  ) هەمیشە تۆڵستۆى ئەو وتەیەى لەسەر زاربوو . كتێبە باشەكان هەڵبژێرە و بیخوێنەوە بۆئەوەى لەكارەكانتدا سەركەوتووبیت پێویستە پێش هەموو شتێ بەزانیارى و زانست خۆت پڕ چەك بكەیت ,ئەمەش كتێبەكان پێت دەبەخشن.
 تۆڵستۆى بەیانیان هەمیشە نوقمى خەیاڵ  دەبوو زۆر قسەو گفتوگۆى نەكردووە زوو نان خواردنى بەیانیانى تەواو كردووە,گوتویەتى پێویستە بڕۆینە سەر كار.
 تۆڵستۆى هەمیشە گوتویەتى چاوگێڕانەوە بە نوسراوەكانداو نوسینەوەو سڕینەوە شەرمى ناوێ، بێ دوو دڵى شتەكانى دەكوژاندەوە زیاتر لە 15 جار پێشەكى بۆڕۆمانەكەى كە بەناوى (شەڕ و ئاشتى)یەوەیە نوسیوە زیاتر لە (10) هەزار پەڕەى مسۆدەى لە مۆزەخانە كە هەیە لەبەردەستدا بۆ ئەم ڕۆمانە, تۆڵستۆى لەپاڵ ئەو كارە گەورانەى كە لەڕێگەى مێشكەوە خۆى ماندوو كردووە هەمیشە ئارەزووى بەكار هێنانی تواناى بەدەنیشی بووە زۆر چالاك بووە ڕۆژانە زیاتر لە 15 – 20 كیلۆمەتر ئەسپ سوارى كردووە خۆى ماندوو كردووە ئەم كارەش هەمیشە دڵخۆشى كردووە مێشكى ساف كردووە.
 
 
 بۆئەم نوسینە سود لەم سەرچاوانە وەرگیراوە:
 • بەشێك لە یاداشتەكانى تۆڵستۆى
 • بەرنامەى ڕشنبیرى و مرۆڤ دەنگى ڕوسیاوە وەرگیراوە
 • چاوپێكەوتنى بەڕێوەبەرى مۆزەخانەى ماڵەكەى
 
 
 
 
 مەجید حەمە فەرەج
 

Previous
Next
This site is registered on wpml.org as a development site.