ترادیسیۆن، مۆدێرنە، پۆست مۆدێرنە
ترادیسیۆن، مۆدێرنە، پۆست مۆدێرنە
عەبدولموتەڵیب عەبدوڵڵافیكر لە هیچەوە هەڵناقوڵىَ، بەڵكو لە هەرسكردن و رەنگاورەنگكردن و درێژكردنەوەو بەشداریكردن و جیاوازیەكانى فیكرگەلێكى دیكەوە بونیادە قوڵەكانى خۆى دادەمەزرێنێت. هەر گەلێكیش ئەمڕۆ تواناى بیركردنەوەو بەرفرەوانكردنى فیكرو مەعریفەى نەبێت، ناتوانێت بەشێوەیەكى دینامیكى ئاراستەكانى بیركردنەوەى خۆى بەرەوپێش بەرێت. هەر كۆمەڵگەیەك نەتوانىَ پرسیارى نوىَ لەبەرانبەر كێشەو قەیرانەكانى بەرز بكاتەوە بە مانا ئەنتۆلۆژییەكەى لەبەرانبەر ژیاندا نیگەران نەبێت، گەلێكە لەسەر تاقە تۆزلێنیشتووەكانى مێژوودا مەرگى لێدەتكێت.
بەدیوەكەى دیكەش قسەكردن لە فیكرو دامەزراوە فیكرییەكان هەر تەنها قسەكردن نییە لەو شاعیر و رۆشنبیرو بیریارو… بەڵكو قسەكردنە لە بونیادە قوڵەكانى تاك و واقیع و كۆمەڵَگە، قسەكردنە لە سیستمگەلێك كە راستەوخۆ پەیوەندى بە پرۆژەكانى ژیارییەوە هەیە. بە كورتى دەشىَ جەوهەرى دنیاى نوىَ وێراى رووە دیسپۆزمەكەى، رووە دینامیكى و پێشكەوتنخوازەكەى بەشێوەیەكى هەسپێكراو ببینین، بە مانایەكى دیكە ئەگەر ئەو خاڵەى كە مرۆڤ تیایدا لە سەروەرى عەقڵدا خۆى مانیڤێست دەكرد بە مۆدێرنە ناوزەد كرابێت، ئەوە ئەو خاڵە چارەنووسازو یەكلاكەرەوەیەى كە (نیچە) لە مێژووى مرۆڤایەتیدا دەسنیشانى كردووە، خاڵێكە تەواوى عەقڵ و فۆڕم و ترادیسیۆنە مرۆییەكانى تیا ملكەچى پرسیارى نوىَ و چاوپێداگێرانەوەو راڤەكردن كردووە ئەوەش بانگهێشتكردنى ئایدیۆلۆژیایەكى تایبەت ناگەیەنێت، بەڵكو هەلومەرجێكى مەعریفى و سیاسى و كۆمەڵایەتى و ئابوورى گشتییە كە (لیوتار) بە مەرگى حیكایەتە گەورەكان ناوزەدى دەكات.
فیكرو تەكنۆلۆژیا
هەموو فیكرێك مێژوو و بنەماى ترادیسیۆنى خۆى هەیە، بەو مانایەش لەقسەكردن لەبارەى فیكرەوە هەرگیز ناشىَ ئەو بنەمایە فەرامۆش بكرێت، بەمانایەكى دیكە بەشێوەیەكى ناراستەوخۆ فیكرى ئەمرۆش درێژكراوەى فیكرەكانى پێش خۆیەتى، بۆ نموونە سەرلەبەرى قسەكانى "هایدگەر" بریتییە لە (من بیرهێنەرەوەى ئەو فیكرانەم كە تا سەردەمى خۆم هاتوون). كەواتە قسەكردن لەسەر دەستكەوتەكانى فیكر و زانستە كۆمەڵایەتییەكان بەبىَ رەچاوكردنى بنەماو پێشینییەیان كێشەى زۆرى لێدەكەوێتەوە.
هەڵبەتە زۆر ئاساییە هەوڵبدەین تازەترین مۆدیلى ئۆتۆمبیل، تلفزیۆن…. بكڕین، بەڵام هاوردنى دەستكەوتە فیكرییەكانى رۆژئاوا شتێكى ئاسایى نییەو خاڵى نییە لە كێشە، نەك هەر هێندە بەڵكو بەڕاى دكتۆر "جەوادى تەباتەبایى" جگە لە یارییەكى زمانەوانى هیچى ترى لىَ سەوز نابێت.
بەڵام بىَ ئاگابوون لە مێژووى پزیشكى هیچ كێشەیەك درووست ناكات، گەلێك وڵات هەن پێشینەیەكى پزیشكیان نییە، لە هەمان كاتدا لەو بوارە پێشكەوتنى بەرچاویان بەدەست هێناوە، بەمجۆرە فیكر بەردەوام لەرێگەى وڕوژانى پرسیار لە ناوەڕۆك و سروشتى فیكرى پێش خۆى گەشە دەكات و بەرەوپێش دەچێت، بەڵام زانست لەسەر دابڕانى ئەبستمۆلۆژى وەستاوە…
لە گفتوگۆیەكى "ئەكبەرى گەنجى" لەگەڵ "دكتۆر جەوادى تەباتەبایى"دا، تەباتەبایى دەپرسىَ: كاتێك ئێمە هیچ چەشنە زانیارییەكمان لەبارەى مۆدێرنەوە نەبێت، چۆن قسە لە پۆست مۆدێرنە بكەین؟ لێرەدا تەباتەبایى قسە لە پرسى رەسەنى منى ئێَرانى دەكات، پێیوایە كێشەى سەرەكى منى ئێرانى ئەوەیە كە نازانىَ لە بەرانبەر مۆدێرنەدا لە چ ئاستێكدایە، بە نسبەت شەڕى نێوان ترادیسیۆن و مۆدێرنە چ شوێنێكى بەردەكەوێت. بەو مانایەش بەڕِاى تەباتەبایى كێشەى تاكى ئێرانى پۆست مۆدێرنە نییە، ئەنجامى ئەو لێكۆڵینەوانەى لە ئێران لەبارەى پۆست مۆدێرنەش دەكرێن بە سفر یەكسانیان دەكات، دەڵێت: من پێموایە ئەو پەتایەى پۆست مۆدێرنە بەخێرایى تێدەپەڕێت…
هەڵبەتە ئەو جۆرە لە قسەكردن و هاوردنى دواین دەستكەوتەكانى پۆست مۆدێرنە بەشێوەیەكى گشتى دەكەوێتە خانەى ئارەزوویەكى سیاسى ئایدیۆلۆژییەوە، چونكە هەمیشە سیاسەت و ئایدیۆلۆژیا بۆ مانەوەى خۆى پارێزگارى لە ئاگایى و چواچێوە دیاریكراوەكەى خۆى دەكات. بە دیوەكەى دیكەش ئەو دیدەى كە پێیوایە كاتێك رۆژئاوا چۆتە نێو گەمەى مۆدێرنەوە ئێمە لە خەوێكى قوڵدا بووین و چووینە نێَو پشووى مێژوو، دیدێكە بڕواى بە گۆڕان و توانا لە بننەهاتووەكانى مرۆڤ و ئیبداعەكانى تاك نییە، بڕواى بە هەڵسەنگاندن و رەخنەو بەراوردكردنى سەردەمییانە نییە، بڕواى بەو بارودۆخە رسكاوە نییە، كە نەوەى نوىَ لەرێگەى تێگەیشتنى واقیع و داهێنانى واقیعێكى دیكە، دەیخاتەوە. بەگشتى ئەو دیدە بڕواى بە شكستى ئایدیۆلۆژیا و كاڵبوونەوەى مانا مێژووییەكان نییە.
كەواتە بۆ ئەوەى بڵێین لە ئێستادا دەژین پێویستە بزانین چۆن سوود لە فیكر بە گشتى و فیكرى پۆست مۆدێرنە بە تایبەتى وەردەگرین، نەك بە هۆى زاڵبوونى درووشمى ئایدیۆلۆژى دیماگۆجییەوە تەواوى خۆرئاوا و فیكرى خۆرئاوایى رەتبكەینەوە.
واقیع و قەیران
بۆ ئەوەى لەگەڵ واقیع رێك بێینەوە دەبىَ لە دیدێكى دیاركراو و كۆمەڵێك پێگەى دیاریكراو و هەڵوێستى دیاریكراوەوە مامەڵە بكەین، بە مانایەكى دیكە هیچ شتێك لە دەرەوەى تێگەیشتنەوە وجودى نییە، دنیاى واقیع تەنها بە نیسبەت تێگەیشتنەوە بوونى هەیە، هەر تێگەیشتنێك كە تواناى خوێندنەوەى واقیعى نەبێت دەكەوێتە دەرەوەى ئامادەگى كارایانەوە لەوێشەوە سنورەكانى خۆى دادەمەزرێنىَ و پرسیارەكان پەراوێز دەخات، بێگومان كوشتنى پرسیار هەر تەنها واقیعێكى بنبەستوومان بۆ ناكێشىَ، بەڵكو كۆى ئەو كێشەو قەیرانانەش دەشارێتەوە كە ئەو واقیعە لە دووتوێى خۆیدا هەڵیگرتووە، چونكە دەزانى بەرجەستەكردنى كێشە قەیرانەكانى كۆمەڵگە بىَ رووبەرووبونەوە ناچێتە سەر، هەر لە رووبەرووبوونەوەدا جیاوازییەكان خۆیان نمایان دەكەن، هەر لە فەزایەكى ئاوادا بۆچوونى جیاواز و تیۆرى جیاواز دێتە ناوەوەو پەیوەندییەك لەنێوان هێزەكان درووست دەبێت، پەیوەندییەك كە بەردەوام لە ئاڵوگۆڕیدایە، هەڵبەتە بارودۆخێكى لەو بارە بە بارودۆخى قەیراناوى ناو دەبرێت. لێرەدا جەوادى تەباتەبایى دەڵێت: من ئەو فیكرەیەم بە فیكرى قەیران ناو بردووەو یەكەم فەیلەسوفى قەیرانگەریش بەلاى من ئەفلاتوونە. ئەفلاتوون بۆ وەڵامدانەوەى قەیرانەكانى ئەسینا و قەیرانى دیموكراسى لە ئەسینا كتێبى كۆمارى نووسى.
بەگشتى پرسیارى تەباتەبایى ئەوەیە كە هەرگیز چارەسەرى ئەفلاتوونى بۆ ئێمە چارەسەر نییە، بەڵكو تەرحكردنى پرسیار گرنگە، ئەو تەرحكردنەش بە ماناى دۆزینەوە ستراكتۆرە شاراوەكان و گریمان و پێشبڕیارە نائاگاییەكانى عەقڵ دێت كە سنورەكانى بیركردنەوەى واقیعى كۆمەڵگە دیارى دەكات، ئەو بنەما شاراوانە تەعبیر لە هەڵوێستى تاكە كەس ناكات، بەڵكو جۆرێكە لە بوونى عەقڵى كە واقیعى كۆمەڵگە دەكەوێتە ژێر كاریگەرییەكانییەوە… تەرحكردنى پرسیار لێرەوە دەبىَ نەك لە دەرەوە وەك كەلوپەلێك هاتبێتە ناوەوە، لێرەدا ئایا لە واقیعى كۆمەڵگەى خۆمانەوە سەرنجمان بۆ لاى قەیران چوو؟
ئەو واقیع و كۆمەڵگەیەى باسى كێشەو قەیرانەكانى خۆى نەتوانێت بكات، ئەو واقیع و كۆمەڵگەیەى پێیوایە كێشەو قەیرانى نییەو شورەییە باسى كێشەى شكست و لاوازى كۆمەڵگەو واقیع بكات، كۆمەڵگەیەكى داخراوە، چونكە هیچ كۆمەڵگەیەك لە دنیادا نییە، یەك پارچە بێت. بێگومان قسەكردن لەسەر كێشەو قەیرانەكان پێویستى بە بنەماى زانستى و پشت بەستبوون بە رەهەندى فەلسەفى پتەوەوە هەیە، پێویستى بە وردبینى و دەست نیشانكردن و كەشفكردنەوە هەیە. (ئیبن خەلدون) تاكە نموونەى ناوازەیە كە ئاماژە بە قەیران داوە. ئیتر لە دواى ئەوەوە تاكو شۆڕشى مەشرووتە لە ئێران باسێكى لەو شێوە بەرچاو ناكەوێت.
كەواتە بنەماى شارستانییەت و بەرەوپێشچوون بریتییە لە راڤەكردنى لاوازى و قەیرانەكانى كۆمەڵگە و خوێندنەوەى واقیعى ئامادە لەرێگەى فیكرو تیۆرى فەلسەفییەوە. كاتێك قەیران سەرهەڵدەدات پێویستە بە شوێن تەرح و چارەسەرى مەسەلەكەدا بڕۆین، دەبىَ بەردەوام قسە لە قەیرانەكان بكەین.
لە ترادیسیۆنەوە بۆ پۆست مۆدێرنە
فیكر هەمیشە سنورەكان دەبەزێنىَ، لە دنیادا هیچ فیكرێك بە گەلێك و ئەتنییەكى دیاریكراو ناتوانىَ درێژە بە ژیان و بەخششەكانى خۆى بدات، هەر بیریارو فەیلەسوفێك كاتىَ فیكر بە موڵكى خۆى و ئەتنییەكەى ناودێر دەكات، جگە لەسەر لێشێوان و بنبەستبوون و مەرگ، شتێكى دیكەى لێناكەوێتەوە.
ئەمڕۆ ئێمە لە سەردەمى گەردوونى نوێدا دەژین، سەردەمێك كە بە رستێك گۆڕانكارى گەورەدا تێپەڕیووەو تێدەپەڕێت، هەر لە شۆڕشى پیشەسازى و ریفۆڕمى ئایینى و جیاكردنەوەى ئایین و دەوڵەت، ئایین و بازاڕ و گەڵاڵەبوونى تەرزێك لە مرۆڤ، هەروەها سەیركردنى زانست وەك میتۆد و پرۆسیسەكردن، تادەگاتە هەڵوەشانەوەو گومان و تەكنۆلۆژیا و جیاوازى و بازاڕو سەرمایەو مەرگى حیكایەتەكان و راگەیاندنى دوور مەودا… هتد.
بەڵام بەڕاى تەباتەبایى پێپەڕین لە ترادیسیۆن بۆ مۆدێرنە لەگەڵ دوو كێشەى سەرەكیدا رووبەروو دەبێتەوە، یەكەم ئەوەیە كە دەبىَ هەلومەرجى خۆمان روون بكەینەوە. دووەم دەمانەوێت بەرەو كوىَ بڕۆین؟ چونكە خودى پۆست مۆدێرنە دیارەیەكى نێگەتیڤە، واتە كەموكوڕییەكانى مۆدێرنە دیارى دەكات.
بەڵام لەنێوان رەوا بەخشین بە بارودۆخى ئێستاى ئێمە و تیۆرەكانى هایدگەر مەودایەك هەیە، پڕكردنەوەى ئەو مەودایە مەحاڵ دەكەوێتەوە. هەر جۆرە پڕكردنەوەیەش بەداخەوە بىَ بنەما دەكەوێتەوە. كەواتە بۆ ئەوەى قسە لە پۆست مۆدێرنە بكەین، دەبىَ كۆمەڵێك پرسیارمان رووبەرووى ترادیسیۆن كردبێتەوە، دەبىَ شۆڕشێكى رێك و پێك و بەڵگەدار لەبارەى پەیوەندیمان بە ترادیسیۆن خستبێتە روو، دەبىَ كۆمەڵىَ كارى گەورەمان لەسەر ترادیسیۆن بە ئەنجام گەیاندبێت..
دەرئەنجام:
لەبەر ئەوەى فیكرو ئیمكان پەیوەندییان بەیەكەوە هەیە، بۆیە دەشىَ مرۆڤى كارا بەردەوام هەنگاو بەرەو پێشەوە بهاوێژىَ و لەسەرهەڵدانى هەلومەرجى شیاودا بەربەست و سنورەكانى فیكرى ترادیسیۆنى ببەزێنىَ و پرسیارى نوىَ و خوێندنەوەو رەخنە ئاڕاستەى كۆى ئەو بارودۆخە بكاتەوە كە دووچارى بنبەستبوون بووە، وەك چۆن دەشىَ لەرێگەى تیۆرى نوىَ و سەردەمییانەوە كۆى ئەو پەیوەندییە كۆنانەى كە عەقڵیەتى ترادیسیۆن رابەرایەتى دەكات، هەڵبوەشێنێتەوە.
هەڵبەتە هەموو ئەوانەش لەرێگەى كەشفكردن و بەدواداچوونى واقیعى باو و كێشەو گرفتەكانى واقیعەوە بەئەنجام دەگات، لەرێگەى فرەوانبوونى رەوتى واقیع و لەبەرچاوگرتنى جیاوازییەكانەوە دێتە دى. كەواتە رەخنەگرتن لە ترادیسیۆن بۆ بەرفرەوانبكردنى فیكرو قوڵبوونەوەى فیكرو ئاگایى مرۆڤ و بەدواداچوونى ئیشكالەكان… كارێكى شیاو و پەسەندە، بەڵام گەڕانەوە بۆ رابردوو ئەگەر پەسەندیش بێت نامومكینە، چونكە هەرگیز چارەسەر لە گەڕانەوە بۆ رابردوودا نییە، بەڵكو لە داهاتوو دایەو بەدواداچوون و رەخنەش بەردەبازێكە بۆ هەنگاونان بەرەو داهاتوویەكى باشتر.
پەراوێزو سەرچاوەكان:
