ئەسڵى كارى هونەرى زانستى (بوون) لاى هایدگەر

   ئەسڵى كارى هونەرى زانستى (بوون) لاى هایدگەر
عەبدولموتەڵیب عەبدوڵڵا
 
 قسەكردنى (هایدگەر)  لەسەر (ئەسڵى كارى هونەرى) وەك فەیلەسوفى زانستى (بوون) بەشێكى قسەكردنە لەسەر چەمكى خودگەرایى، بەو مانایەى كە مرۆڤ لەرێگەى هەبوونى خودەوە نەبێت ناتوانێت دەرك بە بوونى خۆى بكات، واتە هایدگەر دێت تیۆرێكى فینۆمینۆلۆژیانە بۆ مەعریفە لەسەر بناغەى وجودیى دادەمەزرینێت لەو دامەزراندنە ئەنتۆلۆژییەدا پێیوایە (تێگەیشتن و بوون) دوو شتى پێكەوە بەستراون، واتە وەك چۆن ئەوە سرووشتى خودگەراییە یارمەتى مرۆڤ دەدات بە شێوەیەكى جیاواز تەعبیر لە خودى خۆى بكات، بە هەمان شێوە ئەوە تێگەیشتنە دەبێتە ئەركێكى وجودییانەى وەها كە بوونى مرۆیى لە جیهان و تێگەیشتنى مرۆڤ لەو بوونە دەوڵەمەندتر دەكات، هەبوونى مرۆڤیش لە هەمان كاتتدا بەرگریكردنە لە بوونى گەردوون.
 بەڵام ئەگەر تاكە كەس لە میانى بوونى خۆى و لە مەوداى بوونى خۆیەوە دەست بە تێگەیشتنى ماناى كاملى (بوون) بكات، چۆن لە بوونى خۆى لەنێو جیهان تێدەگات؟ هەڵبەتە بوونى مرۆیى لاى هایدگەر بە بوونى هەنووكەییەوە بەندە، بە مانایەكى دیكە بوونى مرۆى هەنووكەیى بە تێگەیشتن بۆ خودى بوون جیادەكرێتەوە، كەواتە هەنووكە یان (وجودى خودگەرایى) واتە تێگەیشتن، تێگەیشتنیش تواناى هەبوونى هەنووكە دەگەیەنێت، بە مانایەكى دیكە لە هەنووكەیى هایدگەریدا زەمەن لە رابردووەوە بەرەو ئێستاو داهاتوو ناجوڵێت، بەڵكو لە داهاتوو بەرەو رابردوو و ئێستا دەجوڵێت. لێرەوە خودى تێگەیشتن راستەوخۆ پەیوەندى بە زەمەنى مرۆڤەوە دەكات، بەپێى ئەو تەعبیرە مرۆڤ حاڵەتێكە لە كەشفكردن و لە رێگەى كەشفكردنى بوون بەرەو مەرگ وەك شیاوێكى ئەنتۆلۆژى لە (جیهان) دەردەكەوێت.
 بەڵام جیهان چەند (گشت)ێكى لە یەكترى جیا نییە، بەڵًكو كۆمەڵە پەیوەندییەكە لەسەرووى خودى و بابەتییەوەیە، جیهان موڵكى مرۆڤە بەو مانایەى كە مرۆڤ لەجیهاندا دەژیت و تەنها لە میانى جیهانیشەوە دەرك دەكات، مرۆڤ لەرێگەى دەرككردنى بوونى زاتییانەى خۆى دەرك بە جیهانیش دەكات، لەو كاتەى كە جیهان خۆى بۆ مرۆڤ ئاشكرا دەكات، یان لەو كاتەى بوار دەدات شتەكان خۆیان دەرخەن، وەك دەزانین دەركەوتن و ئاشكرابوونى جیهان لە میانى زمان (ئاخاوتن)ەوە دێتە دى.
 بەشێكى  دیكەى قسەكردنى هایدگەر لەسەر (ئەسڵى كارى هونەرى) قسەكردنە لەسەر شت، ئەو پێیوایە كارى هونەرى لەمیانى شتەكانى جیهانەوە درووست دەبێت، وەك بەرد، رەنگ، ئاواز، زمان… هەروەها تێگەیشتن لە شتبوون تێگەیشتنە لە ژینگەیەك كە بە شت ناوزەد كراوە، بە مانایەكى دیكە شتەكان بە سادەیى هەموو ئەوانە دەگرێتەوە كە دەكەونە دەرەوەى عەدەمەوە، كەواتە شت ئەوەیە كە هەستى پێدەكەین هەر لەوێشەوە شت یەكیەتى جۆراوجۆرى خۆى دەخاتەروو، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا شت بەشێوەیەكى راستەوخۆ مەوجود دیارى ناكات، هەڵبەتە ئەو شتانەش لەكارى هونەرییدا بوونى راستەقینەى خۆیان ئاشكرا دەكەن، بەڵام بەو سیفەتە نا كە شتگەلێكى جیا جیان و خراونەتە ژێر ركێفى گوتە زاتییەكانى عەقڵى مرۆییەوە، بەڵكو بەو مانایەى كە بە هەموو بوونەوە بەندن و ناشێت بوونى شت لە نەبوونى جیا بكەینەوە. بەمجۆرە هایدگەر كارى هونەرى وەك شتێكى درووستكراو سەیر دەكات كە شتێكى دیكە دەڵێت، واتە رەهەندێكە كە تەجاوزى بە شتبوون دەكات، ئەو رەهەندەش لە جەوهەرى كارى هونەرى نەبێت ناناسرێتەوە، ئیتر لێرەوە تەئویلكردنى شت لە هەموو كاتێكدا راستەو قابیلى سەلماندنە وەك چۆن یەكەیەكى تەواو قابیلى گومانە بەو مانایەش چەمكى شت دووبارە دەمانخاتە نێو سەرسوڕمانەوە، بۆ نموونە: گۆرانى، دەنگ، هەستكردن بە با…
 هایدگەر وەك فەیلەسوفێكى ئەنتۆلۆژى لە پرسیارى بە شتبوون سىَ رێگە بۆ دەرككردنى شت لەیەكجیا دەكاتەوە بەوەى كە: هەڵگرى سیفەتەكانە. یەكەیەكى هەمەڕەنگى هەستییە. ماددەیەكى ئاوێتەیە.  لەو پێشەكییەى كە (گادامێر) بۆ كتێبى (ئەسڵى كارى هونەرى) نووسیوویەتى لە راڤەكردنى ئەو سىَ رێگەیەدا گادامێر دەڵێت: لە دیدى ئایینییەوە شتەكان لە وێنەى یەكەمەوە دەردەكەون، واتە وەك مەخلوقاتێك كە خودا درووستى كردوون و سیفەتەكانى خۆى تێدا چاندوون. بەڵام لە دیدى مرۆڤایەتییەوە شتەكان رووتن، واتە ئەگەر بۆ چاككارى یان بۆ خزمەتێك بەكار نەهێنرێن ئەوە هیچ ئەرزشێك لەخۆ ناگرن، ئەوەش لەگەڵ نیازى زانستى نوىَ بەیەك چاو سەیر دەكرێت، چونكە نە رێگەى بە بیركردنەوە لە شتبوون دەدات، نە وەك هۆیەك بۆ روونكردنەوە تەماشا دەكرێت، بۆ نموونە ئەگەر تابلۆى وێنەى پێڵاوى جوتیارەكەى (ڤان كوخ) وەرگرین دەبینین لەو كارە هونەرییە خودى پێڵاو هەر تەنها وەك ئامراز بوونى نییە، بەڵكو بۆ نیازێك لە نیازەكان سوودى لێوەردەگیرێت، بەو مانایەش پێڵاو وەك شت سوودو خزمەتێك پێشكەش دەكات، بەڵام وەك كارى هونەریى لە تابلۆكەى (ڤان كوخ) ئەركى هەر تەنها لەو سوودو خزمەتەدا كورت ناكرێتەوە، بەڵكو (ڤان كوخ) دەیەوێت جەوهەرى ئەو (شت، ئامراز)ە حەقیقییە بنوێنىَ، جەوهەرى ئەو شتەش بەرجەستەكردنى دنیاى گوندە لە وێنەگرتنى پێڵاودا.
 كەواتە پێڵاو لە تابلۆكەى (ڤان كوخ) وەك پێڵاو نابێتە بابەت، بەڵكو وەك بەرجەستەكردنى خودى خۆى دەبێتە بابەت، یان وەك جەوهەرى خۆى، بەو مانایەش (پێڵاو)ەكەى ڤان كوخ وەك ئەرك و نیاز بە دنیاى خۆى هەڵناسێت، بەڵكو سەر بە دنیایەكى دیكەیە، رەهەندێكە تەجاوزى نیاز و سوودگەرایى دەكات، ئەوەش وەك گوتمان لە جەوهەرى هونەرییدا نەبێت ناناسرێتەوە. لێرەوە ئیتر پێڵاو لە تابلۆكەى ڤان كوخ وەك كارێكى هونەرى دنیاى تایبەت بەخۆى دەكاتەوە و دەكەوێتە سەرووى زەمەنەوە.
  دەشىَ پێڵاوەكەى ڤان كوخ دوو دنیامان نیشان بدات، یەكەم: دنیایەك كە وەك ئەرك و نیاز پێڵاو پێوەى پەیوەستە، دنیایەك كە دووچارى هەرەسى كردووە، واتە وەك وەڵامدانەوەى زەوى بۆ جوتیار. دووەم: دنیایەك كە لە جەوهەرى كارى هونەرییدا دەردەكەوێت رەهەندێكى دیكەى هەیەو ئاماژە بە لادىَ دەكات، وەك ئامرازێك دەبێتە وەڵامدانەوەى جوتیار بۆ بێدەنگى زەوى، هەر لەوێشەوە بە حوكمى دڵنیایى ئامرازەوە جەخت لە دنیایى كشتوكاڵیانەى خۆى دەكاتەوە، بەو مانایەش جیهان و زەوى بە نیسبەت جوتیار بەیەكەوە (بەڵام بە شێوەیەكى تایبەت) تەنها لێرە لەو ئامرازەدایە، هەر لە سەر ئەو بنەمایە ئەو (شت/ئامراز/پێڵاو)ە وەك مادەیەكى ئاوێتە، یان حەقیقەتێكى ئاوێتە خۆى بەیان دەكات، بەمجۆرە حەقیقەت لە كارى هونەرییدا لە نێودژى نێوان رۆناكى و شاردنەوەدا خۆى دەنوێنىَ، نیشتەجێبوونى خودى حەقیقەتیش لەو مەوجودەدا بۆ جەوهەرى حەقیقەت دەگەڕێتەوە.
 هەڵبەتە (هایدگەر) وشەى حەقیقەتى یۆنانى بە وشەى كەشفكردن یان دانەپۆشین و نەشاردنەوە تەرجەمە دەكات، بەڵام كەشفكردن هەر تەنها دەركەوتن نییە لەبەر خۆر، بەڵكو شاردنەوەش دەگەیەنێت، وەك رەگ لە قوڵایى زەویدا… واتە كەشفكردن لە سەر شێوەى تایبەت دادەمەزرێت، وەك چۆن ناوەوەى هەموو شتێك دەخاتە روو، بە هەمان شێوەش سەركێشى خۆى دادەپۆشێت. واتە شاردنەوە، وجودى خودى خۆى نمایش ناكات، تەنها لە دەركەوتنى مەوجودى هەنووكەیى ئێرەدا نەبێت. یان بە مانایەكى دیكە ئەو مەوجودەى لەرێگەى كەشفكردنەوە دەردەكەوێت خۆى بۆ سەرنجى ئەوانیدیكە دەخاتەوە، بەڵام هەموو ئەوانە نەشیاو دەكەوێتەوە هەتا ئەگەر كەشفكردن و شاردنەوە لەخودى وجوددا وەك دوو رووداو سەیر نەكرێن.
 لێرەدا هایدگەر كارى هونەرى لە بەخودبوونى خودەوە هەڵناگرێتەوە، بەڵكو وەك گواستنەوەیەك بۆ خود وەسفى دەكات، بە مانایەكى دیكە ئەوەى لە كارى هونەرییدا پەیڕەو دەكرێت كرانەوەى وجودە بەسەر مەوجوددا. كەواتە هایدگەر دژى ئەو دیاریكردنە هیگلیانەیە كە جوانى لەكارى هونەریى لە دەركەوتنى هەستییانەدا دەبینێتەوە، وەك گوتمان ئەو پێیوایە كارى هونەرى خودى خۆى لە بوونێكى تایبەتدا پێشكەش دەكات، بوونێك كە بەكارى هونەرییەوە پەیوەست بێت و ئامادەییەكى هەنووكەیى هەبێت، ئامادەییەك كە حەقیقەت لە رێگەیەوە دەبێتە رووداو، یان بە مانایەكى دیكە ئەو ئامادەگییە دەركەوتنێكى تایبەتى حەقیقەتە كە لە كارى هونەرییدا روودەدات. ئەو دەركەوتنەى شتەكان لە كارى هونەرییدا ماناى چوونیانە بۆ ناو فۆرمێكى رێكخراو لە پەیكەرێكى وجودییدا كە ئەوەش دەبێتە فۆڕمى كارى هونەریى. ئەگەر فۆڕم دەركەوتن و ئاشكرابوونى جیهان بێت لە ناو كارى هونەرییدا، ئەوە كار (لە میانى فۆڕم لە بوونیدا) لە خودێتى و بابەتێتى تێدەپەڕێنێـت.
 كاتێك دەڵێین جیهان لە هونەرو ئەدەبدا دەردەكەوێت، دەركەوتنەكەى (لە هەمان كاتدا) بریتییە لە چوونە نێو فۆرمێكى رێكخراوەوە، كاتێك فۆڕم بەدى هات ئیدى كارى ئەدەبى و هونەریى بوونى زەمینیانەى خۆى بەدى دێنێت. ئەوە ماناى وایە كارى هونەرى بیناى تایبەتى خۆى هەیەو ئەو بینایەش وجودى تایبەتمەندانەى كارەكەیە، بەڵام ئەو بوونە تایبەتمەندانەیە ماناى ئەوە نییە كارى هونەرى سەر بە(من)ێكى خاوەن ئەزموون بێت، منێك كە مەبەستێتى شتێك لەرێگەى كارەكەوە بخاتە روو، بەو مانایەش كارى هونەریى خۆى رووداوە، یان جۆرێك لە جووڵەیە كە هەموو ئەو شتانەى دەكرێت بكەونە پێشییەوە و پەرت و بڵاویان دەكات. 
 هایدگەر لە خوێندنەوەى شیعرى هۆلدرین و لە هەوڵى بۆ تێگەیشتن لە بونیادى وجودییانەى كارى هونەرى چەمكێك لەبەرامبەر چەمكى جیهان بەكار دێنێت ئەویش (زەوى)یە، كەواتە ئەگەر جیهان ماناى دەركەوتن و ئاشكراكردنى روونێتى بێت ئەوە زەوى لەبەرامبەردا ماناى شاردنەوەو داپۆشین دەگەیەنێت، كارى هونەریش بەو پێیە لەسەر ئەو پشێوییە دەوەستێت كە لە ئەنجامى ناكۆكى نێوان دەركەوتن و ئاشكرابوون لە لایەك و شاردنەوەو داپۆشین لەلایەكى دیكە دێتە دى، بەو مانایەش دەركەوتن و شاردنەوە، ناكۆكى نێوان جیهان و زەوى، دوو لایەنى كارى هونەریین. هەر لەوێشەوە بوونى كارى هونەرى لە نیشتەجێبوونى جیهاندا بەرجەستە دەبێت، جیهانى كاریش بەكراوەیى دەمێنێتەوە، بەمجۆرە بەرهەم دەبێتە زەرورەت، چونكە بوونى كارى هونەرى بۆخۆى مۆركێكى بەرهەمئامێزى هەیە، هەروەها ئەو شوێنەى كە كارى هونەریش بۆى دەگەڕێتەوە بە زەوى ناوزەد دەكرێت، ئەوەى لەو گەڕانەوەیە بۆ شوێن دێتە بەرهەم ئاشكرا بوون و شاردنەوەیە.
 زەوەى ئەوەیە كە ماندوو بوون ناناسێت و هیچ شتێك ناسەپێنێت، مرۆڤ مێژووى خۆى لە سەر زەوى بونیاد ناوە و لەسەر زەوى دادەنیشێت، بەو مانایەش كارى هونەرى لە جیهاندا نیشتەجێیە و زەوى بەرهەم دێنێت وەك چۆن زەوى دەپارێزێت بە دیوەكەى دیكەش پاڵ بە زەوییەوە دەنێت بە كراوەیى لە جیهاندا خۆى نمایان بكات.
 زەوى وەك جەوهەر بە شێوەیەكى خودى داخراوە، بەڵام بەرهەمى زەوى واتە (هەڵگرتنى كرانەوە) بەو وەسفەى كە بەسەر خۆیدا داخراوە، لێرەدا داخرانى زەوى ماناى بنبەستبوون ناگەیەنێت، یەك شێوەیى ناگەیەنێت، بەڵكو ئەوەیە كە بەرەو پڕبوون دەچێت و لە شێوەى سادەدا گیر ناخوات. كەواتە زەوى ئەو دەركەوتنە هەمیشە داخراوو شاراوەیە كە ئاواتى هەڵچوونە. ئیتر زەوى و جیهان وەك جەوهەر دوو جۆرى لێكجیاوازن بەڵام هیچ كاتێك لە یەكتر جیا نابنەوە بە دیوەكەى دیكەش زەوى و جیهان لە كارى هونەرى كۆ دەبنەوە، بەمجۆرە جیهان و زەوى سەر بەكرانەوەن، بەڵام جیهان سەر بە رۆشناییەو زەویش ئەوەیە كە بەسەر خۆیدا داخراوە، كارى هونەریش لەرووى وجودییەوە هەر دوو دیوەكەى لە حاڵەتى پشێوییدا لەخۆ دەگرێت، وەك چۆن (بوون) لە میانى ناتەباییەكانى وجود و عەدەم خۆى بۆ مرۆڤ بەیان دەكات.
 سەرچاوەو پەراوێزەكان: