ئیسلامی و عەلمانیەت لەکوردستاندا : کامیان هەڕەشە لەوی تریان ئەکەن ؟
وەکوو زۆربەی ووڵاتانی ” ئیسلامی ” لە کوردستانیشدا کێشەی نێوان هەردوو ڕەوتی ئیسلامی و عەلمانی ، بەهەموو بەش و باڵەکانیانەوە ، کێشەیەکی دێرین وقووڵ و پڕ لەبابەت و درێژەدارە. بابەتە ” کوردستانی ” یەکانی ئەم ململانێیە هەرچیەک بێت بەڵام ئەوەی ڕوون ودیاربێت لەو نێوەدا ، کە ئەمەش یەکیان ئەخاتەوە لەگەڵ نمونەی ووڵاتی تری هاوشیوەدا ، کێشەی سەرەکیی نێوان ئەم دوو ڕەوتەیە کە لەسەر یەک شتە : هێزە ئیسلامیەکان بەگشتی خوازیاری جێخستنی شەریعەتی ئیسلامین وەکوو بناغەی سەرجەم یاساکان هەرچی عەلمانیەکانە لایەنگری جیایی دین لەدەوڵەتن.
هەڵبەتە هەم بەرەی عیلمانیەکان پێکهاتوون لەڕەوتی جۆراوجۆری لەوپەڕی ڕاستەوە تا ئەوپەڕی چەپ ولەبەرانبەریشدا ئیسلامیەکانیش هەڵگری دید و بۆچوونی جیاواز و هەمەجۆرن سەبارەت بە ڕەهەند و ئاست و قۆناغەکانی پیادەکردنی پرۆژەی ئیسلامی سیاسی لەکوردستاندا. ئیسلامیەکان خۆشیان نایشارنەوە ، کە ئامانجیان بە جێبەجێکردنی شەریعەتی ئیسلامی دوایی نایات و دوامەنزڵی ئەو هەوڵەیان دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسلامییە. لەمەشیاندا جیاوزی چەندایەتی لەنێوان ڕەوتە جیاوازە ئیسلامییەکاندا هەیە بەڵام ئەویان ئامانجی کۆتایی هەموویانە. ئەوەشیان شاراوە نیە کە هەردوو لا ، بەپشت بەستن بەزەخیرەی فکری و سیاسی و تیۆری و مێژوویی، لەهەوڵی بێوچاندان بۆ بڕەودان بە دەسەڵاتی فکری و نفووزی خۆیان لەئاستێکی هەرچی بەرینتری کۆمەڵی کوردستاندا. لەڕووی پێگەی کۆمەڵایەتی و سیاسیشەوە جیاوازی ئاشکرا لەنێوان هەردوو ئەم ڕەوتەدا هەیە. ئاڵوگٶڕەکانی جیهان و ناوچەکە و کوردستانیش هەمیشە بەم یا بەوباردا زیان یا قازانجیان بەم یا بەویان گەیاندووە. هەر بۆ نموونە هەڵچوونی ٢-٣ ساڵ لەمەوبەری ناسراو بە ” بەهاری عەرەبی ” پانتایی نفووزی سیاسی و کۆمەڵایەتی و بڕشتی سیاسەتەکانی ئیسلامیەکانی فراوانترکرد و نوشوستە خێراکەی هەمان شەپۆلیش بوو بە مایەی بەدگومانی بەرەوتە ئیسلامیەکان و نیشتنەوەی بڵندپەروازی وکەف وکوڵی ڕەوتی ئیسلامی سیاسی لەکوردستاندا. هەردوو حاڵەت بەبارە پێچەوانەکەیدا بۆ هێزە عەلمانیەکانی کوردستانیش ڕاستە.
گەر ململانێی ئەم دوو ڕەوتە لەڕەهەندە سیاسی – حیزبیەکەیدا لە کوردستان لەبەرچاو بگرین وینەیەکی گومڕاکەر و چەواشەکەرمان دێتە بەر دیدە. بۆ ئەم بوارە ئەبێ سەرەتا بزانین کە بەرەی عیلمانی لەڕووبەرە سیاسیەکەی کومەڵگای کوردستاندا لەلایەن کێوە نوێنەرایەتی ئەکرێت؟ کێن ئەوانەی لەدیدی عەوامی کوردستانیەوە پێیان ئەوترێت عەلمانی ؟ لەناو ڕیزبەستنی سیاسی و حیزبی کوردستاندا کێن ئەوانەی کە مۆرکی عەلمانیەتیان پێوە نراوە و عەلمانیەتی ئەم هێزانە چۆنە و تا کوێ بڕ ئەکا؟
لەئەمڕۆی کوردستاندا جگە لەو هێزە کۆمۆنیستانەی کە لە هزری گشتی خەڵکدا بەباڵی تووندڕەوی ناو بزووتنەوەی چەپی ئەم ووڵاتە ناسراون ، کەم هێزی سیاسی تر بەڕوونی و ڕاشکاو و بێ سێ و دوو هەڵوێستی خۆیان بەرانبەر بەو پرسیارە ڕاگەیاندووە: ئایا لایەنگری لە جیاکردنەوەی دین و دەوڵەت ئەکەیت یان نا؟ . بەڵام لێرەدا شتێکی سەیر وتازەگەریەک نیە گەر بڵێم کۆمۆنیستەکان نفوزێکی ئەوتۆیان نیە بۆ ڕەنگڕشتنی هیچ کایە و بوارێکی سیاسی ، کۆمەڵایەتی و فکری لە کوردستاندا.
گەر لەو ڕەوتە لاوازە گەڕێین و هەر لەناو لیستی حیزبە کوردستانیەکامدا چاوبگێڕین ژمارەیەکی زۆری هێز و حیزب و ڕێکخراو سەرنجمان بۆ خۆ ڕادەکێشن کە زۆرییان بە ژمارە ومێژوو و دەسەڵات و نفووز لەکۆمەڵدا وا دێننە بەرچاو کە بەرەی عیلمانیەت فراوان و بێخەم وخاوەنی پێگەیەکی بەهێزبێت.
هەر یەک لە یەکێتیی نیشتیمانیی کوردستان و پارتی دیموکراتی کوردستان وبزووتنەوەی گۆڕان و هەموو ئەو ڕێکخراو و حیزبانەی کە لەبەستەری بزووتنەوەی نیشتیمانی – کوردستانیدا گیرساونەتەوە ، بە حیزبی شیوعیی کوردستانیشەوە، هەموویان لەپێکهێنەرانی ئەم بەرەیەن. ئەمان هیچیان بەفەرمی بڕوایان بە هەڵاواردن وجیاکردنەوەی هاونیشتیمانیی کوردستانی نیە لەسەر بناغەی ئاین و مەزهەب ، پێیان وانیە کە سیستمی سیاسیی کوردستان ئەبێ لەسەر بناغەی ئیسلامی دابمەزرێت یاخود شەریعەتی ئیسلامی بکرێت بە تاکە سەرچاوەی یاساکان. ئەم تەیفە لە هێزی سیاسی لەبەرنامە و سیاسەتەکانیاند ا لە چوارچێوەیەکی کوردستانی و نیشتیمانیدا خۆیان پێناسە ئەکەن کە جیاوازە لە هێزەکانی ئیسلامی سیاسی بە هەموو باڵەکانیەوە.
بەڵام ئەوەی سەرنجڕاکێشە ئەوەیە کە هیچ یەک لەم هێزە سیاسیانە بەڕاشکاوی و پەیگیر پێداگری ناکەن لەسەر چەمکی جیایی دین لەدەوڵەت و پێویستیی بنیاتنانی دەوڵەتێکی مەدەنی و عەلمانی. ئەم هێزانە لەبەرنامە و هەڵوێستە سیاسیەکانیاندا، لەجموجۆڵی ڕۆژانەیاندا، لە بواری میدیا و ئەدەبی سیاسیاندا ، لەژیانی ڕێکخراوەیی ناوخۆییاندا و لەهەموو بوارەکانی دەرکەوتنیان وەکوو هێزێکی سیاسیی کاریگەر لە کۆمەڵی کوردستانیدا لەم بوارەدا نوێنەرایەتی عەقڵیەتێکی سیاسیی تەقلیدیی ناو کۆمەڵ ئەکەن کە پێیوایە :
– خەڵکی کوردستان مسوڵمانن و ئەوە بەشێک لە ئایدێنتیتی کەلتووری و ئاینیی ئەوانە .
– ئاینەکان و بەتایبەتی ئیسلام بەشێکن لە پیرۆزیەکان و هەر تخووب بەزێنیەک لەبەرانبەریاندا و هەر ڕەخنەیەکی تیوری و فکری و فەلسەفیش لە ئیسلام سنوور بەزێنیەکی ئەخلاقی و کەلتووریە کە ڕێی پێنادرێ.
– ئاینی ئیسلام سەرچاوەی سەرەکیی یاساکانە بەدەستووریشەوە.
– هاوپەیمانی و گرێبەستی سیاسی لەگەڵ نوێنەرەکانی ئیسلامی سیاسی لە کوردستاندا ( یەکگرتوو، کۆمەڵ و بزووتنەوە ) و کۆمەکی دارایی و سیاسی پێیان کارێکی یاساییی سروشتیە و بەزیان بۆ پێگەی مەدەنی کۆمەڵ وخەسڵەتی دیموکراتیی سیستمی سیاسی ناگەڕێتەوە.
ئەوانە وێنەیەکی شلۆک و ناجێگیرمان نیشان ئەدات لەبواری پەیگیریی ئەو هێزانەی کە لەکۆمەڵگای کوردستانیدا بە عەلمانی ناسراون.
هێنانەوەی ئەم ٣ هێزە سەرەکیە ( یەکێتی و گۆڕان و پارتی ) بە نموونە لەم بوارەدا تایبەتەدا ، واتە بواری کێشمەکێشی نێوان عەلمانیەکان و ئیسلامیەکان ، بەمانای سڕینەوە و نەدیتنی جیاوازیە قووڵەکانی نێوانیان نیە لەسەرجەم بوارە بەرنامەیی و سیاسییەکانی تردا بەڵکوو هەوڵێکە بۆ فۆکۆسکردن لەسەر ئیشکالیەتێکی دیاریکراو.
یەکێک لەبوارەکانی بۆربۆرێنی هەر سێ زلهێزی سیاسیی گۆڕەپانی سیاسیی کوردستان کایەی ئیسلام و چۆنیەتی کەڵوەرگرتنە لە ئیسلام لە کێشمەکێش و تێکۆشانی سیاسیدا. ئەوانێک کەلەولاوە وەکوو هێزی پارێزەری عەلمانیەت خۆیان دەناسنەوە لەهەمان کاتدا ململانێیەکی تووندوتیژ ئەکەن بۆ ڕاکێشانی سۆزی ئاینیی هاووڵاتیی سادە بەتایبەتی ئەم پەتایە لە گەرمەی هەڵبژاردنەکاندا زەقتر خۆ دەنوێنن. بۆ نموونە لە هیچ بابەتێکی کەمپەینی هەڵبژاردنی مانگی سەبتەمبەری ئەمساڵدا هیچیەک لەو لایەنانە ئەلف تا لام قسە و شیعار و داخوازیەکیان بەسەر زمان و قەڵەمدا نەهات سەبارەت بە جیایی دین لەدەوڵەت یا پێویستیی دامەزراندنی سیستمی سیاسیی کوردستان و یاساکانی لەسەر بناغەیەکی مەدەنی و بە پشت بەستن بە یاسا و بنەما نێودەوڵەتیەکان کە بنەما و چوارچێوەیەکی گونجاون نەک بۆ پارێزگاری لە مافەکانی مرۆڤ و دیموکراتی بەڵکوو ئازادیە ئاینیەکانیش زەمانەت ئەکەن.
گەر ئەم هێزانە هەڵوێستی بێلایەنیان لەوبوارەدا هەڵبژاردایە هێشتا مەسەلەکە جیاوازتر بوو . ئەمان پەیوەستە و بەردەوام ، لەو کێشەیەدا کە ڕەوتی عەلمانی لەکوردستان بوویەتی لەگەڵ ئیسلامیەکان ، ڕەوتی یەکەمیان ئاگادارکردۆتەوە کە وریا بێت سنوور نەبەزێنێت و یاری بەئاگر نەکات و ” پیرۆزیەکانی خەڵک ” یا ” سەوابتی ئیسلامی ” نەڕووشێنن.
پارتی هێزێکی کونسەرڤاتیڤ و نوێنەرایەتیی عەقلیەتی تەقلیدیی کۆمەڵگای کوردستانی ئەکات ( ئەویش ناوچەیەکی ) و یەکێتیش هەڵپەی دەسەڵاتخوازی گێژی کردووە و ئامادەیە بۆ ئەو مەرامە تەڕ و وشک پێکەوە بسوتێنێت و پێیەکی لەمزگەوتە و پییەکەی تری بۆ تەراتێن لەگەڵ سۆسیال دیموکراتەکانی ئەوروپا داناوە.
لێرەدا پرسیارەکە و چاوەڕوانیەکە لە گۆڕان جیاوازە . گۆڕان هێزێکی نیشتمانیی کوردستانیە. خاوەنی هیچ ئایدیۆلۆجیەک نیە. ئەم هێزە پۆپۆلیستە ئەیەوێت نوێنەرایەتی هەموو خەڵکی کوردستان بکات لەسەر بناغەی نیشتیمانی بوون بەبێ لەبەرچاوگرتنی بیروباوەڕ ، ئاین یا مەرامیان . دەردی گۆڕان دەردی هەموو خەڵکی کوردستانە کە خەباتێکی سەختیان لەپێشە بۆ گێڕانەوەی سیفەتی هاونیشتیمانی بوون و کردنی بەچەترێک کە هەموو بەیەکسان لەژێریدا بحەوێنەوە.
چاوەڕوانیەکە لەگۆڕان ئەوەیە کە ئەم هێزێکە تێدەکۆشێت بۆ بنیاتنانی دەوڵەتی هاونیشتیمانی ، مەدەنی ، مۆدرین کە تیایدا موسوڵمان و پەیڕەوانی ئاینەکانی تر لەووڵاتدا ، باوەڕدار و بێباوەڕ بە هیچ دین و مەزەبێک ، لایەنگرانی هەموو بیروباوەڕەکان بەیەکچاو سەیر دەکات و یەکسانیان لەبەرانبەر یاسادا بۆ زەمانەت دەکات. ئەم چاوەڕوانی و ئامانجە نە تووندڕەویە نە بازدانە بەسەر ئاستی ئێستای خەباتی خەڵکی کوردستاندا.
ئیشکالیەتەکەش ڕێک لێرەوە دەستپێئەکات.
وەختێک جیاوازیەک لەناو کۆمەڵی کوردستانیدا لەهەمبەر مەسەلەیەکی چارەنووسسازی وەکوو عەلمانیەت یا ئیسلام و پرسیاری لەچەشنی سیستمی سیاسیی مەدەنی یا ئیسلامی ئەبێ بە پرسیار و لەداڵانەکانی دانشگا و ئەکادیمیزم دێتە دەرەوە و دەبێ بەمەسەلەییەکی گشتگیر لە ووڵاتدا و ڕەهەندێکی نیشتیمانی- کەلتووری پەیدا ئەکا ؟ کاتێک لەپانتایی جیهاندا کێشەی عەلمانیەت و ئیسلام گەورەترین ڕووبەرەکانی دنیای سیاسەت و فکر وکەلتوور داگیر دەکەن ؟ کاتێک ناوچەکە و سەرجەم ووڵاتانی ” ئیسلامی ” ئەبن بەمەیدانی گەورەترین کێشمەکێش و دابەش دەبن بەسەر ٢ بەرەدا سەبارەت بەوەڵامی ئەو تەحەدا مێژووییە ؟ کاتێک لەدوای جەنگی جیهانیی دووەمەوە کە ووڵاتانی جیهانی سێیەم بەسەر ٢ قوتبی ئازادیخواز و دژی کۆلۆنیالیزم و بەرەی ڕژێمە کۆنەکان ودەوڵەتانی کۆلۆنیالیدا دابەش ببون، ئەمڕۆ بەرەیەکی فراوان بەپانتایی دونیا لە نێوان ڕەوتی مودیرنیزم و مەدەنیەت لەلایەک و ئیسلامی سیاسی و تیرۆریزمی ئیسلامیدا لە جێی جەمسەرگیریی پێشوو دێتە ئاراوە ؟ لەکاتێکدا لە سیان لەو ووڵاتانەی کوردستانیان پێوەلکێنراوە ئیسلامی سیاسی ڕژێمی دەسەڵاتدارە و لە چوارەمیشیان ( سوریا ) ئیسلامیەکان پێش هاتنەسەرکاریان پلانی قەڵاچۆکردنی کوردیان وەکوو سیمبولی عەلمانیەت هەڵگرتووە؟ و …. تاد ، لەبارودۆخێکی وادا ناکرێت گۆڕان سەری خۆی بکات بەناو لاکی خۆیدا و نەک هەر بێلایەن ڕانەوەستێ لەو کێشمەکێشەدا بەڵکوو بەدۆستی هێزە ئیسلامیەکان بناسرێتەوە و لەسەر سەوابیتی ئیسلامی بێتە وەڵام بەڵام لەهەمبەر هەڕەشە لە سەوابیتی دیموکراتی و مەدەنیەت وعەلمانیەت بێدەنگ بێت.
ڕەنگ بێ کەسێک بێتە وەڵام و بفەرموێت کە پراگماتیسمی سیاسی وا لەگۆڕان دەخوازێت و ئەو دەیەوێت کارتی ئیسلام لە دەستی هێزە سیاسیە ئیسلامیەکان دەربهێنێت و خۆی بیخاتە خزمەت پرۆژە نیشتیمانیە ئیسلاحخوازەکەیەوە.
من باش دەرک بەوە ئەکەم کە سەمایەگوزاری لەسەر عەلمانیەکان لە ئێستای کوردستاندا لەبواری
چنینەوەی دەنگدا بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمان یا ئەنجوومەنی پارێزگاکان بژاردەیەکی سەختە بەڵام لانی کەم پاراستنی بێلایەنی لە کێشمەکێشی نێوان ئیسلامی و عەلمانیەتدا ئەرکێکی مۆراڵی ومەعنەویە بۆ گۆڕان. هەموو باش دەزانین کە پێکهاتەی دەنگدەری کورد چۆنە و کێ چارەنووسی دیموکراتی لە کوردستاندا ئەبڕێنێتەوە. ئەو ڕاستیە باش ئەناسمەوە کە هەڵبژاردن توێژی خوێندەوار و ڕۆشنبیر و چینی ناوەنجی کۆمەڵ بەگشتی نایبڕێنێتەوە چونکە ئەوان کەمینەی کۆمەڵن بەڵکوو ئەو زۆربەیەی ڕەقەم دەدات لەسەرەنجامی هەڵبژاردن ( گەر فاکتەرەکانی تر بخەینە لاوە ) خەڵکی کەم خوێندەوار و کەم هوشیار بە جیاوزایی نێوان بەرنامە سیاسیەکانن لە کوردستاندا واتە خەڵکە سادەکە کە زۆربەی دانیشتوانی کوردستان پێکدێنن .
گەر گریمانەیەکی وا ڕاست بێت پێموایە ئەو دیدگایە چەندین ئیشکالیەتی لەخۆدا حەشار داوە. چۆن ؟
لە سیباقێکی وادا کە ڕەنگ بێ قازانجەکەی ڕاکێشانی دەنگی توێژێک لەخەڵکی کوردستان بێت بۆ گۆڕان بەڵام لەسەر حیسابی زیانی قورس لەبواری میسداقیەتی سیاسی و مۆراڵیی ئەو بزوتنەوەیە و لێپرسراوەتی لە درزتێخستنی بنەما دیموکراتی و مەدەنیەکان و یاسا نێودەوڵەتیەکان وەکوو رێبەرێک بۆ یاساکانی ووڵات. جگە لەوەش ئەو جۆرە گوفتارە سیاسیە یەکێتیی ڕیزەکانی خەڵک لەسەر بناغەی نیشتیمانی و کوردستانی ئەباتە ژێرپرسیارەوە و باری قورس ئەکات. ئەوەش لەبیر نەکەین کە زۆربەی دەنگدەری ئیسلامیەکان لەو کەسانە پێکهاتوون کەلەسەر بناغەی ئایدیۆلۆجی و وابەستەیی سیاسی و فکری و حیزبی دەنگ بە هێزە ئیسلامیەکان دەدەن نەک بە سۆزێکی گشتیی ئیسلامیی کەلتووری و بەو مانایە ڕاکێشانی سۆزی دەنگدەری لەوجۆرە بەوشێوازە ڕاست نیە و ناکرێت. هەڵبژاردنەکانی پەرلەمان لەمساڵدا ئەو ڕاستیەی دەرخست.
جگە لەوەش نابێ لەم بوارەدا ٢ شت تێکەڵ بکەین :
یەکەم : زۆربەی خەڵکی کورستان بەجۆرێک لەجۆرەکان بڕوایان بەئیسلام و سەوابیتی گشتی ئاینی ئیسلام هەیە بەڵام لەڕووی بیر و لایەنگری سیاسی و حیزبیەوە پێگەی حیزبە سیاسیە کوردستانیەکان لەناویاندا بەهێزترە نەک حیزبە ئیسلامیەکان. ئەم توێژە بە چەمکی کولتووری خۆمان پێیان ئەوترێ ” موسوڵمان ” . ئەمە بەتایبەتی بۆ پارتی دیموکراتی کوردستان زۆر ڕاستترە چونکە پێکهاتەی ناوچەکانی دەسەڵات و پێگەی ساسیی ئەو ناوچەیەکی کۆنسەرڤاتیڤترە لەڕووی کەلتووری و فکریەوە بەڵام هێشتا دەنگ بە هێزە ئیسلامیەکان نادەن. بەو مانایە ئەکرێت هێزێکی سیاسیی کوردستانی بێئەوەی بچەمێتەوە بۆ ئیسلامی سیاسی لەناو توێژی سیاسیی کونسەرڤاتیڤی کوردستانیدا پێگە بخات و دەنگ بهێنێت گەر بەرنامە و کردەوەکانی لەگەڵ ئاوات و خەونەکان و بەرژەوەندیەکانی خەڵکدا جووت بێت و هەروەها کۆدی گەمەی سیاسی و ئینتیخابیی دۆزیبێتەوە ( دیارە لیرەدا مەبەستەکەم گۆڕانە نەک پارتی ) .
دووەم: توێژێکی کەمینەی ئیسلامی بە هزر و ئینتیما لە کوردستاندا پەیدابووە کە پێگەی هێزە ئیسلامیەکانە. ئەم توێژە بەهوشیاری فکری و سیاسیەوە دەنگ بۆ هێزە ئیسلامیەکان ئەدات و هەر هەوڵێک بۆ کڕینی رەزایەت و دەنگی ئەم توێژە ئەبێ نرخەکەی بەرگری لە سەوابیتی ئیسلام و دەسبەرداری لەسوابیتی مەدەنیەت یا بێدەنگەکردن بێت لێی. بۆ بەدەستهێنانی دەنگی ئەم توێژە ( لە ئێستادا چونکە ئەم ڕیزبەستنانە هەمیشەیی نین ) ئەبێ لە هێزە ئیسلامیەکانی ئێستای گۆڕەپانەکە ئیسلامی تر بیت ئەگینا بژاردەی ئەم توێژە لەبازنەی ئیسلامی سیاسی تێپەڕناکات.
کەواتە بەرهەمی ئەو جۆرە هەڵوێستگیریانەی گۆڕان بە پێچەوانەوە ئەبێ بەمایەی دلخۆشی هێزە ئیسلامیەکان و چەترێکی پارێزگاری و بەرگری لەوان و دانی شەرعیەت وکرێدیتێک کە ئەوان پێویستیانە لەبەرانبەر عەلمانیەکاندا. لەدواییشدا ئەو گوفتارە و نەپاراستنی بێلایەنی لەکێشەی نێوان عەلمانی و ئیسلامیدا بۆ گۆڕان دەبێتە مایەی لاوازبوونی پایگای لەناو توێژە عەلمانی و مەدەنیەکانی کوردستاندا.
ئەوەی سەرنجڕاکێش بوو سەبارەت بە گوفتاری گۆڕان ئەوەیە کە هەموو قسەکانی ئەم دواییانەی لێپرسراوەکانیان لەسەر سەوابیتی ئیسلامی هەڵگرت بۆ دوای هەڵبژاردن و لەکەمپەینی هەڵبژاردندا لانی کەم بێلایەنی خۆیان لەوبارەوە بە بێدەنگی پاراست.
لەبەرانبەر پەسەرەندنی ڕەوتی تووند و تیژی و تیرۆریزمی ئیسلامیشدا لە شوێنێکی وەکوو سوریا و کوشتاری هێزە ئیسلامیەکان لە کوردی ئەو ووڵاتە بە هۆی ” کوردبوونیانەوە ” گۆڕان تەنانەت لە میدیاکانیشدا بەو ناونیشانە واتە هێرشی ” هێزە ئیسلامیە تیرۆریستەکان ” باسیان ناکات و بە ” تووندڕەوەی ” و” تووند وتیژی ” ی هێزە تووندڕەوەکان ناوزەدیان دەکات بێئەوەی هێمایەک بە ئاوەڵناوە ئیسلامیەکەیان بکات.
عەلمانی و ئیسلامی : کامیان ؟
کاتێک لە گوفتاری عەلمانیدا هاووڵاتی بەسیفەتی تاکێک لەکۆمەڵدا بەرز ئەنرخێنرێ مەبەست هاووڵاتیی عەلمانی نیە. ئینسانی نموونەیی لەڕوانگەی عەلمانیەوە ئینسانی سروشتیە بە سیفەتی هاووڵاتی . عەلمانیەکان بە پێچەوانەی ئیسلامیەکانەوە ئینسان بە تاقیگەی فکری خۆیان دانانێن و بەوە هەڵی نەسەنگێنن چەندی لەبیروباوەڕی ئەوان پێبارئەکرێت و کاپاسیتیەکەی لەوبوارەدا چەندە. عەلمانیی ڕاستەقینە ( بەپێچەوانەی ئەوانەی عەلمانی دەکەنە ئاینێکی تر و ئایدیۆلۆجیایەکی تر وەکوو کۆمۆنیستەکان ) مەرامێکی سیاسی و ئایدیۆلۆجی و حیزبیان نیە تا لە پشتی عەلمانی بوونەوە بیشارنەوە. ئەوان عەلمانیەت بە شێوازێکی مودرین لەیەکسانی هاووڵاتیان لەبەرانبەر یاسادا ئەناسنەوە بەڵام یاسایەک کە لە پێشەوە هەموو هاووڵاتیان بەیەکچاو تەماشا بکات و بەکردەوەش وامامەڵەیان لەگەڵدا بکات. ئەو یەکسانیە ئەتوانێت دواتر لەململانێ سیاسیەکانی دیکەی کۆمەڵدا فرسەتی یەکسان بۆ هەمووان بڕەخسێنێت. لەبری پێداگری لەسەر پێناسە و شوناختێکی گۆڕاو ( ئاینداری ) بۆ پێناسەکردنی ماف و ئەرکەکەانی هاووڵاتی و ماهیەتی یاساکان وسیستمی سیاسیی ووڵات عەلمانیەکان پێداگری لەسەر پرەنسیپی هاووڵاتی وبەهای بەرزی هاونیشتیمانی بوون ئەکەنەوە. یەکەمیان تاکەکان لەیەکت دادەبڕێت و دیواری کینە و بوغز و ترس لەنێوانیاندا هەڵئەچنێت بەڵام دووەمیان ئەو تاکانەی کۆمەڵ پیکەوە گرێئەدات .
لە سایەی دەوڵەتی مەدەنی و عەلمانیەتدا ، هەروەکوو لەئەوروپا سەدان ساڵە جێگیر بووە، لایەنگری هەر ئاین و مەزهەبێک ، ئیسلام ، مەسیحی ، جوو، بودی و … تاد ، ئازادی تەواویان هەیە لە و بوارەدا. بەو مانایە دەوڵەتی ئیسلامی ڕێگرە لەبەردەم ئازادیە ئاینیەکانیشدا چ جای ئازادیی بیئاینی کە ئەویش وەکوو دینداری لەسایەی سیستمی مەدەنی و عەلمانیدا هەمان مافی یەکسانی هەیە.
بەڵام لەبەرانبەردا ئیسلامیەکان بۆ سیستمێک هەوڵئەدەن کەلەسەر بناغەی ئاینی و ئیسلامی دامەزرابێت . بەوەش ناوەستن بەڵکوو لەڕوانگەی مەزهەبی جیاوازی ناو ئیسلامەوە پیناسەی جیاواز بۆ هاووڵاتی ئەکەن. بەو مانایە لەووڵاتێکدا کە مەزهەبی ئیسلامیی شیعی سەرچاوەی یاساکان بێت هیچ دیندارێکی موسوڵمانی شیعی مەزهەب ئازاد نیە لەبواری بەجێگەیاندنی ڕەسم و پراتیککردنی بڕوا ئاینیەکانیدا بەپێی مەزهەبەکەی خۆی و پێچەوانەی ئەوەش هەر ڕاستە. نموونەی یاساکانی سزادان لەهەر یەکە لە سوودان و ئێران ٢ نموونەی زەقن بۆ کارکردی هەردوو مەزهەبی سوونی و شیعیی ئیسلامی . ئینسانی نموونەیی لای ئیسلامیەکان تەنها ئینسانی ” ئیسلامی ” یە. ئەوانی تر هەموویان گومڕان و پێویست دەکات ڕاستبکرێنەوە و ” هیدایەت ” بکرێن ئەگەر نا دەبێت سزا بدرێن. ئیسلامیەکان لەبەرانبەر عەلمانیەکاندا لەهەوڵی سەپاندنی سیستمێکدان کەلەسەر بناغەی ئاینی و مەزهەبی دامەزرابێت کە تیایدا بەئاشکرا و بەندی یاسایی زۆر ڕوون جیاوازی ئەکات لەنێوان هاووڵاتیاندا لەسەر بناغەی ئاینداری و جۆری مەزهەبیان نەک لەسەر بناغەی یەکسانی هاووڵاتیان لەبەرانبەر یاسادا وەکوو پرەنسیپێکی سەرەکی کۆمەڵگای مەدەنی و عەلمانی.
فیقهی یاسایی مودرین و بڕیارنامە و مەرامنامە نێودەوڵەتیەکان دەمێکە ئەوەیان بڕانۆتەوە کە یاسا مەدەنیەکان نەک ئاینیەکان سەرچاوەی سەرەکی و تەنها بناغەی گشت یاساکانن و ئەوان زامنی پاراستنی مافەکانی هاووڵاتیانن. ئەوانە هیچ تایبەتمەندیەکیان نەداوە بە هیچ ووڵات و ناوچە و گەلێک بەبیانووی ئاین یا مەزهەبەوە. ئاشکراشە کە یاسا نێودەوڵەتیەکان لەڕووی دەستووریەوە پێش هەر یاسایەکی لۆکاڵی و ناوخۆیی دێن بەتایبەتی لەگەڵ ئەوانەدا کەلەسەر بناغەی ئاینی دامەزرابن. هەر کاتێکیش ناکۆکیەک کەوتە نێوان یاسا نێودەوڵەتیەکان و یاسایەکی ناوخۆییەوە لەهەر ووڵاتێکدا ئەوا بێ سێ و دوو یاسا نێودەوڵەتیەکان سەردار و حەکەم ئەبن . لێرەدا ڕەنگ ئەو پرسیارە بێتە ئاراوە کە لە دەستووری عێراق یا کوردستاندا وەختێک پێداگیری کراوە لەسەر ئەو بەندەی کە ” شەریعەی ئیسلام سەرچاوەی سەرەکی یا تاکە سەرچاوەی یاساکانە ” بەدوایدا وتراوە کە ” بەومەرجەی ناکۆک نەبێت لەگەڵ یاسا نێدەوڵەتیەکاندا “. بەڵام ئاشکرایە کە ئەوە مجامەلەیەکی سیاسیی بێتام و دوور لەهەر ڕاستیەکە و سازشێکی سیاسی ئەمریکا و چاپلووسی ئەوان بوو بۆ ڕازاندنەوەی سیستمی سیاسیی عێراق.
ئەوەی گۆڕان دەیڵێت سەبارەت بەسەوابیتە ئیسلامیەکان لەوەش قورسترە. چۆن ؟
ئەمان لەبری ئەوەی کە دڵەڕاوکێی خەڵک و کۆمەڵگای نێونەتەوەیی بڕەوێننەوە لە بەرانبەر پیادەکردنی یاسا ئیسلامیەکان ولەجیاتی ئەوەی پێداگری بکەن لەسەر ئەوەی کە گەرچی ووتراوە کە ئیسلام سەرچاوەی یاساکان و دەستوورە بەڵام نابێ هیچ یاسایەک دەربچێت گەر ناکۆک بێت لەگەڵ یاسا نێودەوڵەتیەکاندا ، هاتوون بەپێچەوانەوە پێداگری لەسەر ئەوە ئەکەن کە نابێت هیچ یاسایاەک دەربچێت کە پێچەوانەی سەوابیتە ئیسلامیەکان بێت.!!!!بەو مانایە ئەوە قڵپکردنەوەی مەسەلەکەیە تەنانەت بە بەراوورد لەگەڵ نموونەکەی دەستووری عێراقدا. پرسیارەکە لێرەدا ئەوەیە کە ئایا ئەمە لە ئەلبانیای ساڵانی ١٩٥٠ کاندا ووتراوە کە کەنیسا و مزگەوتەکان فشاریان لەسەر بوو یا لە کوردستانی ٢٠١٣ دا کە :
١/ عیبادەت و پراتیککردنی ئاینی لەوپەڕی ئازادیدایە .
٢/ مەلا ومزگەوت و دام و دەزگای ئاینی زۆرترین دەسەڵات و ئیمکانیاتی مادی و پارەی زۆریان بۆ تەرخان کراوە و دەیان هەزار مەلا و دام و دەزگای ئاینی ئیسلامی لەسەر بودجە و سامانی هاووڵاتی و خەڵک ئەژین.
٣ / هێزە سیاسیە ئیسلامیەکان نەک هەر ئازادی تەواویان هەیە بەڵکوو ڕۆژانە گۆشاریان بۆ سەر نەیارانی سیاسی و فکریان لە زیادبووندایە و هێزە سیاسیەکانی کوردستان لە سیباقێکی کەم وێنەدان بۆ ڕاکێشانی سۆزیان و بەڵێن پێدانیان بە بەش لە کێکی دەسەڵات و پارە و سامان.
٤ / ڕۆژ نیە سیمبولەکانی بزووتنەوە ئیسلامیەکانی کوردستان یاسا شکێنی نەکەن و لە مینبەری مزگەوتەکان و لاپەڕەی ڕۆژنامەی ڕێپێدراوەوە هێرشی تەکفیر و تەخوین درێژەپێنەدەن و هێرشی ڕێکخراویان بەردەوامە بۆ سەر عەلمانیەکان و چالاکوانانی کۆمەلگای مەدەنی و ژنان و سەرجەم نەوانەی وەکوو ئەوان بیر ناکەنەوە.
٥/ لەبەرانبەر گشت ئەوانەشدا ڕەوتی عەلمانی بەشێوەیەکی لاواز و ئیمکانیاتێکی کەم و بوارێکی تەسک و لەژێر دەیان گوشاردا تەنیا پێیئەکرێت لێرە و لەوێ بەرگریەکی پەرش و بلاو لەخۆی بکات لەبەرانبەر لافاوی تۆمەت و تەخوین وتەکفیردا کەچی هێشتا دەسەڵات و هێزە سیاسیە کوردستانیەکان داوایا پاشەکشەی زیاتری لێدەکەن.
ئەوانەی سەرەوە زۆر زیاترن لەسەقفی سەوابیتی ئیسلامی و نەک هەر بەرەوداکشانیش نەچوون بەڵکوو ساڵ بەساڵ هەلیشکشاون. ئیتر بەبیرهێنانەوەی مەترسی بۆسەر سەوابیتی ئیسلامی لەکوێدا جێ ئەخا و مەبەست لێی چیە ؟
لێرەدا پرسیارێک خۆی ئەسەپێنێت :
ئایا چاوەڕوانی ئەوەی گۆران لە ململانێیەکی وادا لانی کەم بێلایەنی هەڵبژێرێت سادەترین و بەڵگەنەویستترین چاوەڕوانی نیە؟ ئایا ئەوە جێهێشتنی کایەیەکی فکری و سیاسی و مۆرالیی گرنگ نیە بۆ سۆشیال دیموکراتەکانی چەشنی بەڕێوەبەری سایتی چاودێدر کە ختووکەی میزاجی عەلمانی توێژێک ڕۆشنبیر بدەن و لەسەودای قەڵبی سیاسەتی کوردستاندا گەمەی پێوە بکەن ؟ ئایا سەرەنجام ئەوە دەسەڵات ( پارتی ) نیە کە سوود لەو کەیسە دەبینێت و دواتر خۆی وەکوو پارێزەری یاسا و مەدەنیەت و باوکی هەمووان دەنوێنێت لەسایەی بێکەسی ئەو کەیسەدا؟
مەخابن ئەوانە و زۆر ڕاستی تری چەشنی ئەوان خەریکن دەبنە ژێر داروپەردووی بەرژەوەندی تەسکی حیزبایەتی و سواڵی دەنگەوە لەسایەی سیستمی ” سوپەر دیموکراسی ” ی باو لە کوردستاندا.
چاوەڕوانیەکان لە گۆڕان
یەکێک لەئەرکە گەورەکانی گۆڕان بریتیە لەبەدیهێنانی ئاڵوگۆڕێکی ڕیشەیی لەسیستمی دەستوری و یاسایی کوردستاندا بەئاراستەی مودرینکردنی و لابردنی کۆسپەکانی بەردەم ئەو پرۆسەیە. نابێ لەخۆمانی بشارینەوە کە گۆڕان و هەر هێز وئاراستە و هەوڵێکی نیشتیمانی لەوبوارەدا بەرەوڕووی دوو جۆر کۆسپ دەبنەوە:
یەکەم : هەموو ئەو یاسایانەی کە بەهۆی مۆرک وسەرچاوە ئاینیەکەیەناوە ( واتە ئیسلامیەکەیانەوە ) پاساو بۆ هەڵاواردنی نێوان تاکەکانی کۆمەڵ دەهێننەوە لەسەر بناغەی دینداری یا جێندەر.
دووەم : ئەو هێزە سیاسیە ئیسلامیانەی کە خوازیاری ئەوەن کە ئیسلام بکرێت بە سەرچاوی دەسەڵات و یاساکان.
بەومانایە بنیاتنانی سیستمێکی سیاسی و یاسایی مودرین لە کوردستاندا ، لەبارێکەوە ، بەندە بەوەی کە چۆن ئەو سیستمە بەرقەرار ئەکرێت کە بەهاکانی هاووڵاتی و هاونیشتیمانی بوونی یەکسانی نێوان تاکەکان لە بواری ئەرک و مافە یاساییەکانیاندا ئەکات بە سەرچاوەی سەرجەم سیستمی یاسایی ووڵات.
ئیسلام و شێوازەکانی دەسەڵاتدارەتیی پشتبەستوو بە ئاینی ئیسلام ناکۆکە تەنانەت لەگەڵ ئازادی ئاینداریشدا چونکە لەهەموو دنیای پان وبەرینی ئیسلامیدا و لەناو سەرجەم ڕەوتە ئیسلامیەکاندا ئیجماعێک نیە سەبارەت بە تەفسیرکردنی شەریعەتی ئیسلامی و شێوازەکانی دەسەڵات و بنەماکانی و هەر بۆیەش لایەنگرانی ڕەوتە جۆراوجۆرە ئیسلامیەکان تەکفیر و کوشتاری یەکتریش ئەکەن.
لێرەدا بەڕوونی ئەوە بڵێم کە چاوەڕوانیەکە لەگۆڕان وەکوو حیزبێکی سیاسی ئەوە نیە کە هەڵوێستی دژایەتی لەگەڵ ئیسلام یا لایەنە ئیسلامیەکاندا ڕابگەیەنێت و ئەوە بکات بە ڕوکنێکی بەرنامەی سیاسیی خۆی بەڵکوو لایەنگری لەکەلتووری ئیسلامی نەکات ( کە ژێرخانی فکری هێزە ئیسلامیەکانە ) لەکاتێکدا زۆرترین کوشتار و تووندوتیژی و تاوان و هەڕەشە لەژێر ئاڵای ئەو ئاینەدا لەدژی ڕەوت و کەسایەتیی عەلمانی و مەدەنی و دیموکراتیخواز و لیبرال و تەنانەت کەسایەتیی ئیسلامیی میانەڕەودا ئەکرێت.
ئەمڕۆ داواکە نابێت لە عەلمانیەکان بکرێت کە نەرمی زیاتر بنوێنن، لەکاتێکدا وەکوو ڕوونم کردەوە ئەوان جگە لە دەربڕینی فکری عەقلانی و مەدەنی و دیموکراتیخواز و تەرویجی ئەو بەهایانە ئەویش بەشێوەیەکی مودرین و شارستانیانە ولەچوارچێوەی گفتوگۆیەکی کەلتووریدا کە هیچ لایەن و کەسایەتیەک نەفی ناکاتەوە. ئەبێ ڕووی داواکە بکرێتە ئەوانەی کە کە جگە لە مەنتیقی هەڕەشە و نەفیکردنەوەی ئەویتر و کوێرکردنەوەی جیاوازی و ڕەخنە وگوفتاری عەقڵانی شتێکی تر شک نابەن . ئەوەش لەبیر نەکەین کە گرتنەبەری ئەو جۆرە هەڵوێستە میانڕەوە هیچ ناکۆکیەکی نیە لەگەڵ بەرنامە و هێڵە سەرەکیە سیاسیەکانی بزووتنەوەی گۆڕاندا بەڵکوو ، لانی کەم لە ئایندەدا ، خزمەتیان پێئەکەن.
عدنان کریم / سدنی
نۆڤەمبەری ٢٠١٣
Ahmad0@optusnet.com.au
