بڕیارێكی تری ڕه‌شی په‌ڕله‌مانی به‌ریتانی و شكستێكی تر بۆ هه‌موومان
وه‌كو له نووسینه‌كانی پێشترما باسمكردوه باری ئابووری بریتانی زۆر خراپه، ئه‌م قه‌یرانه ئابوورییه تا نووسینی ئه‌م وتاره‌ش له قوڵبوونه‌وه‌دایه و ئابووریناسه‌كان و ئاماره‌كانیش ئاسۆیه‌كی ڕوون له داهاتوویه‌كی نزیكدا نابینن. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا هه‌ر خه‌ڵكانی هه‌ژار و زه‌حمه‌تكێشی بریتانین به هه‌موو توێژاڵه‌كانییه‌وه باجه‌كه‌یان داوه و ده‌یده‌ن.
ئه‌م قه‌یرانه ئابوورییه ده‌ستی ده‌سه‌ڵات و بزنسمان و كۆمپانییه گه‌وره‌كان، كه له پشت ده‌وڵه‌ته‌وه‌ن و داڕێژه‌ری سه‌رجه‌می سیاسه‌ته‌كانی ده‌وڵه‌ت و ده‌سه‌ڵاتن، له هه‌موو بواره‌كانی ژیاندا، ئاوه‌ڵا كردووە تاكو له ژێر ناوی كه‌مكردنه‌وه‌ی عه‌جزی مالیی و هێنانەخواره‌وه‌ی بڕی قه‌رزه‌كان، ئه‌وانیش و ده‌وڵه‌تیش نه‌ك هه‌ر كه‌وتوونه‌ته هێڕشی ئابوورییانه بۆ سه‌ر خه‌ڵكی، به‌ڵكو له هێڕشی سیاسیشدا به‌رده‌وامن، بۆیه گه‌لێك له‌و بڕیارانه‌ی كه ده‌وڵه‌ت داویه‌تی و ده‌یدات بڕیاری سیاسیانه‌یه و سه‌رتاپای داخوازییه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی خه‌ڵكیش به سیاسی ده‌كرێن، هه‌ر له‌به‌رئه‌وه بڕیاره‌كانی ده‌وڵه‌ت ئامانجێكی سیاسییان له پشته‌وه‌یه، كه ئه‌ویش به ته‌نها بۆ زیاتر بێهێزكردنی بزوتنه‌وه‌ی كرێكارانه، بزوتنه‌وه‌ی جه‌ماوه‌رییه، بزوتنه‌وه‌ی خه‌ڵكییه و پاشه‌كشه‌پێكردنیانه.
هێڕشی ئه‌م جاره‌ی ده‌وڵه‌ت و په‌رله‌مانه‌كه‌ی بۆ سه‌ر ( كۆمه‌كی یاسایی یا یارمه‌تی یاسایی ، ( Legal Aid )ه كه ماوه‌یه‌كی زۆره ده‌یانه‌وێت ئه‌وه‌ی كه پێی ده‌ڵێن No win, No fee – (نەبردنەوە، خەرج نەدان) بیگۆڕن و ده‌ستكاری بكه‌ن به بیانووی ئه‌وه‌ی كه وه‌زاره‌تی داد بودجه‌كه‌ی به بڕی 350 ملیۆن پاوه‌ند كه‌م ده‌كرێته‌وه، بۆیه ناچارن كه ده‌ستكاری ئه‌م بڕگه یاساییه‌ی كه له سه‌ره‌وه ناوم هێنا بكه‌ن، به حسابی ئه‌وان له‌م بار و دۆخه‌ی ئێستادا پاره‌یه‌كی بێشومار بۆ ئه‌م مه‌به‌سته ده‌ڕوات.
“No win, No fee”، مێژووه‌كه‌ی ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ساڵی 1995. له‌وكاته‌وه له هه‌بوونی كێشه‌یه‌كی یاساییدا، ئیتر هه‌ر جۆرێكیان بووبێت وه‌كو مه‌سه‌له‌ی جیابوونەوەی ژن و مێرد، برینداربوونی كرێكارێك له سه‌ر كار و ده‌یه‌وێت قه‌ره‌بوو بكرێته‌وه ( ساڵانه له بریتانیادا 2.5 ملیۆن كرێكار له‌سه‌ر كار و به‌هۆی كاره‌وه بریندار ده‌بن) یا ده‌ركردنی به هۆی چالاكییه‌كانییه‌وه، به‌هۆی جیاوازیی ڕه‌گه‌ز و دین و بنه‌چه و كه‌مئه‌ندامی و ڕه‌نگ و پێست و سه‌ر به سەندیکا بوونی و گروپی ڕادیكاڵه‌وه، یا كێشه‌یه‌ك له‌گه‌ڵ پۆلیسدا، یا كه‌شفكردنی كارێكی ناڕێكی ئه‌ندامێكی په‌ڕله‌مان، كه‌سێكی بەناوبانگ، كۆمپانیایه‌ك، یا ناردنه‌وه‌ی په‌نابه‌رێك كه داوای یاسایی له‌سه‌ر ده‌وڵه‌ت تۆمار ده‌كات، بێتاوانێك كه له به‌ندیخانه‌دایه و تاوانبار كراوه، گه‌لێكی تر له‌م كێشانه.
تا ده‌ستكاریكردنی ئه‌م یاسایه له زۆربه‌ی ئه‌م كێشانه‌دا گه‌ر بهاتایه خاوه‌نكێشه بیدۆڕانایه ئه‌وه خه‌رجی دادگە و دادوه‌ر و پارێزه‌ر و یاساناس و هه‌تا قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌كه‌ش ده‌وڵه‌ت بۆی ده‌دا، چونكه كه‌سی دۆڕاو مافی داواكردنی كۆمه‌كی یاسایی له ده‌وڵه‌ت هه‌بوو. بۆیه زۆربه‌ی زۆری ئه‌و كه‌سانه‌ی كه بێده‌رامه‌ت بوون یا ده‌رامه‌تێكی كه‌میان هه‌بوو مافی وه‌رگرتنی كۆمه‌كی یاساییان هه‌بوو، گه‌ر ته‌واوی یارمه‌تییه‌كه‌شیان دستگیر نه‌بووایه ئه‌وا مافی وه‌رگرتنی بڕێك له‌و كۆمه‌كه‌یان هه‌ر هه‌بوو، كه ده‌كه‌وته سه‌ر بڕی داهاتیان.
وه‌كو پێشتر وتم ئه‌م یاسایه، “No win, No fee”، له ساڵی 1995 دا به فه‌رمی له بریتانیاندا ناسراو په‌یڕه‌و كرا. ئه‌م یاسایه ته‌نانه‌ت به‌سه‌ر ئه‌و كۆمپانیانه‌شدا ده‌چه‌سپا، كه كه‌یسێكیان ده‌دۆڕاند، له كاتێكدا سه‌باره‌ت به وێرانكردنی ژینگه‌ی وڵاتێك یان زه‌ره‌رمه‌ندبوونی دانیشتوانه‌كانیان، داوای یاساییان له‌سه‌ر تۆمارده‌كرا.
له ساڵی 2000دا بیانووی كه‌مبونه‌وه‌ی بودجه‌ی وه‌زاره‌تیان كرد به هۆیه‌ك بۆ كردنی چه‌ند گۆڕانكاریه‌ك له یاسای (legal Aid) و ئه‌و بڕگه‌یه‌ی سه‌ره‌وه‌شی گرته‌وه. ئه‌و گۆڕانه‌ش ئه‌وه بوو كه ئیتر خه‌ڵكی له‌كاتی چونه لای یاساناسێك یا پارێزه‌رێك تاكو بیكات به نوێنه‌ری خۆیی و سه‌رپه‌رشتی كێشه‌كه‌ی له دادگەدا بۆ بكات، مافی ئه‌وه‌ی نامێنێت كه به ئۆتۆماتیكی ئه‌و یارمه‌تییه‌ی ده‌ست بكه‌وێت. له‌به‌رئه‌مه هاتن (Conditional Fee Agreement)، واته ڕێكه‌وتنێكی مه‌رجدارانه‌یان، داسه‌پاند، مه‌رجه‌كه‌ش ئه‌وه بوو كه پارێزه‌ره‌كه، یاساناسه‌كه، پێش بردنی كه‌یسه‌كه بۆ دادگە ته‌ماشای كه‌یسه‌كه بكات و بزانێت كه كه‌یسه‌كه قابیل به بردنه‌وه‌یه یا نا، بۆ ئه‌مه‌ش ڕێكه‌وتنێكی به نووسین له‌گه‌ڵ كابرای خاوه‌نكێشه‌دا ده‌كرد و هه‌ردوو لا واژۆیان لەسەر ده‌كرد كه گه‌ر نه‌برێته‌وه، ئه‌وا خاوه‌نكه‌یسی دۆڕاو قه‌ره‌بوو و خه‌رجی لاكه‌ی تر بدات. ده‌بێت ئه‌وه‌ش بڵێم كه زۆربه‌ی كه‌یسه‌كان له‌لایه‌ن یاساناساكانه‌وه ده‌زانران كه چ كه‌یسێك ده‌توانرێت ببرێته‌وه، هه‌ر له‌به‌رئه‌وه زۆربه‌ی كه‌یسه‌كانیان وه‌رده‌گرت.
بۆ ماوه‌یه‌كی زۆر له‌لایه‌ن شالیاری داد و شالیاری ناوخۆ و گه‌لێكی تریش له ئه‌نجومه‌نی شالیاران ئه‌م مه‌سه‌له‌یه له تاووتوێدابوو بۆ ئه‌وه‌ی كه بتوانن كه‌لێنی بڕینی 350 ملیۆن پاوه‌نده‌كه پڕ بكه‌نه‌وه، له‌به‌رئه‌وه ویستیان گۆڕانكاری بنه‌ڕه‌تی له‌م یاسایه‌دا بكه‌ن. گه‌رچی كه‌مپه‌ینێكی گه‌وره‌و زۆر له‌لایه‌ن گه‌لێک خه‌ڵكی ناسراوه‌وه له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵه‌ی مافی مرۆڤ و لایه‌نی تریشدا كرا، بۆ ئه‌وه‌ی كه ده‌وڵه‌ت و په‌ڕله‌مان له ده‌ستكاری كردنی ئه‌م یاسایه‌دا بوه‌ستێنن، به‌ڵام بێسوود بوو. ئه‌وه بوو پاش چه‌ند جارێک ده‌ستکاریکردنی و هێنانوبردنی له په‌ڕله‌ماندا بۆ ئاڵوگۆڕ کردنی چه‌ند ڕێساو په‌ڕه‌گراف و به‌ندێکی ، توانرا له هه‌ندێک به‌ندیدا وه‌کو خۆی بمێنێته‌وه به‌ڵام له زۆربه‌یاندا یا ئه‌و مافانه‌ی خه‌ڵکی نه‌ما یا به ته‌واوی که‌مکرانه‌وه، ئیدی له‌م مانگه‌دا، مانگی نیسان، بۆ دواجار برایه House of Lords ئه‌وانیش پرۆژه‌که‌یان به‌و ده‌ستکاریکردنه‌وه، که له به‌رژه‌وه‌ندی ده‌وڵه‌ت و کۆمپانییه گه‌وره‌کان و بزنسمانه گه‌وره‌کان، بوو، قبوڵ کردوو له‌م شێوه‌یه‌ی ئێستایدا که هه‌یه و بوو به یاسا.
قبوڵکردنی ئه‌م یاسایه به‌و گۆڕانکاری و ده‌ستکاریکردنه‌وه، به ده‌ستكاریكردنی No win, No fee، له ژێر ناوی ڕادیكاڵێتی و ڕیفۆرمكردنی ” كۆمه‌كی یاسایی یا یارمه‌تی یاسایی” Legal Aid كارێكی نامرۆڤانه بوو، زه‌ربه‌یه‌كی گه‌وره بوو، كه له سه‌رجه‌می خه‌ڵكانی هه‌ژار و بێده‌رامه‌تان و كه‌مده‌رامه‌تان، درا، ده‌ستكه‌وتێكی گه‌لێك گه‌وره‌ی خه‌ڵكی به‌ریتانی زه‌وت كرا، كه نه‌ك تەنیا به‌ریتانیانییەکان چیتر ناتوانن ئه‌و مافه پێشینه‌یان به‌كار بەرن، به‌ڵكو خه‌ساره‌یه‌كی گه‌وره‌ش بوو بۆ دانیشتوانی ئه‌و وڵاتانه‌ی كه له‌سەر ڕێگەی په‌ره‌سه‌ندن و گه‌شه‌كردنی ئابووریدان، ته‌نانه‌ت له‌سه‌ر خودی ده‌وڵه‌ته‌كانیشیان، كه‌وت.
بێگومان خه‌ڵكانی هوشیار به یاسا و ڕێسای په‌ڕله‌مان و چۆنیەتی كاركردنی و ده‌سه‌ڵات و ده‌وڵه‌تی لیبراڵ، ئه‌م ده‌نگدانه بۆ ده‌ستكاریكردنی ئه‌م یاسایه، موچڕكیان پیا ناهێنێت، چونكه ئه‌وان پێشه‌كی ئه‌وه ده‌زانن، كه ده‌سه‌ڵات به هه‌موو چه‌شنه‌كانییه‌وه و په‌ڕله‌مان و ئه‌ندامه‌كانی په‌ڕله‌مان، شتێك نین بێجگه له پۆلیس و پاسه‌وان و پارێزه‌ری مانه‌وه‌ی هه‌موو جۆره‌كانی موڵكیه‌تی تایبه‌تی و په‌یوه‌ندی به‌رهه‌مهێنانی چینایەتی سه‌رده‌م نه‌بێت. كار و ئه‌ركی ئه‌وان ته‌نها بۆ كۆنترۆڵكردنی خه‌ڵكی و زه‌وتكردنی ئازادییه‌كانیانن، نوێنه‌رایه‌تی بزنسمانه گه‌وره‌كان و كۆمپانییه گه‌وره‌كان ده‌كه‌ن، ده‌نگده‌ری یاسایه‌كن و په‌یڕه‌ویكه‌ری یاسایه‌كن، كه به سوود و قازانجی به‌ره‌ی ده‌وڵه‌مه‌ندان و كۆمپانییه گه‌وره‌كان، بشكێته‌وه. كۆمپانییه‌كان و بزنسمانه گه‌وره‌كان ده‌توانن به یاسایی یه‌خه‌یان پێبگرن بەكردنی لۆبی و به‌رتیلدان پێیان، سیاسه‌تی خۆیان به ده‌وڵه‌ت په‌یڕه‌و بكه‌ن و ئه‌وه‌ی ده‌یانه‌وێت به یاسایی له گه‌مه‌ی په‌ڕله‌ماندا، به‌ده‌ستی بهێنن.
بۆ سه‌لماندنی قسه‌كه‌م ده‌توانم ده‌یه‌ها نمونه به دۆكۆمێنته‌وه بهێنمه‌وه به‌ڵام لێره‌دا ته‌نها تازه‌ترین نموونه‌یان ده‌هێنمه‌وه:
له كۆتایی مانگی ئازاردا بوو، ڕۆژنامه‌وانێكی یه‌كێك له ڕۆژنامه‌كانی ئێره خۆی له ئه‌مینی مالییه‌ی پارتی تۆری بریتانی كه ناوی Peter Cruddas، [ ئه‌و پارته‌ی كه له‌گه‌ڵ پارتی لیبراڵدا ده‌وڵه‌ت به‌ڕێوه‌ده‌به‌ن] گۆڕی و به‌ناوی بزنسمانێكی گه‌وره‌وه، نوێنه‌ری كۆمپانیایه‌كه‌وه، سەردانی ئه‌م كابرایه‌ی كرد و داوای هه‌ندێك ڕێنمایی كرد، تاكو وه‌كو كۆمپانییایەك، چۆن كاریگه‌رییان له سه‌ر ده‌وڵه‌ت و سیاسه‌ته‌كه‌ی هه‌بێت. ئه‌ویش به‌وپه‌ڕی ڕاستی و ڕاشكاوییه‌وه پێیوت: ده‌توانێت 200 یا 250 هه‌زار پاوه‌ند بدات بۆ خوانێك له‌گه‌ڵ سه‌رۆكشالیاران، ده‌یڤد كامیرۆن و شالیاری دارایی . هه‌ر له‌سه‌ر خوانه‌كه ده‌توانیت كه هه‌موو باس و خواسێكیان له‌گه‌ڵ بكات و ئه‌و كاته‌ش ده‌توانرێت كه ڕێنماییه‌كانی ئه‌و و داخوازییه‌كانی بخرێته لیستی به‌رنامه‌مانه‌وه و له ئاینده‌دا له نه‌خشه‌ی ئابووریماندا بكرێته سیاسه‌تمان. ئه‌مه شیاوه و پێشتریش كراوه.
دوای تۆماركردنی هه‌موو قسه‌كان و ته‌واوبوونی كۆبوونه‌وه‌كه‌ی، كابرای ڕۆژنامه‌وان ته‌واوی دیمانه‌كه‌ی دا به میدیا، ئیتر له ته‌له‌فزیۆن و ڕادیۆ و ڕۆژنامه‌كاندا هه‌ندێكجار له‌ژێر تایتڵی جیاجیای وه‌كو Cash for Access و Dinner for Donor،Cash for Cameron واته پاره‌ی نه‌خت بۆ هه‌بوونی ئه‌کسێس، خوانی ئێواره بۆ پیتاكی پاره، پاره‌ی نه‌خت بۆ كامیرۆن، بڵاوکرایه‌وه. كابرای ئه‌مینی مالییه‌ش، چاری نه‌ما و پێش ئه‌وه‌ی كامیرۆن ده‌ری بكات، خۆی به‌ناچاری ده‌ستی له كار كێشایه‌وه. به وتنی ئه‌م ڕاستیانه كێشه‌یه‌كی گه‌وره‌ی بۆ سه‌رۆكشالیاران و پارتی تۆری دروست كرد، له‌لایه‌ن ئۆپوزسیۆنه‌وه فشار خرایه سه‌ر سه‌رۆكشالیاران و پارتی تۆری كه ده‌بێت سه‌راپای ئه‌و خوانانه‌ی كه بۆ بزنسمانه گه‌وره‌كان و سه‌ره‌کكۆمپانییه‌كان، ڕێكخراون، هه‌موو بخرێنه ڕوو، ئه‌وانیش ههندێكیان خسته‌ڕوو، كه ته‌نها له نێوانی 2010 وه تا ئه‌مساڵ، 2012، كراون، كه له‌م ماوه‌یه‌دا سه‌ره‌كشالیاران چه‌ند میواندارییه‌كی گێڕاوه، كه بۆ 6 سه‌رۆكی كۆمپانیای گه‌وره كه ههندێكیان سه‌رۆكی سوپه‌رماركێته گه‌وره‌كان بوون، کە به خۆیان و ژنه‌كانیانه‌وه له میوانداریه‌كه‌دا به‌شدار بوون و به‌مه‌ش 23 ملیۆن پاوه‌ندیان بۆ بودجه‌ی پارته‌كه‌یان، په‌یداكردووە.
ئه‌مه‌ی كه باسم كرد بێگومان ته‌نها به‌شێكی كه‌می گه‌نده‌ڵییه‌كانه و خاڵێك و نموونه‌یه‌كی زۆر بچووكیشه له پشتیوانیكردنی بزنس و كۆمپانییه گه‌وره‌كان بۆ ده‌سه‌ڵات كه خۆیان به‌شێكی په‌ڕله‌مانن، هه‌روه‌ها ده‌سه‌ڵاتیش بۆ ئه‌وان، ئه‌م نه‌رێته‌ش به‌رده‌وامه و به به‌رده‌وامیش ڕوو ده‌دات.
ده‌ستكاریكردنی ئه‌و بڕگه یاساییه و ده‌ستبه‌سه‌راگرتنی ئه‌م مافه و ڕێگه‌گرتن له خه‌ڵكانی بێكار و كه‌مده‌رامه‌ت له ته‌حه‌داكردنی پۆلیس و خه‌ڵكانی ده‌ستڕۆیشتوو و كۆمپانیای گه‌وره و میدیا و هه‌تا ده‌وڵه‌تیش و بردنیان بۆ دادگەی بریتانی و دادگەی ئه‌وروپی، هیچ دادوه‌رییه‌كی تێدا نییه، سه‌پاندنی ملكه‌چكردن و ڕازیبوونه به هه‌موو ئه‌و سوكایه‌تی و خراپییه‌ی كه به‌خه‌ڵكی ده‌كرێ، ئاوه‌ڵاكردنی زیاتری ده‌ستی میدیایه به ته‌شهیركردن به هه‌ركه‌سێك كه ده‌یه‌وێت یا تۆمه‌تباركردن و به‌دناوكردنی هه‌ركه‌سێك كه بیه‌وێت، یا ڕێگه‌دان به پۆلیس كه به ئاره‌زوی خۆیان چییان ده‌وێت به خه‌ڵكی بیكه‌ن، له گرتن و سوكایه‌تی پێكردنیان. شایانی باسه لێره‌دا ئه‌وه بڵێم. كه له ماوه‌ی كه‌متر له 20 ساڵدا 17 كه‌س به ده‌ستی پۆلیس گیانیان له‌ده‌ستداوه، له كاتێكدا كه ته‌واوی كۆمه‌كی یاسایی بۆ كه‌سانی نزیكی گیانله‌ده‌ستدراوان هه‌بووه بۆ تۆماركردنی داوای یاسایی له سه‌ر ده‌سگه‌ی پۆلیس، به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا تا ئه‌م ساته‌وه‌خته هیچ پۆلیسێك نه‌ك هه‌ر سزا نه‌دراوه، به‌ڵكو ته‌نانه‌ت كاره‌كه‌شی له‌ده‌ست نه‌چووه، ئه‌ی كه كۆمه‌كی یاسایی نه‌مێنێت چۆن ده‌توانرێت كه‌یسه‌كان بخرێته دادگەوه؟ له كاتێكدا زۆربه‌ی زۆری كه‌یسه‌كان چه‌ند ملیۆنێك پاوه‌ن خەرجەكه‌یه‌تی. كێ هه‌یه له ناو خه‌ڵكانی هه‌ژار و كرێكاراندا یا هه‌تا چینی مامنه‌وه‌ندیشدا بتوانێت 100 یا دوو سه‌د هه‌زار پاوه‌ند بدات له كاتێكیشدا لای ڕوونه ئه‌وه‌ی كه ئه‌م ده‌یباته دادگە سامانه‌كه‌ی له بن نایه‌ت و ئاماده‌یه باشترین یاساناس بگرێت بۆ به‌رگری له خۆی، ئیتر له‌وه‌ی گه‌ڕێ، كه بتوانێت ملیۆنێك پاوه‌ند بدات!!!
ئه‌مه‌ی كه كرا خه‌ڵاتێك بوو، بۆ كۆمپانییه گه‌وره‌كان، بانقه‌كان، سوپه‌رماركێته‌كان، چونكه له‌مه‌ولا به ده‌گمه‌ن ڕێكده‌كه‌وێت كه كه‌سێك، لایه‌نێك، هه‌تا وڵاتێكیش بتوانێت له‌سه‌ر وێرانكردن و تاڵانكردنی به‌روبوومی سروشتی و نا شروشتی وڵاته‌كه‌یان، بیاندات به دادگە. هه‌ركه‌س یا هه‌ر لایه‌ك بییه‌وێت داوایان له‌سه‌ر تۆمار بكات، ده‌بێت پێشه‌كی چه‌ند ملیۆنێك بخاته لاوه تاكو هه‌نگاوێكی سه‌ره‌تایی بۆ ئه‌و كاره بنێت، له زۆر حاڵه‌تیشدا ده‌بێت ده‌ستیشی لێ بشوات. ناچارم لێره‌دا دوو نمونه‌ی بچووك سه‌باره‌ت به كۆمپانییه‌كان باس بكه‌م، تاكو خوێنه‌ر مه‌به‌ستی وتاره‌كه و ڕاستییه‌كانی زیاتر بۆ ڕۆشن ببنەوە:
یه‌كه‌میان: وڵاتی (Ivory Coast – ساحل العاج) كه یه‌كێكه له وڵاته هه‌ژاره‌كانی ئه‌فه‌ریکا ژماره‌ی دانیشتوانه‌كه‌ی 22 ملیۆنه، تێكڕای داهات و بڕی ساڵانه‌ی مووچه‌ی کەسێك 730 پاوه‌ندی بریتانییه و له سه‌دا 42.7 ی دانیشتوانه‌كه‌ی له هه‌ژاریدا ده‌ژین و تێكڕای درێژی ڕادەی ته‌مه‌ن له‌وێ ته‌نها 54 ساڵه.
ئه‌م وڵاته به پێی چه‌ند ڕاپۆرتێكی چه‌ند ساڵ له‌مه‌وپێشی ڕۆژنامه‌ی گاردیانی بریتانی، بووه‌ته جێگەی فڕێدانی پاشماوه‌ی نیوكلێر پاوه‌ری وڵاتانی ئه‌وروپی، كۆمپانیایه‌كیش به ناوی Trafigura Company كه سه‌رمایه‌كه‌ی 121.5 ملیارد پاوه‌نده و قازانجی ته‌نها ساڵێكی 1.11 ملیارد پاوه‌نده، كۆنتراكتی گواستنه‌وه‌ی ئه‌م پاشه‌ڕۆیانه‌ی له گواستنه‌وه‌ی ئه‌م نه‌هامه‌تییه بۆ ئه‌و وڵاته‌ی كه له‌سه‌ره‌وه ناوم هێنا، بەست. ئه‌مه‌ی كه ئه‌م كۆمپانییه كرد‌ی بوه‌ه هۆی تێكدانی ژینگه له (ساحل العاج) و ناڵاندنی خه‌ڵكێكی زۆر له‌وێ که به ده‌ست نه‌خۆشی شێرپه‌نجه‌وه دەناڵینێت، كه به هۆی زبڵ و پاشماوه‌ی نیوكلێره‌وه كه هه‌مووی کەرەستەی كیمیاوی بووه و گوێزراوه‌ته‌وه بۆ ئه‌وێ.
سه‌ره‌ئه‌نجام كۆمپانییه‌كه ڕۆژنامه‌ی گاردیانی برده دادگە، كه گوایه به هه‌ڵبه‌ستنی ناڕاستی تاوانباریكردووە، ئه‌مه‌ش ده‌بێته هۆی زڕاندنی ناو و ناوبانگی. ڕۆژنامه‌ی گاردیانیش له سه‌رده‌می ڕۆژانی دادگەدا و پێش ئه‌وه‌ش توانی به دۆكۆمێنت و به‌ڵگه‌ی زانستی و پزیشکی كه‌یسه‌كه‌ی بسه‌لمێنێت، كه چۆن ئه‌م كۆمپانییه كاره‌ساتێكی گه‌وره‌ی بۆ ژینگه و به‌شێك له دانیشتوانی ئه‌و وڵاته خولقاندوه. سه‌رئه‌نجام كه‌یسه‌كه‌ی برده‌وه و له ڕێگەی دادگەوه 100 ملیۆن پاوه‌ندی بچڕی بۆ حكومه‌تی(ساحل العاج)، تاكو وڵاتەکەی له پاككردنه‌وه‌ی ئه‌و پاشه‌ڕۆیانه و نەهێشتنی كاریگه‌رییاندا سه‌رفی بكات، له‌هه‌مان كاتیشدا 30 ملیۆنی تریش پاوه‌ند له كۆمپانیه‌كه سه‌ندرا بۆ قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌ی ئه‌و خه‌ڵكانه‌ی كه به هۆی ئه‌م كۆمپانییه‌وه توشی جۆره‌ها نه‌خۆشی بوون، تاكو چاره‌سه‌ری خۆیانی پێبكه‌ن.
حكومه‌تی (ساحل العاج) كه خۆی زۆر له‌پێش گاردیانه‌وه ئه‌م ڕاستیانه‌ی ده‌زانی، به‌ڵام هیچ وه‌خت زات و زوقره‌ی ئه‌وه‌ی نه‌كرد، كه كۆمپانیه‌كه بداته دادگە، چونكه له وڵاتێكی ئاوادا كه ئه‌وه دۆخ و باری ژیانی خه‌ڵكه‌كه‌ی بێت، وه‌كو له سه‌ره‌وه باسم كرد، مه‌حاڵه بتوانرێت چه‌نده‌ها ملیۆن بۆ بردنه دادگەی كۆمپانیه‌كی وا زه‌به‌لاح و پاوه‌رفول، ته‌رخان بكرێت، ئه‌مه جگه له‌وه‌ش، كه ئه‌گه‌رێكی زۆری دۆڕاندنیشی هه‌بوو و ئه‌و كاته‌ش نه‌ك هه‌ر ده‌بووایه كولفه‌ی دادگەی بدایه، به‌ڵكو ده‌بوایه كولفه‌ی تێچوی دادگەییكردنی كۆمپانیه‌كه و قه‌ره‌بووشی بدایه پێیان.
نمونه‌ی دووهه‌م، وڵاتی نایجیریایه له ناوچه‌ی بۆدو، كه به‌هۆی كۆمپانیای شێڵه‌وه ژینگه‌ی ئه‌و ناوچه‌یه وێرانبووە و بووەته هۆی ئه‌وه‌ی كه 69 هه‌زار كه‌س له‌و ناوچه‌یه‌دا توشی جۆره‌ها نه‌خۆشی قورس و پیس ببن، كه ههندێكیان بووبوونه شێرپه‌نجه‌ی كوشنده. من له وتارێكی ترمدا كه پێشتر بڵاومكردۆته‌وه سه‌باره‌ت به ده‌وری كۆمپانیا و سوپه‌رماكێته‌كان، باسی ئه‌مانه‌م كردووە، بۆیه لێره‌دا هه‌ر وه‌كو نمونه‌یه‌ك په‌نجه‌ی بۆ ڕاده‌كێشم. ئه‌م كۆمپانیه‌ش به‌هۆی دانی كۆمه‌كی یاساییه‌وه توانرا ببرێته دادگە و له‌وێدا شێڵ دانی به تاوانه‌كه‌یدا ناو ئاماده‌بوو قه‌ره‌بووی خه‌ڵكی ناوچه‌كه بكات و 800 ملیۆن پاوه‌ندیش ته‌رخان بكرێت بۆ پاككردنه‌وه‌ی ناوچه‌كه له ماك و كاریگه‌ری ئه‌و كیمیاویه‌ی كه ساڵانێكی دوورودرێژ به‌هۆی ده‌رهێنانی نه‌وت و دزه‌ی نه‌وت له بۆرییه‌كانه‌وه بۆ سه‌ر زه‌وی و كێڵگه و كانیاو و ڕوباره‌كان، ڕویداوه و ئامێتەبوونی ئەو مادە کیمیاییانە لەگەڵ سه‌رچاوه‌كانی ژیانی خه‌ڵكی ناوچه‌كه، بووه‌ته هۆی سه‌رهه‌ڵدانی نه‌خۆشییه‌كان.
زاهیر باهیر
له‌نده‌ن 28/04/2012
