تارماییێك بەڕێوەیە..!
تارماییێك بەڕێوەیە..!
( ئەگەری زیندووبوونەوەی ماركسو فەرهەنگی ماركسیزم )
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ زوبێر رەسول*
لە پاشكوَی روَژنامەی) (The Times ی بەریتانی 23ی ئوَكتوَبەری مانگی رابردودا، وێنەیێكی گەورەی بیرمەندی ئەڵمانی (كارڵ ماركس) بەگەورەی تەوای بەرگی لاپەڕەی دواوەی روَژنامەكەی گرتبوو، كە وێنەی ئەم هەفتەیەی روَژنامەكە بوو، رستەیێكیش كەلەژێر وێنەكەدا نووسرابوو بەناونیشانی (( ئەو گەڕایەوە – he’s back)) لەگەڵ تێبینێك كە لەژێر وێنەكەدا بەووردتر نووسرابوو، "توَبلێی قەیرانی بازاڕە داراییەكانی جیهان ئەوەیان سەلماندبێ كە كارڵ ماركس تەواوی ئەو ماوە درێژە لەسەر حەق بووبێت".
پاش چەند سالێك لە پەرواێزكردن و فەراموَشكردن خەریكە سەرلەنوێوەو تەوژمێك لەڕوناكبیرو خوێنەران سەرهەڵدەدەن كەخەریكی گرنگیدانو خوێندنەوەی كارو بەرهەمەكانی گەورە بیرمەندو فەیلەسوفی سوَسیالیزم (كارڵ ماركس)ن، بە تایبەت لەلایەن توێژی گەنجانەوە. لەسەرزاری بەڕێوەبەری ئەو موَزەخانەیەی كە لەشاری (تریری) ئەڵمانی لەو شوێنەی كە ماركسی تێدا لەدایك بووە، بەرێوەبەری موَزەخانەكە (بیتریكس بوفێر ) بە ئاژانسی هەوالەَكانی ئەڵمانیایی راگەیاند" كە لەمەودوا هەست دەكەم شتێك بوَ ژیان گەڕاوەتەوە كەپێشتر خەڵك سەردەمانێك بوو لەڕیزی شتە مردووەكان سەیریان دەكرد".
نەك هەرئەوە بەڵكوو بەڕێوەبەری موَزەخانەكە ئەوەشی گووت، "ئەوەی تێبینیم كردووە لەماوەی ئەم دوو ساڵەی رابردوودا خەڵكێكی زوَر سەردانی ئەم موَزەخانەیە دەكات، بە تایبەت لەكاتی دەسپێكردنەوەی خوێندنی زانكوَكاندا، ئەو خەڵكە زوَر بەگرنگیو رێزەوە سەیری ئەم بەرهەمانە دەكەن، وتیشی كە لەساڵی رابردوودا زیاتر لە چلو یەك هەزار كەس سەردانی ئەم موَزەخانەیان كردووە كە بەتەنیا دوانزەهەزار كەسیان لە وڵاتی چینەوە هاتوون، ئەمە لەكاتێكدایە كەپێشتر هەرگیز ئەم ژمارە زوَرە توَمار نەكراووە. لەلایێكی دیكەوە لەدوایی ئەو قەیرانە داراییەی كەجیهان تێیكەوتووە سىَ جار كتێبی (سەرمایە)یی ماركس لەئەوروپادا لەچاپدراوەتەوە، كەئەمەش خوَی لە خوَیدا ئاماژەیەكە، شایەنی هەڵوەستەكردنو لێكوَلینەوەو تێبینیە.
لەم دوو سىَ ساڵەی دویدا لەناوەندەكانی لێكوَلینەوە سیاسی، روَشنبیری و كوَمەڵایەتییەكانی روَژئاوادا، جموجوَلێك بەدیدەكرێت لەگەڕانەوە بوَ هزرو كولتوری ئەم بیرمەندەی كەبەنیازبوو تەواوی مێژووی جیهان بگوَڕێ ، ئەو فەیلەسوفەی كەهەمیشە لای زوَرێك لەتیوَریست و توێژەران گەیشتبووە ئاستی لەبیرچوونەوەو فەراموَشكردن، بە تایبەت كاتێك زوَرێك لەبیرمەندە كاپیتالیزمەكان جاڕی كوَتایهاتنی ئایدیایی سوَسالیزمو كوَمانیزمیاندا، بەتایبەتیش دوای رووخانی یەكێتی سوَڤیەتی پێشوو، كەخوَی بەنوێنەری ئایدوَلوَژیای ماركسیزم دادەنا، هەروەك (فرانسیس فوَكایاما)ی خاوەن تیوَری (كوَتایی مێژوو مروَڤی دوایی) پێیوابوو كە لەدوایی نەمانی كامپی سوَسیالیزم، سیستمی كاپیتالیزمو دیموكراسی لیبڕالی دوایین سیستم دەبێت كەمروَڤایەتی تائێستا پێیگەیشتبێتو مروَڤ بتوانێت لەسایەیدا بەئاسودەییو ئازادیی بژییت.
ئەگەرچی ئەم بیروَكەو تیوَرە بەدەر نەبوو لەرەخنەو رەتكردنەوە لەلایەن بەشێكی زوَر لە روَشنبیران، بەڵام تاڕادەیێك توانی خوَی بسەپینێت بەسەر جیهانی كاپیتالیزمو دیدی روَژئاوادا، هەرچەندە جیهان لەم سەرو بەندەدا بێبەش نەبوو لەگروپی بەرهەلستكارو رەتكردنەوەی ئەم سیستمە سیاسیو ئابوریە كاپیتاڵە سنوربەزێنەی كەئێستا لەئارادایە، هەر لەخوَپیشاندانەكانەوە بگرە تا دەگاتە ناڕەزاییەكانی پوَرتوَلیگروَ كەساڵانە دژی گلوَبلیزم لە ووڵاتی بەڕازیل ئەنجام دەدرێت، ئەمە بێجگە لەبەرزبوونەوەی رێژەی بێكاریو تێكچوونی بارودوَخی ژینگەی زەویو قەیرانی خوَراكو چەندان تەنگەژەی تر كەسەرچاوەی مەترسین بوَسەر جیهان. لەم سەروبەندەدا بەشێك لەتوێژەران خەریكی زیندوكردنەوەی هەندێك لەتێزەكانی كارل ماركسن، بەڵام ماركس نەك وەك ئایدوَلوَژیا، بەڵكو وەك بیرمەندی فەرەنسی (جاك ئاتالی) دەڵێت: لەرێگای گرنگی دان بەفەلسەفەی ماركس، نەك لەروانگەی رەهەندێكی ئایدوَلوَژیەوە وەك پێشتر، بەڵكو لەروانگەی گوَشەنیگایێكی فەلسەفی بێخەوش، پاش ئەوەی ماركسیەت لەو میراتگرێتیەتی یەكێتی سوَڤیەت رزگاری بوو .
هەرلەم بارەیەوە (ئێریك هوَبسباوم) كەیەكێكە لەمەزنتربن مێژوونوسە زیندوەكانی ئێستا لەبارەی ماركسەوە لەگفتوگوَیێك لەگەل (ماكیللوَ موَستوَ) دەڵێت: "گرنگە هەموومان ماركس بخوێنینەوە چونكە ناتوانین لەم دونیایەی ئێستا تێیدا دەژین تێبگەین بەبێ كاریگەری ئەو نووسینانەی كە ئەم بیرمەندە بەسەر سەدەی بیستەمدا جێیهێشتووە. هەروەها ماركس وەك گەورە بیرمەندێك دەمێنێتەوە بوَ تێگەیشتن لە دونیای تازەو ئەو كێشانەی كە رووبەڕووی مروَڤایەتی دەبنەوە".
هەڵبەتە ئەم گرنگی دانەو ئاوڕدانەوەیە لەماركس تەنیا لەسنوری تێزە تێوریو فەلسەفیەكاندا ناوەستێت بەڵكو گوزارشت لەو بزاڤە ئوَپوَزسیوَنخوازو مانگرتنانەش دەگرێتەوە كەلێرەو لەوێ ئەنجام دەدرێن بەشێوازی جیاجیا، چونكە وەك زوَربەمان ئاگادارین ماركس خوێندنەوەو شروَڤەی هەمەجوَری بوَكراوە، هەرلایەنەو لایەنەكەی تر بەدەرچوون لەماركسیزم ناودەبات، هەروەك لەماركس خوَشی دەگێڕنەوە كاتێك هەندێك لەئەدەبیاتەكانی حزبی شیوعی دەبینێتن، دەڵێت "ئەوەندەی بزانم من ماركسی نیم"
بوَیە هەرزوو چەند بیرمەندێك تێبینیو رەخنەیان ئاراستەی ئەم جوَرە بەئایدیوَلوَژیا بوونەی ماركسیزم كرد، بەتایبەت لەسەردەستی بیرمەندانی سوَسیالیزمی وەك ئەلسوَسێر لەفەرەنساو گرامشی لەئیتالی، كەپێیان وابوو جوَریك لەكەموكورتی هەیە لەئایدوَلوَژیای ماركسیزم بەتایبەت لەلایەنی دیاریكردنی سیستمی ئابوریو ناموَبوونی ئایینی.
هەر بەم بوَنەیەوە لەم دوایانەدا (فرانسیس وین) كە روَشنبیرێكی دیاری ئینگلیزیە لەبابەتێكدا لەسەر بەرهەمە ناودارەكەی ماركس( سەرمایە) كەپێشتریش بە پەرتوكێك بەناوی (سەرمایەی كارل ماركس.. بایوگرافیا) بڵاویكردبووەوە ناوبانگێكی زوَری هەبوو لەناوەندە روَشنبیریەكانی روَژئاوادا، لەبارەی پەرتوكی "سەرمایە"ەوە دەڵێت: "بێجگە لەوەی كە ماركس بەفەیلەسوفی سەدەی بیستەم ناوزەد دەكرێت، بەڵام تا ئێستاش لەگرنگترین ئەو بیرمەندانەیە كەگاریگەریێكی تەواوی هەیە لەسەر سەدەی بیستو یەكەم، بەهەمان شێوە (جاك ئاتالی) لە بایوگرافیایێكدا لەسەر ماركس كە بەم دواییانە بەزمانی فەرەنسی دەریكرد دەڵێت" ئەگەر ماركس لەسەدەی نوَزدەهەمیشدا ژیابێت بەڵام گەنجینەیێكی زوَری بوَ جێهێشتووین لەبارەی سروشتی سەرمایەداریو ئەو شوَكو قەیرانانەی كە موَدێنیزم (التحدیپ) جێیدەهێلێت بەسەر كوَمەڵگا كلاسیكیەكانەوە، بەتایبەت لەبارەی تاكی دونیایی سەرمایەداریو ئەو دڵەراوكێو نیگەرانیو ناسەقامگیریەی كەلەلایەن مروَڤی كوَمەلگا موَدێرنەكانی ناو سیستمی سەرمایەداریەوە دروست دەبێت. نەك هەرئەوە بەڵكو ((ئاتالی)) دەگاتە ئەو باوەڕەی كە ماركس وەڵامی پرسیارگەلێكی زوَری داوەتەوە كەپرسیاری لەبارەوە نەكراوە تەنیا لەئێستادا نەبێـت . كەبەڕای ناوبراو هەرئەمەشە وای كردووە كەماركسیزم لەكاتی خوَی هەرەس بێنیتو لەئێستاشدا بێتەوە بوژانەوەوو سەرهەڵدانەوە، چونكە گڵوَبالیزم كەخەریكە سەرلەبەری جیهان دەتەنێت بەچالاكیە خێراكانیدا، هیچ نیە جگە لەكوَپیێكی ئەوەی ماركس ناوی دەبات بەهەڵكشانی هێزەكانی وەبەرهێنان بەزاندنی سنورە نیشتمانیو نەتەوەییەكان.
بوَیە دەتوانین بڵێین، ئەوەی لەساتەوەختی ئێستادا بەدیدەكرێت موَدیێلێكی هەڵهێنجراوی ماركسیزمە كە بەجوَرێك لەگەڵ قوَناغەكانی ئیستادا بگونجێت، بەتایبەت لەگەڵ هاتنەئارای ئەو پرسە كوَمەڵایەتیانەی كەدووبارە خەریكە دێنەتەوە واجیهە، مەبەست لەپرسە كوَمەلایەتیەكان لێرەدا گشت ئەو ململانێو تەنگەژانەیە كە لەئەنجامی كێشە ئابوریو بژێویەكەنەوە روودەدەن، بەڵام بەوێنەو رواڵەتێكی جیاواز لەوەی ماركس مەبەستییەتی، ئەگینا بەناوەروَك هەمان ئەو هاوكێشەیەیە كە ماركس ئاماژەی پێداوە. بەڵام ئەمە لە ئێستادا ئەوە ناگەیەنێت كە بریتیبێت لە بەریەكەوتنی چینی خاوەندارێتی ئامرازەكانی بەرهەمهێنانو چینی كرێكاری چەوساوە، چونكە دەوڵەتی ڵیبڕاڵیزمی تازە-New liberalism توانیویێتی میكانیزمی تازەو سەركەوتوو بدوَزێتەوە، بوَ ئەوەی رێگا لەو بەریەكەوتنە بگرێت:كەبریتین لە دەوڵەتی خوَشگوزەران (رەفاە) و سیاساتی تەزامونی كوَمەلایەتی، ئەمە لەگەڵ ئەوەی كە سروشتی بونیادی كار گوَڕاوە بوَدوَخێكی تر، چونكە كوَمەڵگا كاپیتالیەكان لە ئێستاوە قوَناغی كاری ماتەریالیو وەبەرهێنانی كەرەستەی سەرەتاییان تێپەڕاندووە بەرەو ئابوری ناماتەریاڵی، بەواتایی ئەو ئابورییەی كەچیتر پشت نابەستێت بەهێزی ماسولكەو بازوو، بەرەو ئەو ئابوریەی كە لەسەر زیرەكی دەستكردو هزرو مێشكەوە بەندە ، ئەمەش لەبنەڕەتەوە جوَری كارو پێوەندیەكانی بەرهەمهێَنانی گوَڕیووە. ئەم هاوكێشەیە پێویستە وەك خاڵێكی گرنك لەروانگە سیاسیو ئابوریەكاندا حسابی بوَ بكرێت.
ئەمە لەگەڵ ئەوەی لەدونیایی سەرمایەداری ئێستادا سروشتی دەسەڵاتی سیاسی بەجوَرێكی ترو ئاراستەیێكی تردا هەنگاودەنێ، چونكە رەهەندی دەوڵەتی سەنتەرالیزمی نەتەوەییو خاوەن سەروەری رەها، گواستراوەتەوە بوَ رێڕەوی دەسەڵاتی (حەیەویی) كە لەسەر رێكخستنی ژیانو كوَنتروَڵكردنی رێڕەوە بژێویە گرنگەكان بونیاد نراوە، هەروەك ئەوەی مێشێل فوَكوَ لە دواكارەكانیدا لەبارەی دەسەڵاتەوە ئاماژەی پێداوە.. بوَیە بەڕایی زوَرێك لەتوێژەران هێلی بەریەكەوتنی نوێی نێوان كرێكارو خاوەنكار چیتر لەناو سنوری كوَمەڵایەتی دەوڵەتی نەتەوەیی نەماوە، بەڵكو ئەو بەریەكەوتنە گواستراوەتەوە ناو دونیای گلوَبالیزمی سەرمایەداری، واتا لەنێوان پێكهاتە داراییو ئەو پیشەسازیانەی كەسنورو كیشوەرە ئابوریە كوَنتڕوَلسازەكانی ئابوری دەبڕن. لەگەڵ ئەو بزاڤە ناڕەزاییكارانەی كە دژی ئەم جوَرە سیستمە ئابوریە زەبەلاحانەن، كەنەناوەندو نەجەمسەرێكی دیاری كراویان هەیەو نەخاوەن پڕەنسیپێكی مروَڤانەن تەنیا ستراتیژیەتی سودو قازانج نەبێت كە لەهەركونجێكی ئەم دونیایەدا بێت دەستیان پێیدەگات. لەپەراوێزی ئەم گلەییو ناعەدالەتی كێشەو قەیرانانەی كەرووبەڕووی جیهانی سەرمایەداری بوَتەوە جێیخوَیەتی بپرسین ئایا ئەگەری ئەوە لەئارادایە كە دووبارە سیستمێكی دیكەی جیهانی بەڕێوەبێت جیایە لەو سیستمە جیهانەی كەئەمریكا لەسالی 1990دا رایگەیاند، بەواتای چوَن كوَتایی ماركسیزمو ئایدوَلوَژیای كوَمانیزمان بینی، ئاوەها ئەمەش كوَتایی ئایدوَلوَژیاو پەیامی كاپیتالیزم بێت، بەجوَرێك كە سیستمێك بێت كەڕێزو سەروەری بوَ كوَمەڵگاو مروَڤ بگەرێنێتەوەو دادی كوَمەڵایەتیو برسێتیو هەژاری چارەسەر بكات، یاخود ئەمەش هەمان ئەو بەڵێنو پەیامە ئایدوَلوَژیە دەبێت كە سیستمی سەرمایەداری بەگوَی مروَڤەیاتیدا چرپاند، یانیش سەرمایەداری وەك دەڵێن خاوەن هونەرێكی باڵایە لەنوێبوونەوەو دەربازبوون لەقەیرانەكانیدا..، وەڵامی ئەم پرسیارە شەڕەنجێزانە ئەستەمە لەم ئانو ساتەدا گوتارێكی زانستیو لوَجیكیو مژدەبەخشبێت ئەگەر وەهمێكی سەرەڕوَیانەو خەڵەفاویش نەبێت..!
* ماستەر لەزانستی سیاسەت، biyar_zuber@yahoo.com
