تیێگه یشتن له تیرۆر… له نێوان ڕیشهی تیۆری و كرداریدا
*ئهوهی زۆری لهبارهوه وتراوهو كهم لێی كۆڵراوهتهوه زاراوهی “تیرۆر”ه كهبهشێكی خهڵكی ئێمه ،وایان لێهاتووه تهنها ئیسلامیه ڕیشنه كان یان كورتهشهرواڵ لهپێكان و ئهوانهی فیدائی و یان دژی دهوڵهت و حكومهتهكانن به تیرۆریست بزانین ،بهڵام ڕاستیهكهی به وجۆره نیه ،بۆیه بیریشم لهم نووسینه كردهوه لهبهرئهوهی له دوای ڕووداوی <11>ی سێپتهمبهرهوه بۆته جێی مشت ومڕ و وشه یهكیش نیه لهبری تا ههموومان له سهری كۆك بین و دودڵیمان نهمێنێت لهبهرامبهر ئهو به كارهێنانهسادهلهوحیانهی كهله ژیانی رۆژانه دا ، بۆدوژمنه كان بهكاردێت ….له م بارهیهوه باگهشتێك به ڕیشه كهی دا بكهین لهڕووی تیۆری و زمانهوانیهوه :
1/ تیرۆر له فه رههنگه جیهانیهكاندا :
یه كهم /له زمانی عهرهبی دا/
-پێكهاتووی وشهی (ارهاب) لهكردهی (ارهب) وه هاتووه كه دهوترێت (ارهب خلال) كهزۆرتر له خۆف نزیكه .-ههروهها دهلاله ته له كردهیهكی لاواز <رهب>.واته (ارهاب) به مانای (تعدی) ش دێت بۆ سه رشتێك…له قورئاندا رَێك به مانای <ارهاب> نههاتووه بهڵام هاو مانای زمانهوانی هاتووه “چهندجارێك “جار (یرهبوب),(فارهبون), (تراهبون), (استرهبوهم), (رهبه), (رهبا),له سوورهتهكانی (اعراف),(بقره), (الخل), (انفال),(الحش),(الانبیاو),(الرهبان-التوبه 34),(رهبانا-المائده), (رهبانیه-الحدید) هاتوون.
2/ له زمانی ئینگلزی دا/
Terror به مانای”فزع= ترس یان تۆقین ” وهیان بهمانای ” رعب=ترس یان پهروا = تۆقین ” وهیان بهمانای ” هول=قورس وگران =ترس” ههروهها زاراوهی terrorize = یرهب هاتوون .دهبێت ئهوهش بووترێت كه ژێردهری ئهم زاراوهیه بۆ شۆڕشی فه رهنسی له كۆماری جاكۆبی ساڵی (1973-1974) دژی هاوپهیمانێتی مهلهكی و بۆرژوازیهكان ،بهكارهاتووه له ئهنجامی” ارهاب” هوه، ئهو قۆناغه ده گهڕێتهوه بۆ{ reignof trror = عهدی تیرۆر}، كه زیاتر له (300000) كهس له سێداره درا بهبێ دادگایی. ئهمه ش یهكێكه لهوانهكانی تیرۆر .
-ڕیشهی ئهم زاراوه یه له مێژوودا /
*نووسهری یۆنانی (زێنه فۆن-xenophon ) (349-430) ق.م،باوهڕی وایه كه( جهنگ وتیرۆر) كاریگهری دهروونی و ڕۆشنبیری ،لهسهر گهل دادهنێت .
– حاكمه ڕۆمانیهكانی وهكوكالیگۆلا (Tiberius Caligula ) ( 14 -37م) توندوتیژی وئیرهابیان بهكارهێناوه و ئیسپانیهكان دژی موسوڵمانهكان و پاشتریش نازیهكان وسۆڤییهتیهكان و قاعیده و صدام وبوش و ئۆباماو ئهسهد و هتد وزۆری تریش ….ئهم زاراوه یه بهكاردێنن بۆ مهبهست ومهرامی جیاواز.
3/تایپه كانی ارهاب وپێناسهی نزیك له ڕێكهوتنهكان:
ئهلێكیس شمید schmid له كتێبكدا دهربارهی <تیرۆری سیاسی> 1983 مانیفێستی ئهوهی كردووه و توێژینهوهی پسپۆری كردووه له بواری دیاری كردنی مهفهومی تیرۆردا. كه ئێمهی گهیاندۆته ئهم بهرهنجامانه:-
-چهمكێكی پهتی ودیارینه كراوه.
-پێناسهی تاكهكه سی به كارنایهت بۆ ئهم زاراوهیه.
-زۆرلهپێناسه كان جیاوازن له توخمه بهشدارهكاندا.
-مانای تیرۆر دهورهدراوه به ئامانج و قوربانی.
*جۆناشان وایت <1991> له دهروازه یهكدا دهربارهی تیرۆر پێمان دهڵێ:- كه كۆمه ڵناسی لهم بایهخدارترینیانه لهو” پهرێزه- سیاقه” دا. وهدژی ئهوهیه كه پێمان وابێت یهك جۆر تیرۆر ههیهو كۆمهڵێك تێگهیشتن دهخاته ڕوو وهكو ههوڵ بۆپێناسهی تیرۆر :-
1/به مانای توندوتیژی و ته هد ید دێت و ئامانج لێی درووست كردنی ترس و گۆڕانی سلوكی یه (ئهم پێناسهیه ساكار وئاسایی)یه.
2/تایپی قانونی تیرۆر واتهتووند وتیژی وتاوان وههڵوه شاندنهوهی یاساو پابهند بوون به سزای دهوڵهت.
-پێناسهی شیكاری ارهاب,واته هۆكاری سیاسی و كۆمه ڵایهتی دیاریكراو كه هه ڵوهستهیهكه لهسهر ههر سلوكێكی ارهابی.
-تعریفی چاودێرانی بواری ارهاب: به مانای ڕێگاكانی به كارهێنانی وڵاتان بۆ هێرش كردنه سهروڵاتی تر.
-تایپی تیرۆری دهوڵهت ، بهمانای بهكارهێنانی دهسهڵاتی دهوڵهت بۆ تیرۆركردنی هاوڵاتیهكانی خۆی..
ماوهتهوه بڵێًم :ئهم زاراوهیه وانهیهكی زۆر گرنگی تیایه ،ئهویش ئهوهیه كه من بۆی زیاد دهكهم لهبهرئه نجامی ئهوهی پێی گهیشتووم ،تیرۆر بهمانای حوكم دان بهبێئاگاداركردنهوه یان بێ دادگایكردن وههڵسهنگاندن و خوێندنهوهو حساب كردن بۆبهرامبهر …چاوسوركردنهوهو تۆقاندن و له پرۆژه خستن و به چاوی سووك و خهتهر تهماشاكردنی ئهوی تر ..كهبهڕای من ئهمه دهگاتهئهوهی بڵێم : نۆ له دهی ئێمه تیرۆریستین …!!!!
*تێبینی :
بۆ زانیاری زیاتر پێشنیار دهكهم بگهڕێنهوه بۆ ( ئیسلام ئۆن لاین )… لهم بارهیهوه كۆمهڵێك بابهتی گرنگ و پهپێزی تیایه .
ئامادهكردنی : ڕێبازمحمد جزا