دیمانه‌ له‌ گه‌ڵ که‌ریم ده‌شتی

کەریم دەشتى:
رەنگە فەیلەسووفەکان بۆ نووسینى  فەلسەفەى خۆیان
 سوود لەو جۆرە شیعرانە وەرگرن کە من گوزارشتیان لێدەکەم
دیمانە: شاخەوان برایم عەبدوڵڵا…….

   هەندێ مرۆڤ هەن، پێویست ناکات لێرەو لەوێ وەسفیان بکرێت، چونکە ئەوان تەنیا لەڕێگەى تواناو بەهرەو ئەزموونەکانى خۆیاندا، تووانیویانە خۆیان و کارەکانیان بە خەڵکى بناسێنن.
   "کەریم دەشتى" شاعیریش یەکێکە لەو مرۆڤانەى کە پێویست ناکات ئێمە لێرەدا وەسفى بکەین، چونکە ئەو لەبوارى ئەدەب و ژانرى شیعر بەتایبەتى تووانیویەتى خۆى بە زۆرینەى مرۆڤى کورد بناسێنێ و کاریگەریشى بەسەر کەسانى دیکەوە هەبێت.
   کەریم دەشتى، بەتەواوى ئاوێتەى نووسین و شیعر بووەو هەر وەکو خۆى دەڵێت: بێ نووسین بەتەواوى هەست بە بوونى خۆم ناکەم و لە هەر کوێ بم بیر لە نووسین دەکەمەوە. بۆیە بەچاکمانزانى رووبەڕووى چەند پرسیارێکى تایبەت بەشیعرى بکەینەوەو لە زمانى خۆیەوە زیاتر بیناسین: 
*شیعرى نەوەى خۆت چۆن دەبینى؟ ئەزموونى شیعرى خۆتت بە لاوە چۆنە؟
ــ نەوەى ئێمە نەوەیەکى پەرتەوازەى  بریندارى دەست داگیرکەران بووە ، نەوەیەکى شەلاڵ بە خوێنى بەناهەق رژاوى ئینسانى کورد بووە، بۆیە لە هەر لایەکەوە زەینى نەوەکەى ئیمە خوێنى مەعریفەو خوێنى شیعرى لێ دەچۆڕێ، وەک شوشەى بەر هەتاو دەبریسکێتەوە، حاڵ و وەزعى نەوەکەى من ئاوەها بووە ، کە نەوەیەکیش بەم وەزعەوە مومارەسەى ئەدەب و شیعر بکات هەڵبەتە دەکەوێتە ژێر کاریگەرێتى رەوتێک لە بەدیهێنانى  مەعریفەو ئەرکى نەتەوەیى ، هەربۆیەش زۆربەى هەرە زۆرى نەوەى من لە ئەدەب و شیعردا لەریزەکانى بەرەى شۆرش بوون، قەڵەمەکانییان لە نێوان داهێنانى ئەدەبى و داهێنانى ئەرکى رووناک کردنەوەى زەینى نەتەوەیى دا خەریک بووە، بەمەش توانیویانە بەرهەمێکى دانسقەو ناوازە پێشکەش بە نەوەکانى داهاتوو بکەن، بەکورتى ئەدەب و شیعر ئەگەرچى لەسەروى هەموو دیاردەکانى دیکەیە، بەڵام هەندێ بڕگەى مێژوویى هەن خواستەکانى داهێنان بەلاى خۆیانەوە رادەکێشن و سنوورى دیاریکراوى داهێنان دەبەزێنن ، نەوەى ئێمە نەوەى قۆناغى رزگاریخوازى نەتەوەیى بوو کەناکرێ ئەدیب و شاعیرانى لەدەرەوەى کەوانەى ئەم قۆناغە بووەستابانە، بەڵکو ئەرکێکى قورس و پیرۆزیشیان لە سەر شان بوو، ئەویش دڕدان بوو بە شەوەزەنگى داگیرکەران و ریسواکردنییان، هەربۆیەش لەناو نەوەى ئێمە بە دەیان شەهیدى رۆشنبیرو ئەدیب و هونەرمەند هەن کە بە خوێنى داهێنانى خۆیان تاشە بەردەکانى کوردستانیان سوور کردوە، خەسڵەتى شیعرى نەوەى ئێمە هەڵکشان بوو بەرەو لوتکە، بەرەو دۆزینەوەى کتێب، بەرەو رۆشنبیرییەکى هەمە لایەنە کەهەم گۆش کردنى نەوەکانى داهاتووى لەگەڵ دابێ هەم رووى گەشى داهێنان و نووسینەوەى شاکارى ئەوتۆ مایەى خوێندنەوەو جاویدانى بن، بۆیە رەوتى شیعر لە نەوەى ئێمە جۆراو جۆر بوو  هەر لەسەر دەستى نەوەى ئێمە بوو کە گەورە داهێنەرانى دونیا وەکو دانتى و رامبۆ و بۆدلێرو و ئەلیوت و مارکس و ئەنگڵس و مۆپاسان و بریخت و ستانسلافسکى تادوا شاکارنووسەکانى دونیا کەوتنە بەر دیدى خوێنەران و پیێانەوە ئاشنا بوون، بەسەدان  و بگرە بە هەزاران نووسین لەو سەردەمە نووسران و بڵاو بوونەوە، کە ئەمەش وایکرد کە زەخیرەیەکى رۆشنبیرى فراوان بۆ نەوەکانى ئایندە بکەوێتە بەردەست ، کەمایەى رۆشنیرکردنى ئەوان دەبێ ، جگە لەوەش نەوەى ئێمە کەوتبووە بەر شاڵاوى کوشت و بڕى داگیرکەران و ئەوانیش بێ پەروا لە موقاوەمەت و ریسوا کردنییان دابوون، بەڵام سەبارەت بە ئەزموونى خۆم کە بەشێکى ئەو ئەو ئەزموونەى هەمان ئەو نەوە بوو هەرگیز دانابڕێ لە زنجیرەى لێکدانەوەى ئەم نەوەیە، من بە دورودرێژى باسى ئەزموونى خۆم کردووە لە کتێبى (بەرەو منداڵى بە جلى پاییزەوە)  بۆیە هەر لێرەدا بەشێک لە ئەزموونى خۆم دەخەمە روو:
   نووسین بۆ من رەزمى مانەوەیە ، رەزمى ناوەوەى ژیانە بۆیەش هەمیشە لە هەرشوێنێک بم بیر لەنووسین دەکەمەوە ، چونکە دەزانم بێ نووسین رۆدەچم و دەتوێمەوە ، بێ نووسین هەست بە هیچ ئاسەوارێکى خۆم ناکەم ، تەنانەت ئەو کاتانەى کە نانووسم هەست بە بوونى تەواوى خۆم ناکەم ، رەنگە هەبن ئەوە بە حەقیقەتێک نەزانن ، بەڵام ئەوان خۆیان وان و هێشتاکە شارەزاى ئەم لۆگۆسە نەبووینە ، کارى نووسین پەڕینەوەیە بۆ جیهانێک جگەلە خودى نووسەرى راستەقینە کەسى دیکەى تێدانییە ، جیهانێک زێتر لە شەوق وسیحر دەچێ ، لە فەریکى ئەوگوڵگەنمە دەچێ کە شیرى ژیانى تێدا دەجمێ ودەکەوێتە سەماوە، بۆیە نووسین لەدیدو بۆچوونى من ئەنجامدانى فەرزەکانى ئایینێکە لە هى ئایینێکى دیکە ناچێ ، کە ئەمە دراماى نووسین بێ دەبێ نووسەر بە چ درودێکەوە بچێتە نێو ئەوپەرستگا پیرۆزەوە ، چۆن لەبەردەم ئاگرى نێویەوە بنوشتێتەوە ؟ ئەمەیان نهێنییەکە تەنیا ئەوکەسانە پەى پێ دەبەن کە لە ناوەوەى پەرستگەکانى خۆیان سرووتى داهێنان بەرێوەدەبەن . کاتێک قەڵەم دەگرمەدەست و دەچمە ئاوایى شیعر تەکانێکى بەهێز دەدەمە بەر خۆم و خوێنێکى ئێجگار زۆرى جەستەم دەخەمە خرۆش ، بۆ ئەوەى بتوانم بەرگەى ئەو هەموو پۆلیە ئاگرانە بگرم کە لە نادیارەوە دەبارێتە سەر رۆحم ، زۆر جار لەخۆم دەپرسم و بەنێو کتێبەکانەوە دەگەڕێم ، دەچمە قوڵایى هەموو کێشەکان ، هەر بۆ ئەوەى بزانم ئاخۆ ئەم هەموو ئاگرە لە کوێوە دێ و هێندە بە لەززەت هەڵدەپڕژێتە سەر ئەتڵەسى نووسەرەوە ، بەڵام هەموو هەوڵەکان بێهودەن، مەحاڵە دەرک بەو سەرچاوانە بکەین کە ئاگرى نووسین بەرپا دەکەن ، چونکە دڵنیام بە دۆزینەوەى ئەم سەرچاوانە هەرچى بەهاو ئیستاتیکاى نووسین هەن وردو خاش دەبن و هیچ بەهایەک بۆ نووسین نامێنێتەوە، ئەلێرەوەیە پرۆسێسى نووسین بۆمن چۆنیەتى پێشوازى کردن لەم ئاگرانە ، یاخود پرۆسێسى دووبارە خەڵق کردنەوەى پرۆمیتۆس و کارى ئاگر دزینە لە خوداوەندەکان ، کە ئەمەشیان قوربانیدان و چوونە ژێر بارى قەدەرە .
ئەوکاتەى قەڵەمم گرتە دەست و خۆم ئامادەکرد ئەوە هێشتا نەچوومەتە نێو ئەو میحرابە موقەددەسەى کەنووسەر تیایدا هەموو جوانییەکانى رۆحى خۆى بۆ دەقێکى جاویدانى لەدەست دەدا لە پێناوى ئەم جوانییانەى کە لەنێو دەرگاو پەنجەرەو کەوانەى ئەم میحرابەدا خۆیان حەشار داوەو هاوارى قەڵەمى نووسەر دەکەن رزگاریان کات لەو نادیارى و نهێنیانەوە، هەر بۆیەش لەگەڵ یەکەم ساتى تێکەڵ بوونم بەو زەمەنە نادیارو ئەو جوانییە نادیارانەو ئەو فەزایە بخورییە، هەموو وجودى خۆم ون دەکەم و بەناچارى دەبێ خۆم لەنووسینى شیعر خەڵق کەمەوە، کەواتە نووسین هەمدیس بۆ من ئەنجامدانى سرووتەکانى قەقنەسە لەسووتان و دووبارە زیندوو بوونەوەى لەخۆڵەمێشەکەى خۆیدا، کتومت نووسینى شیعر سرووتێکى ئەفسانەیى سیحر ئامێزە، ئەلێرەوەیە کێشە سەختەکەى شیعر دێتە ئاراوە، ئیدى ئەو لافاوە دەست پێدەکاو هەڵدەچێ کە ئامان و بوار بەهەموو نووسەرێ نادات، نووسەر دەکەوێتە ژێر سرووتى شمشێرەکەى دیموکلیس هاکا بە جوانییەکان کۆتایى پێدێت. ئەلێرەوەو لەهەمان ئەو فەزایە تراژیدى و لەززەتبارەوە من قەڵەم بە کاغەزدا دەهێنم و بێ باکانە، یەکەیەکەى دەمارەکان و تەڵە تەڵە ئیحساساتەکانى خۆم پێشکەش بە جەللادەکانى جوانى دەکەم، ئەو جەللادە شەرمنانەى کە بە ئاستەم دیارن و دیارنین، بەمجۆرە شیعر نووسین لەلاى من لەدەستدانى بە ئەنقەستى هەموو رۆح و بۆن و بەرامەى خودە، ئەو خودەى کە بەم کارەوە خاڵى دەبێت لەهەموو ئەو شتانەى کە بەر لەهاتنە نێو ئەو مەعبەدە پڕى بوو لەجووڵەو خرۆش، پڕى بوو لەو هۆکارانەى ژیانیان بەهیواوە لەئامێز گرتبوو، ئەو مەعبەدەى لەدوورەوە فیردەوسێکى ئێجگار غەریبء جێ مەبەست بوو، یاخود یۆتۆپیایەک بوو بۆ (من)ى شیعر، بەڵام کە دەچێتە ناویەوە بەڕاستى گۆڕستانێکى گەورەى جەستەى (من)ى شاعیرە، بەمجۆرە بەدرێژایى ساڵانى نووسینى شیعر هەمیشە چوونم بۆ نووسین، چوون بووە بۆ نێو ئەو یۆتۆپیایەو هاتنەوەشم هەمیشە گەڕانەوە بووە لەو گۆڕستانە، لەمیانى یۆتۆپیاو گۆڕستاندا من ئەزموونى نووسینى شیعرى خۆم پەرەپێداوەو هەمیشە سیزیف لەناخمدا دەستى بەڕەگى بەردەوامیم گرتووە. مەعبەدەى شیعر نووسینى من، لە هى هیچ کەسێ ناچێ، تەنانەت دەتوانم ئەوە بڵێم و دەشتوانن لەشیعرەکانمدا ئەوە بدۆزنەوە کە من شاعیرێکم خودانى مەعبەدێکى وام نموونەى قبووڵ نییە، نە لەدەرو دیوارەکانى دەرەوەى، نە لەشێوەو سیماى کۆشک و تەلارى، نە لەتاق و پەنجەرەکانییەوە، مەعبەدى شیعر نووسینى من نە کەس دیویەتى ء نەکەسیش دەیبینێ، پێتان سەیر نەبێ کە من بۆ خۆم مەعبەدى وام هەڵبژاردووە، لەشووشەى شکاوى مرۆڤایەتى درووستم کردووەو بەکریستاڵى داڕژاوى فرمێسکى مرۆڤایەتى ئاوم داوەو بەپارچە پارچە بوونى جەستەى خۆم ئاڵ و واڵام کردووە، بۆیە ئەوەى قبوڵیەتى خودى خۆى یا خودى شاعیر خۆى بکاتە قوربانى، دەتوانێ مەعبەدێک ئاوەها بۆ خۆى بونیات بنێ و لەنووسینى شیعردا تێیدا فەنابێت و حەللاج ئاسا لەکاتى رشتنى خوێنیدا بۆ ئەوەى خەڵک پێى نەڵێن ترساوەو رەنگى زەرد بووە، بە دەستەکانى خۆى خوێنى جەستەى خۆى لە روخسارى هەڵسویوە.. ئاوەها دەبآ بە خوێنى خۆى روخسارى خۆى سوور بکات. ئەمە مەعبەدى نووسینى منە..
کاتێک لە پرۆسەى نووسینى شیعردا لەژێر ستوونەکانى ئەو مەعبدە دەوەستم خۆم تاقە کەسێکم سەلیبى خۆم لە دەستەو بیر لە پاڵەوانەکانى مێژوو دەکەمەوە (نیچە) کە بە کوشتنى خواکان کۆتایى مێژووى راگەیاند، مەسیح کە بە چوونە ژێربارى سەلیبەوە ترۆپکى هەموو قوربانییەکانى داڕشت، کەواتە داهێنانیش بوارێکى دیکەیە بۆ دروستبوونى پاڵەوان، ئەوەى شیعریش دەنووسآ دەبآ سڵ لە چارەنووسێکى ئاوا نەکاتەوە، هەربۆیەش جاروبار سەر بەرز دەکەمەوەو لە بەرزى ئەو ستوونانە دەگەڕێم کە نایانبینم… رەنگە سەریان لە حەوت تەبەقەى ئاسماندا بێ، رەنگیشە سەریان هەر لەلاى خوادا بآ، کەواتە من لەژیر سێبەرێکدا مەعبەدم تەى کردووە، کە لە هێزو قودرەتى مرۆڤ نەبآ بەباڵایدا هەڵگەڕآ، بەڵام دەبآ پێیدا هەڵگەڕآ جا یا سەردەکەوآ  یاخود دەبآ بکەوێتە بنەوە، من لەژێر ئەو ستوونانەوە بەدواى رۆحى بەردەوام بوونى شیعرێک دەگەڕێم جاویدان بێت.
کاتێکیش دەچمە بەر ئەو پەنجەرانەى کە لەنێو ئەو مەعبەدەدایە، هەموو رووداوەکان دەبینم، تراژیدیاکانى ئەم سەرزەمینە، ئاگرى سووتانى رۆماو پرووشکى فرننەکانى هیتلەرو کارەساتەکانى تزارو تەقینەوەى بۆمبى ئەتۆمى.. گەلێ گەلێ لەو تراژیدیایانە دەبینم کە هەرگیز کۆتاییان نایەت، بۆیە هەندآ جار لەبەرامبەر ئەوانەوە هەر لەبەر ئەم پەنجەرانەوە، قەڵەمم وشک دەکاتء ناتوانآ بگاتە ئاستێک لە داهێنان، باسکردن تێیدا گەورەتربآ لە حەقیقەتى ئەو رووداوانە… هەندآ جاریش هەر لەبەر ئەو پەنجەرانەوە فریشتەکانى جوانىء ئۆپێراء سەماکان و  فڕینى مەلە جوانەکانء مەلەى کچانى بەهەشت، دیالۆژى عاشقەکان دەبینمء ئیدى قەڵەم دەبێـە ئەو ئاسمانەى کەلە باران ناکەوآ ، لەبەر ئەو پەنجەرانەوە هەندآ جار شیعرەکانم ئاوى جاویدانى مەلحەمییەت دەخۆنەوەو هەندآ جاریش زەربەى تۆمارى خێرا لێدەدەن، ژیانى نووسین لە بەرابەر ئەو پەنجەرانەوە بە راستى سەختء نهێنى ئامێزە بۆ شاعیر .
لەنێو ئەو مەعبەدە پیرۆزەى مندا ژیانى نووسین بریتییە لە هەڵگرتنەوەى ئەو رۆحەى کە بەدواى وەدەسهێنانى جوانیدا وەک گەوهەرى عومر هەڵدەڕژێ ، ژیانى نووسین بریتییە لە گەڕان بەدواى ئەو پارچە شکاوانەى لە جەستەى نووسەردا دەبێتەوە لەو کاتانەى لەژێر ستوونء پەنجەرەکانیدا سەیرى ئاوابوونى خۆرو هەڵوەرینى گەڵاو دروستکردنى هێلانە دەکات، بەم جۆرەى هەموو شتآ لەو مەعبەدەدا قوربانى دەوآ، هەموو جوانییەک بەشێک لە داڕمانى جەستەى دەوآء هەموو داهێنانێک هۆیەکە بۆ خاڵى بوون  لەو ئەزموونانەى کە بۆ ساتێکى نووسین کۆیان دەکەیتەوە، ئەم مەعبەدەى من رێگە بە هەموو کەسێکى داهێنەر دەدات، بەڵام هەرگیز زامنى داهێنانیان بۆ ناکات.
من هەر لەهەوەڵەوە تەک تەک خشتم لەمەزارە دوورەکانى رۆحەوە بۆ ئەو مەعبەدە هێناوە، ئاوى جاویدانیم بۆ لەجۆگەلە نادیارەکانى بەهەشتەوە ڕاکێشاوەو قوڕەشمى جوانیشم لەسەرچاوەکانى ئاگرى دۆزەخەوە بۆ هێناوە، تەنانەت بەنووسینى چەندین و چەندین شیعر نەمتوانى سیماى دەرگایەکى بچووک بۆ ئەو مەعبەدە لەبەر چاوم بەرجەستە بکەم، بەڵکو عومرێکى درێژم بردەسەر تا لەچەند قەسیدەیەکدا تروسکەى ئەو مەعبەدەم وەک نوورێکى خودایى بۆ بەدیارکەوت، شەوانە لەبەر رۆناهى ئەو ترووسکانەوە دەچوومەوە ئاگردانەکەى زەردەشت وردە وردە ئەو مەعبەدەم بۆ مشتوماڵ دەبوو… گەڵى سات و وەختان مەستانە دەچوومە بەر ئەو قاپیەى لەژێر ترووسکایى ئەو مەعبەدەدا بەدیاردەکەوت، سەیرى ناوەوەى ئەو دنیایەم دەکرد، هەر هەمووى سیحرو خورافات بوو، ئەفسانە بوو، گێرمەو کێشەى خواکان بوو، ون بوونى ئۆلیس و گومانى هاملێت بوو، دنیایەک بوو تا ئەو ساتەشى لەگەڵدابێ، من لەسیحرى ئەو مەعبەدە نەگەیشتووم، هەر رۆژەو نهێنییەکم بۆ ئاشکرا دەبێ و هەرساتە لەبەرامبەر چڵە نێرگزێکى شیعرەکانم ئاوى ژیان دەخۆنەوە.
رۆژە باراناوییەکانى نێو مەعبەد ئەو ساتانەن لەنووسینى شیعردا لەژێر کڵاوڕۆژنەى گومەزى ئەو مەعبەدە سەیرى دەرەوەى ئەو مەعبەدە دەکەم، چونکە مەعبەدەکەى من کاستالیاى هێرمان هیسەو ژوورە  گۆشە گیراوەکەى پرۆستە، تەنانەت هەندێ جار گوێم لەقوتابییەکانى مەعبەد دەبێ کە چۆن چۆنى دوعا بۆ ئەو سەفەرەم دەکەن، سەفەرێک کە لەمیعراجى دانتى دەچێ، دەرەوەى ئەو مەعبەدە بۆ من جەنجاڵێکە لەشیعر، هەن دەنگیان زۆر بەرزەو بەقایم قسە دەکەن، بەڵام هەرگیز لێیان حاڵى نابن، لێرە بۆنى ئەو شیعرانەى دەرەوە لەویزەى کۆمەڵە هەنگێک دەچێ بەناو یەکدا دەسووڕێنەوە، هەندێکى دیکە دەبیستم کە نایانەوێ بچنە نێو ئەو گەڕەلاوژەیەو نەرم نەرم کەوتوونەتە سەر جەستەى شیعرەکانى خۆیان و بەهێمنى گەوهەرەکانى شیعر بەسەریەکەوە دادەڕێژن، ئەوانە بانگ دەکەمە مەعبەدەکەى خۆم و زۆران جار بەیەکەوە لەنووسینى شیعرو وەدەست هێنانى داهێنان سەفەر دەکەین.
 (نالى و مەحوى) فەرجیلى (دانتى)ین بۆ هەمیشەو بێ وچان رابەرایەتیم دەکەن لەو میعراجە سەختەى نێو مەعبەدەکەى خۆم وەک دوو ئیمامى گەورەو نوورانى نهێنییەکانى نێو مەعبەدم بۆ بەرمەلا دەکەن، ئەمە چەند نهێنییەکى زۆر بچووکى چۆنیەتى نووسینى منە لەشیعرو تەنیا چەند ساتێکى ئاشکراى نێو ئەو مەعبەدە پیرۆزەیە.
* پێت وایە ژانرەکانى ئەدەبى کوردى و شیعر بە تایبەتى توانیویەتى چ گۆڕانکارییەک لە هزرو بیر کردنەوەى تاکەکانى کۆمەڵگەى کوردى بکات؟
ــ هیچ ژانرێکى ئەدەبى بەتەنها هێزى گۆڕینى کۆمەڵگاى نابێ ئەگەر هەموو فاکتەرەکانى دیکەى پێویست بە گۆڕانى هزرى لە گەڵدا نەبێ ، ئەدەب و شیعر ئەو وەزیفە تەقلیدییەیان نییە کارى گۆڕینى کۆمەڵ ئەنجام بدەن، ئەو گۆڕانە لە شوێنێکى دیکەدا و بە وەسیلەیەکى دیکە ئەنجام دەدرێ ، چونکە پیشەى داهێنەر پێشکەشکردنى داهێنانى بە پێزە بۆ ئەوەى نەوەکان و کۆمەڵگە بەرەو شتە فیکریەکانى خۆیان بچن ، راستە هەندێ رێبازى ئەدەبى هەوڵى ئەوەیان دەدا کە ئەو ئەرکە بە هى ئەدیب بزانن ، بەڵام ئەوانەى باوەڕٍیان هێنا بەرهەمەکانییان هێزى مانەوەیان نەماو هەرزوو پوکانەوە، چونکە بە ناچارى دەبوا دورشم و دروشمکارى لە بەرهەمەکانییان ئەنجام بدەن .
پێم باشە بڵێم شیعر و ژانرەکانى دیکەى ئەدەبى لە ئەمڕۆکەدا زیاتر بۆچوونە ناو مانا گرنگەکانە، ئەو مانایانەى کە خۆیان لە شوێنە قایمەکان حەشار داوە، ئەو مانایانەى هەموو کەسآ پەییان پآ نابات، واتە شیعر دەبآ شۆڕ بێتەوە ناو ئەو کەلێنء شەقارانەى کە کۆدى مانا بەرزەکانى تێدا ون بووە، ئەمڕۆکە شیعر ئەگەر وێڵى واتا نهێنییەکانء واتا دامەزرێنەرەکان نەبێت ناتوانێت لەناو دونیاى پڕ پێشکەوتنى تەکنەلۆژیدا هاوشان لەگەڵ داهێنانەکانیدا بژیت، بۆیە شیعر لە رۆژى ئەمڕۆکە جیاوازە لەگەڵ شیعرى رابردوو، شاعیرانى ئەمڕۆکە رێگە بە خۆیان نادەن هەموو شتێک کە هاتە بەرقەڵەمیان بینووسنەوە، بەڵکو ئەو شتانە دەنووسنەوە کە هەندآ جار قەڵەم دەشکێنآ، زەمەنى ئەوە بەسەرچوو لەناو ئایدیاى شیعردا یارى بە قژو چاو بکەیت، بەڵکو زەمەنى ئەوە هاتووە تۆ قژێکى جوانتر دروست بکەیت، پەیکەرآ دابتاشىء رۆحى وەبەربێنى، ئەمڕۆکە شیعر دەچێتە ناو هاوکێشە فەلسەفییەکان، بەڵام فەلسەفە نانووسێتەوە، رەنگە فەیلەسوفەکان بۆ نووسینى  فەلسەفەى خۆیان سوود لەو جۆرە شیعرانە وەرگرن کە من گوزارشتیان لێدەکەمء لە بارەیانەوە دەدوێم بەڵام شیعر ناتوانآ فەلسەفە بکات بەسەرچاوە بۆ خۆى، چونکە شیعر لە دەرەوەى دیوارەکانى فەلسەفەو حەقیقەتە فەرزکراوەکانیاندا دەوەستآء مانایەک بۆ ژیانء بوون دروست دەکا، هەموو ژانرەکانى فەلسەفە لە پێناوى ئیقناعکردنى بەرامبەر کار دەکەن، بەڵام شیعر لە پێناوى دروستکردنى واهیمیەک کار دەکات کە مانایەک بدا بە ژیانء مرۆڤ لە هەڵدێرەکانى پرسیارى ترسناک رزگار بکات، شیعرى ئەمڕۆکە هۆیەکى گرنگە بۆ ئەوەى مرۆڤ لە رارەوەکانى بێهوودەیىء نائومێدى لەم سەر زەمینە نەجات بداو بتوانآ بە سوارى پشتى گەڵایآ گەورەترین حووتى وەڕسىء بێزارى راو بکات، ئەگەر رابردووى شیعرى کوردىء هەتا ئێستاش لەبەر پەنجەرەەوە سەیرى مانگى دەکردو رایدەکێشایە سەر زەوى، ئێستا شیعر لەسەر زەوییەوە رەگوریشەى مانگێکى جوان دروست دەکات، مانگێ لە هەزاران پارچەى ماناو واتا خۆى شووشتبآ، بە کورتى شیعر دەبآ پارسەنگى مانەوە بآء جەدوایەک بۆ رۆژانەمان دروست بکاتء نەهێلێت بخنکێین. ئەمە دیاردەى هەموو چاخەکانە کە خوێندنەوە لە بڕگەیەک لە بڕگەکانى مێژوو کز دەبآ، مێژوو هەمیشە هەڵگرى خاڵە پۆزیتیفەکان نییە، چونکە تژى هۆکارى جیاجیایە، خوێندنەوە کارێکى ئەستەمء دژوارە بۆ ئەوانەى دەزانن بخوێننەوە، خوێنەر دەبآ خوێندنەوەیەکى قووڵء بڕشت ئامێزى هەبآء دیقەتدار بآ بۆ سەرجەم بابەتەکانى داهێنانء کەرەستەکانى گواستنەوەى چەمکەکان بۆ ناو هزرو زەینء تێڕامان، خوێندنەوە پرۆسێسکى مەعریفى گەورەیە دەستوورى دژوارى خۆى هەیە، من لە شوێنى تر باسم کردووە، خوێندنەوە وەک ئەوەى من باسى دەکەم بریتى نییە لە کردنەوەى کتێبء بەس، بەڵکو بریتیە لە وەرگرتنء گەمەى واتاکان، پەیبردن بە هەزمکردنى چەمکەکان، ئاشکراکردن، بآ ئەو هاوکێشەیە خوێندنەوە دەبێتە رەوتى ناو پۆلەکان، لەو رووەوە سەیرى خوێندنەوەکانى ئەدۆنیس بکە بۆ کولتوورى ئەدەبىء شیعرى عەرەب لە (الپایت والمتحول)دا هەروەها خوێندنەوەى ئیدوارد سەعید بۆ کارى رۆژهەڵاتناسىء خوێندنەوەى ( سادق جەلال ) بۆ کولتوورى ئایینىء خوێندنەوەى (ت. س. ئەلیوت) بۆ رەخنەى میتافیزیکى. کە دەڵێم شیعر پارسەنگى ژیانە من بۆ ئەوانە قسەدەکەم کە لەو نێوەندەدا ژیان دەبەنەسەر، شاعیر لەپشتى نووسینى شیعرەکانى خۆیەوە هیچ هیوایەکى دیکەى نییە جگە لەوەى کەببێتە سەلوا بۆ ڕۆحى خۆى، ببێتە وەڵام بۆ ئەو پرسیارانەى کە لە ڕۆحیدا سەرهەڵدەدەن ،شاعیر هەمیشە لەگێژاوێ دەژى کە خودى کتێب و قەڵەم و نووسین بۆى دروست کردووە، خۆ ئەگەر شاعیر خۆى نەچووبایە نێو ئەم جۆرە ژیانەوە ئەویش وەکو ئەوانى دیکە دەژیا، خولیایەکى نەدەبوو بۆ پرسیارکردن، هەمیشە قەڵەم و کتێب مرۆڤ دەخەنە داوى گیرۆدەیى بیرکردنەوە، وا لە مرۆڤى شاعیر دەکات هەمیشە بەدواى ئەلتەرناتیڤێکى باشترى ژیانى فیکرى بگەڕێ، واى لێدەکات شۆڕ بێتەوە ناو  قوڵاییەکانى بیرکردنەوە، بەکورتى کتێب لە ئەنجامیشدا وا لە شاعیر دەکات  کە مرۆڤێکى دیکە بێ، گیانێکى جیاواز بێ، بەدیدێکى دیکە جیا لە دەوروبەر سەیرى دیاردەکانى ژیانى ڕۆحى بکات. بەمجۆرە شیعر بۆ شاعیر پارسەنگێکى بەهێزى ژیانە..

   ئەگەر بەوردى سەیرى ئەو شاعیرە گەورانەى بوارى سۆفیگەرێتى بکەین بۆ مان ڕوون دەبێتەوە کە شیعر چۆن پارسەنگى ژیانى ئەوان بووە.. هەندێ جار بویەرى شیعرى ئەوانى ڕاپێچ داوە کە خاک و نیشتمانى خۆیان.. زێدى خۆیان جێ بهێڵن و لەناو دەقى شیعرەکانیان دا خاک و زێدو نیشتمانى خۆیان دروست بکەن، یا هەندێ جار شیعر وایلێکردوون خاک و نیشتمان و زێدى خۆیان لەنێو شەهادەتدا لەپێناوى دەقێکى شیعرى جاویدانى دروست بکەن.
   ئەلێرەوەیە من دەڵێم شیعرى ڕاستەقینە، شیعرێ کە بەهەڵکفانى خوێن دەنووسرێ چارەنووسى شاعیر دەگۆڕێ لەتەواوى مرۆڤەکانى سەرزەمینى جیا دەکاتەوەو ڕووەو پاکیێکى جاویدانى و عەشقێکى ئەبەدى دەبات تا واى لێدەکات لەترۆپکى سۆزو وژدێکا بوونى جەستەیى نامێنێ و دەکەوێتە ناو حاڵەتێکى هولامى و بەرجەستە نابێ. لەکاتى خوێندنەوەکانى خۆمدا جیاوازى ناکەم لەبەرهەمەکان، هەموو ئەو بەرهەمانەى کە لەیەکەم دێرەوە ڕامدەکێشن تا دوا بڕشتى خۆم لەگەڵیاندەبم.. هەندێ بەرهەم بەڕادەیەک سەرسامم دەکەن حەیفە دیقەتى خۆیان پێ نەبەخشم، هەندێ بەرهەمیش هەرلەیەکەم دێرەوە پێم دەڵێن ئێمە خۆراکى ڕٍۆحى تۆ نین، بیرم دێ یەکەم جار بۆدلێرم خوێندەوە، زۆرى کار لێ نەکردم ئەوکاتەى کە خوێندمەوە هێندە نەچووبوومە ناو دونیاى  ئەو شاعیرە ناودارانەوە بەڵام دواجار کە گەڕامەوە سەر شیعرەکانى بۆدلێر تێگەیشتم گەورەترین شاعیرێکە کە لەناو ئافەتێکى دەروونى دژواردا کارى کردوە، شاعیرێک بووە ژیانى ڕۆژانەو شیعرەکانى بەڕادەیەک تێکەڵ بەیەک بووینە لەیەک ناکرێنەوە، بودلێر کە بەشاعیر( نەفرەت لێکراو ) ناوزەد کراوە..
 گوناهێکە مێژووى ڕەخنە لەکەدار دەکا، شاعیرێک هەموو ژیانى بۆ میهرەبانى و سۆزو خۆشەویستى و بینینى بەرامبەر تەرخان کردبێ و دەقەکانى بەو ئاراستەیەدا بردبێ حەیفە نەفرەتلێکراو بێت، بەڵام زۆر جار مرۆڤ دەبێتـە قوربانى بۆچوونەکانى کۆمەڵگە، کەم بووە لەشاعیر گەیشتبن، بودلێر دەڵێت: عەبقەریت ئەو منداڵێتیەیە کە بەدەستى ئەنقەست زیندووى دەکەینەوە. ئەو هەمیشە هەوڵى دەدا لە شیعرەکانیدا مناڵ بێت و بەرائەتى منداڵى بکاتە پێوانەى ژیان، بەهەمان شێوە من ڕامبۆم لەحاڵەتە سەرکێشیەکانى خۆش دەوێ، ئەو هەمیشە ڕۆحێکى دانەسوکناوى هەبوو، ڕۆحى سەفەرو جوگرافیاى دوور، من زۆر جاران دەڵێم شاعیر بیتوانیایە هەمیشە لەسەفەرە زۆر زۆر دوورەکان بێت، هەمیشە چاوى لەم بێ سنوریەى دونیا بێت بلیمەتى گەورەى لێ دەردەچێت، ڕامبۆش هەمیشە بەسوارى کەشتیە سەرخۆشەکەى عاشقى سەفەرى دووربووە، شیعرەکانى ئاوهەواى حەبەشەو ساماڵى فەرەنساو چەقۆى قاچاغچێتى و مەزەى باڕەکانى تێدایە، من ئەو ڕۆحە شیعرییە کەمتر دەبینم لەکوردى.
   شاعیران وەک ریلکە دەڵێت: شوشەیەکى سەرسورهێنەرن کەشەرابى ژیانى تێدا دەپارێسترێ، هەر بەم پێودانگەیە شاعیر دەبێ رەوانى ئەم شوشەیە بپارێزىء بە ئەمانەتەوە لەناو باخەڵى زەینیدا بیپارێزێء نەهێڵێت ئەو شەرابەى کەتیایەتى تووشى ئێکسپایەرێتى بێ، بەڵام پاراستنى ناموسى ئەم شوشەیە ژیانى دەوێ، قوربانى دەوێ شاعیر دەبێ قوربانى بە خۆشیەکانى ژیان بدات تا هەندێ لەبەرەکەتى ئەم شەرابەى دەستکەوێ، شاعیـر هەتا بە ئەزموون دادەچێ ئەوەندە شیعر لەلاى ئەو گەورەتر دەبێ، هێندەش ئاڵۆزو نادیارتر دەبێ، ئەزمونى بەردەوام فێرمان دەکات کەشیعر کارێکى ئاسان نییە، چونکە شاعیر خۆى دەنووسێتەوە، بۆیە حەرامە کەسێ بەبێ ئەزمون خۆى بنووسێتەوە، چونکە بە تەئکید ئەگەر ئەو کارە بکات تەشویهى خۆى دەکات. هەربۆیەش بۆ ئەوەى کارێکى باشء زەینێکى باش لەناو دەقى شیعر بە خەرج بدەین جوانتر خۆمان پێشکەش بەجیهان دەکەین ئەگینا روخسارێکى شێواوى خۆمان لەم سەر زەمینەدا بەجێ دەهێڵین.
*شیعرى کوردى گەیشتۆتە ئەو ئاستەى کە لەناو شیعرى گەلانى دیکە بناسرێتەوە ؟
ــ داهێنان کارێکى ئینسانییە ، بۆیە لە هەر شوێنێکى دونیا دابێت بە رۆحە ئینسانییەکەى دەناسرێتەوە و شتیشى بۆ دەکرێت، من پێم وایە هەر میللەتەو کۆمەڵێک خەسڵەتى خۆى هەیە لەرووى ژیان و ئاکارو  مۆراڵدا، دەکرێ لەم رێگەیەوە بناسرێنەوە، بەڵام داهێنانى حەقیقى تۆمارگەى ئەو سیفاتانە نین تا لە رێگەى ژانرەکانەوە بناسرێنەوە، داهێنان پێناسەى خۆى لەگەڵ خۆیدا هەڵگرتووە.
*لەژیاندا شیعر چى پێ بەخشیوى یان چى لێ سەندیەوە؟
ــ ئەوەى شیعر دەیبەخشێ بە مرۆڤ هێزى مانەوەیە ، هێزى زاڵبوونە بە سەر  وەرەسى زەجەر، جۆرێک لە جاویانى رۆحى هەیە کە شیعر بە مرۆڤى دەبەخشێ و سەلوایەک دەدا بە ئینسان، ئەوەیش کە شیعر لە منى سەندۆتەوە جۆرێک لە پێ بەخشینە، چونکە شیعر بە تایبەت بۆ ئەوانەى کە بەراستى کارى داهێنانى شیعریان هەیە هێزێکى گەورەى ناسینە مرۆڤ لە رووت و رەجاڵى فیکرییەوە بەرەو مانا گەورەکان دەبات، شاعیرى راستەرێ مرۆڤێکى هاکەزایى نییە بەڵکو جیاوازە ، شتەکان وەک ئەوانى دیکە نابینێ و لە رەگەوە کارى هەڵسەنگاندنیان دەکات، هەمان ئەو پرسیارە بەرەو لاى کۆمەڵێک بابەت رامان دەکێشن کە من بە درێژى لە دیدارى تر باسم کردوون ،َ ئەمانە کۆمەڵێک بابەتى شەڕانگێزین لەشیعر، کۆمەڵێک بابەتى پڕ لەمەترسین بۆ شاعیر، وەکو ئەو ماسیەى پێمان وایە نزیکە لەپێستى سەرەوەى ئاو بۆیە دەستى بۆ دەبەین بیگرین… بەڵام بۆمان دەردەکەوێ کە زۆر دوورەو دەخزێینە ناو ئاوەکەو تەڕ دەبینء هیچمان بۆ دەستگیر نابێ شیعر هەوڵدان نییە بۆ دۆزینەوەى ئەم بابەتانە بەقەدەر ئەوەى بەدیهێنانى غایەتە پەنهان کە خودى شاعیریش نازانى ئەو غایاتە چییە ئاوا رۆحى شاعیر هەراسات دەکاتء دەیانخاتە گێژاوى ترین، هەمان ئەو غایەتە کە شاعیر تووشى کەڵگەڵەى گەڕانء سوڕان دەکات بۆ کەشف کردنى ماهیەتى ئەو غایەتە شاعیرى راستەقینە بەو پرسیارانە قەڵس دەبێت کە سەدەیەکە دەیانەوێ شاعیر بخەنە بەر مەحەکى درکاندنى سەرچاوەکانى شیعر، شیعر خاوەنى هیچ سەرچاوەیەک نییە، ئاو لەهیچ سەرچاوەیەک ناخواتەوە، رۆحى شڵەژاوى شاعیر نەبێت کە خۆشى نازانێت ئەم شڵەژاویە چ قەدەرێک دروستىکردووە، بەڵکو هەمیشەو بۆ ئەبەد لەناو نادیارییەکى کوشندە دەسورێتەوە کە شاعیرى گەورە پێى وایە ئەگەر لەناو ئەو نادیارىء مەجهولیەتە دەریکێشى ئەوە زیندە بەچاڵى خۆى دەکات، چونکە شیعر بەو نادیاریەوە جوانەو هەر بەو نادیاریەشەوە ماوەتەوەو قسە لەگەڵ دونیا دەکات، ئەوانەش کە سەرچاوە خوازن قودرەتى ئەوەیان نابێ جاویدانى ببەخشنە دەقەکانى خۆیان، هەر بۆیەش ئەو شیعرانەى قەدەرێک لەجاویدانىء مانەوە هەڵدەگرن هى ئەو شاعیرانەن هیچ شوناسێکیان بۆ ماهیەتى شیعر پێ نییە، ئەوانە لەبنارێکى غەرق بوو لەتەمێکى خەستى لێکدانەوە کاردەکەن، پرۆسەیەکى فیزێکى بۆ لەناوبردنى شیعر ئەنجام دەدەن، هەر بەهەمان ئەو لێکدانەوەیە کە ئەتراکتیقى(…..) شیعرى زیندوو لەوەدایە تۆ لە کەنارەکانەوە چاوەڕوانى بکەیت، لەدرزەکانى رۆحەوە بازرقە بکات، شیعر هەڵگرى شوناسێکى خوداییە، جاویدانییە غەیبانییە وەکو شەوقێکى نادیار دەسوڕێتەوە، کەم کەسن ئەوانەى ئەو شەوقە لەشیعردا دیل دەکەن، گەلگامێش بەوە زیندووە کە بەدواى زیندەگیدا دەگەڕا کە گەڕان بوو بەدواى مەحاڵ، ئەو جوانى لەمەحاڵ بۆ ئێمە جێهێشت بۆ بونیاتنانى زەینیەتێکى گەورە بۆ شیعر، بۆ بەغەیبانى کردنى شیعر کەخودى ئێستاتیکاى شیعر لەبەغەیبانى کردنیەتى، لەبەمەحاڵ کردنیەتى، بەو مانایە نایەکە بەرهەمهێنەرى لێکدانەوەیەکى فەلسەفى بێت، بەڵکو بەو چەمکەى کە هاو مانان لەگەڵ مەحاڵ، ئێمە لەهەر شوێنێ بگەین بەچەمکە جوانەکانى شیعر لەویۆیە بە تەنها دەمێنێتەوە، لەهەر شوێنێ دەستمان لەقژى بیرۆکەیەکى شیعرى جوان گیربوو لەوێدا شاعیر تەنها ترین ئەو کەسانەیە کەوێڵە بەدواى شیعر، بەدواى مەحاڵ، دەستگیرکردنى مەحاڵ غایەتى شیعرە، بڕوانە هاوارێکى گەورە هەبوو بۆ شیعر دواى سەرهەڵگرتنى رامبۆ بۆ جەبەشەو هەندەران کە ئەو هەواڵەیاندا بەرامبۆ کە هەراو زەنایەکى زۆر هەیە لەبارەى شیعرەکانیەوە لەفەڕەنسا، بۆچى ناگەڕێتەوە، لەوەڵامدا گوتى (ئەوکاتە کە لە فەڕەنسا شیعرم دەنوسى، مناڵ بووم، هیچم نەدەزانى، بەڵام ئێستا گەورە بوومء تواناى نووسینى شیعرم نەماوە) ئەمە گوزارشتە لەمنداڵێتى هونەرى شیعر…گوزارشتە لەو مەحاڵەتى منداڵء عەوداڵى بەدیهێنانى مەحاڵ. هەربۆیەش تا ئەبەد شیعر رەنگى منداڵێتى فڕێ نادات، کە بۆ دواجاریش بەر لەسەرهەڵگرتنىء جێهێشتنى فەڕەنسا (فرلین)ى لەبارێکدا بینىء بێ چەندو چوون گوتى دەستت بخەرە سەرمێزیەک دەرنافیسى لەدەستى داو خوێنى بازرقەى کردو لەوێوە ئاسۆى شیعرى رامبۆ کوژایەوەو ئێدى ببڕاى ببڕ نەگەڕایەوە فەڕەنساو کەڵکەڵەى گەڕانء سوڕانء سەفەر جێى منداڵێتى شیعرى گرتەوە پاراستنى جێى مەحاڵ گیرى گرتەوە، سنوورى وڵاتانى بڕى رۆحى پڕاوپڕى شیعرى خۆى بەسەرکێشىء بێهودەیى گۆڕیەوە، زەمەنى ئەوە بەسەرچوو بتوانین بە (تەئەممول) شیعرێکى گەورە بنووسین، زەمەنى ئەوە هاتوو بەشیعر (تەئەموول)ێکى گەورە خەڵق بکەین، لەتەئەممولدا ئەندێشەى دەستگیرکردنى وێنەیەک، حەقیقەتێک، جەستەیەک دەکەین، کە هاتەدى مەودا بۆ شیعر نامێنێ، بەڵام لەشیعردا ئەندێشەى رەها بوونء مەحاڵء غەیب دەکەین کە هەرگیز بۆ شاعیر نایەتە دىء مەدوا بۆ شیعر بەکراوەیى دەمێنێتەوە، بەردەوام والە، ئەو شوانەى کە عاشقى خودا بوو و لەپەنا بەردێکا هەموو خۆرائاوا بوونێک خۆى ء جامێ شیر دەوەستاو چاوەڕوانى خوداى دەکرد، بەڵکو بێتء قومێ شیر بخواتەوە، شاعیرێکى گەورە بوو، بەڵام ئاخ بەشیعر ئەو کارە ئێستاتێکیەى ئەنجام نەدا، چونکە ئەوە مەحاڵخوازى بوو، هەستى پێ نەدەکرد، مەڵەکردن بوو لەناو جوانى شیعر بەهەرحاڵ هێشتاکەش نازانین، دەریا قوڵترە یا رۆحى مرۆڤ، شیعر تا چەندى تر لەنێو ئەم مەحاڵەدا دەژێت بەدو مەحاڵە چاوى خۆى دەڕێژىء هەر بەو مەحاڵەش شەڕى ئەوانە دەکات بەشمشێرى سەرچاوە مەیدانەکەیان تەنیوە، بەڵام هەمیشە وردو خاش دەبن شاعیرانى مەحاڵ دەمێننەوە.
هەروەک گوتم شاعیر گەمەکانى خۆى لە بەردەم وەبەرهێنانى مەحاڵدا ئەنجامدەدا، واتە شاعیر سەرسامە لەبەرامبەر سەرکێشیەک کە ئەنجامیدەدا نازانێ دەکەوێتە کوێى  ئەو دەهالیزەوە، ئەو بەردەوام دەبێت لەرۆچوون بەناو ئەو نادیاریە، بەڵام کە لەو سەرەوە دێتەوە یەک کۆمەڵ جاویدانى دەهێنێتەوە، ئیدى دەقیان لێ بەرهەم دەهێنێ، هەربۆیەش شاعیرانى داهێنەر لەهەر دەقێک کە بەرهەمى دەهێنن سەیر دەکەى دونیایەکى تازە دەبەخشنە خوێنەر، هەموو ئەو شیعرانەى بەم سەختیەوە دەنووسرێن سەرسامى بۆ خوێنەر دروست دەکەن، ئەمە یەکێ لەخاسیەتەکانى دەقى شیعرى مەحاڵخوازە،
هەڵبەت ئەگەر ئەمە لەبەرچاو نەگیرێ ء جاویدانى نابێ، بەرهەم شیعریشى تواناى نەمرىء جاویدانى نابێ، بەرهەمێکى زۆرى شیعر هەیە لە کوردستان، بەڵام دیدگایەکى کەم هەیە بەم پێودانگە بۆ شیعر بچێ، هەڵبەت هەموو شاعیرێکیش ناتوانێ بچێتە ناو ئەم پرۆسێسە، چونکە پێویستى بەقەدەرێکى زۆر لەهیلاکىء خودنخونى هەیە، پێویستى بەتاوانەوەو عەشقێکى زۆر هەیە، پێویستى بەفڕێدانى کتێبێکى زۆر هەیە لەدواى خۆیەوە، شیعرى چاک هەڵگرتنەوە شتە جوانەکانى ناو زەینە لەدواى خوێندنەوە ئەوشتە جوانانەى، دەقە جوانەکان لەناو زەینء بیرى شاعیر دروست دەکەن، جا ئایا ئێمە لەنێو سەختدارێتى نووسینى شیعر بەهەمان ئەو شێوەیەى من باسى دەکەم چۆن دەتوانین بالانسى بکەین لەگەڵ کاتء چەمکى کات، چونکە کاتى نووسینى دەقە شیعریەکانى کە سەرسامى بەرهەم دێنن هێند تیژپەڕە زۆرجاران قودرەتى ئەوەمان نییە بەم تیژپەڕیە رابگەین، بۆیە زۆر جاران ئەو هەموو مەعالیمە جوانیانەمان لەدەست دەچێء ئەو هەموو مەرجانە رەنگاو ڕەنگەکانەى بیرۆکەى شیعرىء شەقء جوانى ئەو رستانەمان لەکیس دەچێء بۆ ئەبەد جارێکى دیکە نایدۆزینەوە، هەرکاتێک ئەم کاتە تیژپەڕەى شیعرمان بۆ راو نەکرا ئێدى بۆ ئەبەد ناوەرۆکى دەقەکانیشمان لەگەڵ خۆیان دەباو دووبارە بە تەنها دەمێنێنەوە، تەنهایىء دەستەپاچەیى لەبەرامبەر ئەم کاتە تیژپەڕانەى کە مەحاڵ پێمان دەبەخشێ.
لەچوارچێوەیەکى زەمەنى دەست نیشانکراودا، سەخت ترینء نائومێدترین ساتن بۆ ئەو شاعیرانەى کەرەچاوى هاتنى ئەم کاتە خوداییە دەکەن، هەربۆیەش شاعیر ئەگەر مەرحەمەتى مەحاڵ بەهەند هەڵنەگرێ دەقى چاک بەرهەم ناهێنێ، کەواتە پرۆسێسى دەستگیرکردنى مەحاڵ پەیوەستە بەبۆسە دانانەوە بۆ ئەو پارچە کات تیژپەڕانەى مەحاڵ لەبەرامبەر شاعیرى راستەقینە لەدەستیدەدا باشتر لەدەستى دێتە دەرەوە، من پێم باشە کێشەیەک دروست نەکەین بۆ شیعر لەنێوانى ئەم باسە سەختەدا، دەبێ خودى شاعیر ئەمە بۆ خۆى لەبەرچاو بگیرێ نەک بۆ خوێنەر، چونکە خوێنەرى باشى شیعر لەکاتى خوێندنەوەى دەقى شیعرى بەدواى سەرسامییەک دەگەڕێ دڵء دەروونى ئاوبدات، مەوجوداتى زەینى پەرشء بڵاوبکاتەوەو رۆحى بخاتە سایەدیەوە، چونکە شاعیر تاکە پەیوەندسازە لەمیانى مەحاڵء کاتء خوێنەردا، ئەو وەستاى ناو ئەو هەموو بویەرە نادیارەیە کە یەکەمجار لەزەینى خۆى دروستى دەکاو پاشان لەزەینى خوێنەر، بەمجۆرە ئەوسێ ئەقنومە قەبارەیەکى لێکدانە پچڕاون.
*تایبەتمەندییەکانى شیعرى تۆ چین کەلە شاعیرانى دیکە جیات دەکەنەوە؟
ــ هەمان ئەو پرسیارە دەمانباتەوە دووبارە باسکردنەوەى شیعر ، خەسڵەتى شیعرى هەر شاعیرێ دەچێتەوە سەر چۆنیەتى بیر کردنەوەى ، ئەمە پێویستى بەکارێکى ئارکیولۆژى هەیە، پێویستى بەهەڵدانەوەى تەبەقەکانە… یاخود جوانتر پێویستى بەخۆهەڵگردنء شۆڕبوونەوە هەیە، ئێمە لەم کەونە پانء بەرینەدا شتێکمان لێ ون بووە، نازانین کەوتۆتە کوێى ئەم کەونە بەرینە، چۆن بۆى بگەڕێین ئەم شتە بچووکە بۆ ئێمەى شاعیر مایەى مانەوەو زیندووبوونە، مایەى خۆسەڵماندنء وەڵامدانەوەى پرسیارەکانى رۆحە کە ئەویش شیعرە، کەسێک هەیە، هەڵبەت هەیە دەپرسێ، ئەم هەموو کوێرەوەریە بۆچى؟ بەڵام وەڵامەکەى زۆر سادەیە سەبارەت بە شاعیر نەک ئەوانى دیکە، ئەویش دڵدانەوەى خودە، سەلوایەکە بۆ رۆحى شاعیر، دەمێنێتەوە جوانى… ئاخ دونیاش بێ جوانى شتێکى ناشیرینە چ جاى شیعر، جا لەنێو ئەم پرۆسە سەختە چۆن  شیعر دروست بکەین، ئێستاتێکا بەخشین بەشیعر سەخت ترە لەخودى ئەم پرۆسێسە، کارەکانى مەحاڵ سەختء دژوارن جوانیان لەنێوان درزە عاسێکانى خۆیدا شاردۆتەوە، پێویستیان بەکەسێکە مەلە لەناو ئەو درزە عاسێیانە بکات.
بیرمە شیعرێکم خوێندەوە کەهى( ئەلفرێد دى موسیە) بوو، شاعیر باس لەگەڕانء سورانى مەڵێک دەکا بۆ ئەوەى خۆراکێک پەیدا بکات بۆ بێچوەکانى، دیارە مەڵەکە دەریایى بووە، بۆیە هەموو دەریاکان گەڕا… یا دەریا گەڕا بەڵام هیچى دەست نەکەوت، بەناچارى لەبەرامبەر بێچووەکانى چووە سەر بەردێک دەنووکى خۆى لەدڵیا بردە خوارەوەو دڵى خۆى بەخشى بەبێچووەکانى، دروست کردنى ئێستەتێکاش لەشیعردا هەروایە شاعیر دەبێ خوێنى دڵى خۆى ببەخشێتە دەق بۆ ئەوەى رەنگڕێژى ئیستاتیکا بکات،ت. س. ئەلیوت لەنووسینى شیعرى وێرانە خاکدا جگە لەراڤەکردنى کۆمەڵێک دەقى پیرۆزى مەسیحیان هیچى دیکەى نەکردوە، بەڵام کاتێک شیعرەکە دەخوێنێتەوە جوانیەکى ئەوتۆى بەخشیوە بەشیعرەکانى

 ئەم دەقە، هەست دەکەى تازە لەسەفەرى مەحاڵ گەڕاوەتەوەو یەکە یەکە ئەو درزانەمان بۆ باس دەکا کە هەریەکەو شەوقێکى لێدزیوە، ئێستاتیکا وشەو رستە دروستى ناکەن، بەڵکو مەڵەکردن لەنێو ئەو مانایانە دروستى دەکات کە وشەو رستە هەڵیان دەگرێ، پەیوەندى نێوان وشەو رستەو هەڵگرتنى ماناکان ئیستاتیکا دروست دەکات. شکسپیر لە (تیمونى ئەسینى) هەمان ئەو تەکنیکەى بەکارهێناوە، وشەو رستەمان دەداتێ، بەڵام لەگەڵ هەر وشەو رستەیێ دەمانگەڕێنێتەوە ناو هەزاران ماناى سەردەمى رووداوەکەى خۆى، هەمان ئەم شانۆگەرییە درامایەکى شیعرى تراژیکە، کە گەورەترین قەبارەى ئیستاتیکى دروست کردووە زیاتر لەهەموو بەرهەمەکانى، هەتا لەکاتى وەرگێڕانیشیدا ئەو ئیستەتیکایەى لەگەڵ خۆى هێناوە… ماوەتەوە ئەوە بڵێم، ئیستاتیکاى ئەم تەرزە دەقە شیعریەى من باسى دەکەم، جیاوازە لەگەڵ ئیستەتیکاى شیعرێکى رۆمانسى کە بەتەنکى بەسەر شیعرەکەدا دراوە، بەڵام ئیستاتیکاى شیعرى مەحاڵ لەناو خوێنء ئێسقاتەکانیدا لێدەداو  لەقوڵاییەوە بەرەو زەینى خوێنەر هەڵدەچێء شەڵاڵى پرسیارمان دەکات. کە ئەمەش هۆیەکە بۆ دورست کردنى گومان، گومانى شیعر پێداویستیە بۆ رێکخستنەوەو دووبارە دروست کردنەوەى رۆحى پەرشء بڵاوبووى مرۆڤ، ئەو مرۆڤەى کەوتۆتە ژێر بارى هیلاکیەکانى ژیان، ئەو مرۆڤەى ژیان بەرەو مەرگء نائومێدى راوى دەنێت، هەرواش هۆیەکى گرنگە بۆ جێ پێ لەقکردنى ئەو یەقینەى هەزاران ساڵە لەناخء بیرى مرۆڤدا رسکاوەو هانى دەدات قبووڵى ئەو ژیانە بکات بەوەى کە ژیان شیرینە، گومانى شیعر بۆ بەڕاستى شیرین کردنى ژیانە کەیەقینە سەلەفىء چەسپاوەکان قورسیان کردووە، بەدەستەواژەیەکى دیکە شیعر لەنێو فەزاى ئەگزیستانسیالیزمى دەژیتء هەڵگرى کۆمەڵێک پرسیارن، ئەو پرسیارانەى یەقینەکان هەڵدەتەکێنن، وا لەمرۆڤ دەکەن بیربکەنەوە… بەڵام شیعر نایەت بەزمانێکى فەلسەفى هەمان ئەو پرسیارانە ئاراستەى مرۆڤ بکات، بەڵکو بەزمانێکى ئیستەتیکى قسە لەگەڵ ئەو مرۆڤە دەکات، جۆرێک لەسەر سامىء حیرەتى بۆ دروست دەکات، ختوکەى دەدات بۆ ئەوەى تەئەممولى بۆ دروست بکاتء تۆزێ دوورکەوێتەوە لەو هیلاکیانەو بکەوێتەوە سەر ئەسڵى جارانى کە مرۆڤێکى روت بووە، گۆران پرسیارى فەلسەفى کردووە بەڵام لەڕێگەى جوانترین دەقى شیعرى (چییە ئەى رۆحى بێ لێوارو بێ پەى لەتۆ ناشارەزایى من هەتاکەى؟).
تەواوى فەلسەفەى وجودیش لەچەمکى ئەم دوو دێڕەدایە، بەڵام گۆرانکارى لەناو جوانىء ماناو مەحاڵ کردووە فەلسەفەى دانەڕشتووە، ئەمە خەمڵاندنى گومانى شیعرە لەناو دەقدا، کوشتنى هەموو ئەو وەڵامانەیە کەسەلەفیەکان دایانڕشتووە، هەربۆیەش گومان هۆیەکە بۆ ئیزافەکردنى جۆرێک لەئیستەتیکا بۆ شیعر.. هەڵبەت بەپێچەوانەى ئەمەشەوە، هەموو ئەو شیعرانەى هەوڵ دەدەن مرۆڤ لەرێگەى بەیەقین کردنى ناوەرۆکى شیعر ئاسودە بکەن، خۆیان دەکوژنء کوتایى بەشیعر دەهێننء ئاسەوارێک لەڕووى جوانىء بیرکردنەوە جێ ناهێڵن..
نیتشە فەلسەفەى نەنوسیوتەوە، کۆمەڵێک دەقى پەخشان ئامێزى نووسیوە کە هەڵگرى بنەماکانى فەلسەفەن، زیاتریش راڤیارەکان نیتشەیان خستۆتە قاڵبى فەلسەفەوە. ئەگینا لەکتێبى (بەڵێ زەردەشت ئاوەهاى گوتوە) من پێم وایە هەمووى لەپەنا بەردو درەختەکانەوە خستۆتەڕوو، لەپەنا کاریگەرێتى سروشتیەکانەوە فڕێى داونەتە ناو دڵى مرۆڤ.. نووسینەکانى نیتشە ئەوەندەى دەچنەوە ناو دڵ ئەوەندە ناچنەوە ناو ئەقڵ بەوپێیەى کە رۆحى گومانى شیعر بەسەریاندا زاڵە، قسە لەگەڵ خوێنء دڵ دەکاتء قسە لەگەڵ زەینء سەرناکات…
* لەدواى نووسینى شیعرێک هەستت بەوە کردوە هەموو ویستەکانت بە دیهێناوەو گومانى ئەوەت لا دورست بێ کە هیچت لانەمابێ بۆ گووتن؟ ئەى سەبارەت بە کولتورو رەخنەو رۆمان چى دەڵێى؟
ــ لە مەزامیرەکانى داود، مەغزایەک هەیە، ئەنگیزەیەک هەیە بۆ مردن، بەڵام بەوردى بۆى بچین هەموو ئەنگیزەکانى مردن بۆ بەتاڵکردنى چەمکى مەرگە بەوەى کە ئاو لەبەرابەریدا بوەستێ. تائێستا من نەمتوانیوە بڵێم بۆ شیعر دەنووسم نەمخوێندۆتەوە کەسێک گوتبێتى بۆ شیعر دەنووسم، ئەگەر هەشبووبێ رازى نەکردوم، شیعر وەک ئەو ئاوە وایە کە لەهەندێ کەلێنى بەردیندا دێتە خوارەوەو سەرچاوەشى دیار نییە، دەکرێ تا رادەى مەرگ شیعر هەڵگرى گەمە جوانەکانى منداڵیى بێ، هەڵگرى کۆمەڵێ هەوڵ بێ بۆ گەڕانەوە بۆ ناو سەرەتایەک هێشتان وجودو سیماو رووخسارى دیار نەبووبێ، بەتەنیا نووسینى شیعر وردو خاشکردنى بەرائەتە. وەک گوتم شیعر مەبەستێک نییە دایبڕێژین، کە کەوتە سەر کاغەز هولامیەتێک دەخوڵقێنێ، بەرەو منداڵیت دەبات، بەڵام لەبازاڕەکانى گەورەییدا رۆحى خۆت بەسەر تاخچکەکانەوە دەبینێ، چەشنى سێو سوور دەچێتەوە، بۆشایێکى گەورە دەکەوێتە میانى شیعرو منداڵێتى، جەستەو رۆح، شیعر لەناو هەمان ئەو بۆشاییەدا جوانى دەخوڵقێنێ، (ئیلیەت) لە کتێبى (سوودى شیعرو سوودى رەخنە) شیعر نانووسێ، بەڵام تەواو وەڵامى سەرسامیەکانى دەداتەوە، هێشتاکەش جێگەى گومانە وەڵام بێت، شاعیر بوونء دڵەڕاوکێء نیگەرانى لەگەڵ خۆى هەڵدەگرێ تا پاى مەرگ لێیان جیا نەبێتەوە، بەڵام هەرگیز ئاوڕیان لێناداتەوە وەک ئەوەیە کە باس لەدڵەڕاوکێ بکات بەڵام، سەیرى ناوەرۆکى دڵەڕاوکێیەکانى خۆى دەکات، چونکە شاعیر ئەگەر بزانێ دڵەڕاوکێ چییە پێویست بەوە ناکات بینووسێتەوە جوانى شیعر لە نادیارى سیماکانى دایە، لەبێ سەرچاوەیى دایە لەمەدا هەموو ستایلەکانى ئەدەب یەکن بۆنموونە کە (گابریل مارگیز) (سەد ساڵ تەنیایى) نووسى بەسەرە قەڵەمێکى بچووک دەستى پێکرد کە نەیزانى ئەم سەرەقەڵەمە چ هەرایەکى نایەوە، لە ناو رۆمانەکەیدا (سیلونە) لە (شارە نادیارەکانى)دا وەهمى کەسێکى دەنووسیەوە پاشان دەرکەوت هەموو ئەو وەهمانە هى خودى خۆى بوون، (پاپلۆنیرۆدا) شیعرى دەنووسى، بەڵام خاڵى بوون لە وەهمء دڵەڕاوکێ، (سەعدى یوسف) شیعر دەنووسێ، بەڵام خاڵییە لەوەهم، هەرواش (عەبدوڵڵا پەشیۆ) شیعر دەنووسێ بەڵام خاڵییە لەوەهم. ئەمانە جۆرە گوتارێکى دیکەن لەشیعر نزیک دەکەوتەوە لەگەڵ گوتارى رەخنە، دیوارێکى تەنکیان لەمیانە، لە بەرداشى کۆتاییدا وەهمء بەرائەتى منداڵى یەکن. دوو دەستە خوشکى بوخچە نەکراوەى شیعرن. کە گوتمان شیعر یانى خۆداماڵین لەهەموو شڕوشیتاڵى واقیع. دەرباز بوون لە شووشەى واقیع، وردو خاشکردنى واقیع، لاى ئێمە تەوژمى سەلەفى گوتارى رەخنە لەوەدایە لەناو واقیع بژىء واقیع لاى ئەوان پیرۆزە، هیچ واقیعێکى شیعرى پیرۆز نییە، هەموو واقعیەتێکى شیعرى، زیندانێکى گەورە، بۆ هەموو ئەو موفرەداتانەى شیعرى نایاب دەخوڵقێنن، دوواکەوتنى شاکارى گەورە لە شیعرى کوردى لەسەر ئەوەهات کە یەک چارەگەسەدە شیعرى واقیعى نووسرایەوە پێمان وابوو بەو دروشمانە دەتوانین نەوەیەک رزگار کەین، بەڵام دەبوایە بیر لەوە بکەینەوە کە جوانترین رزگارکەرى نەوە، ئەو شیعرەیە کە لە ناو نەقاوەتى وشەدا ئاسۆکان روون کەیتەوە، ئاستى داهێان بەدەرخەین هەر کاتێ توانیمان لە پرۆسێسى داهێنان لەمپەرى واقیعەکان ببەزێنین، سنوورى داهێنان بەدیار دەخەینء هەمان ئەو ئێرڤانایەى تۆ باسى دەکەیت کە من بە (الێفاو المگلق) تێى دەگەم دروست دەبێت واقیع ژاوە ژاوە گەورەیە، مرۆڤایەتى خەبات دەکات لەو ژاوە ژاوە رزگارى بێت چۆن دەبێت ئێمە لەناو شیعردا زیندووى بگەینەوە، ئێرڤانا خەسڵەتى سۆفیگەرانەیە، بۆیە لەواقیع رایان دەکردو دەچوونە ناو خەڵوەتەوە، بەمەبەستى گەیشتن بەخودا کە هێمنیێکى رۆحیان پێ ببەخشێ.
هەر کەسێ بزانێ نهێنێ دەقى زیندوو لەچى دایە ناکەوێتە سەر شیعر نووسین، وەک گوتم شیعر بەوە مرۆڤ دەهەژێنێء تا دواساتەکانى ژیان خەریکى دەکات کە ناتوانێ نهێنییەکانى بدۆزێتەوە، شیعر تەلسمێکە کە کردتەوە، چەمکەکانى بەتاڵ دەبن، (نالى) دەزانێ هەورى ئاسمان چییە، پێوەندى نێوان هەورو خەمناکى چییە، کە هاتووە کەشفى ئەمە بکات، بەڵام جۆرێک تەجەلیات دەبەخشێء هەر دەکاتە شتێکى دیکە.
(ئاسمان هەورین دەبێ، ئێمەش بەغەمگینى دەڵێین: ئەى خودا چ بکەین لەناو ئەم کاولەى کەس نەماو) پرسیارێکى ئەزەلى ئینسانە لە هەورو ئاسمانء غەمگینى.
   کلتوورى نەتەوایەتى هەڵگرى بابەتگەلێکى زۆرە هەر لەخووڕەوشتى تاک تا دەگاتە دوابەرهەمەکانى زانستىء سۆسیۆلۆژىء مێژوویى… تاد هەموو ئەوشتانە پێى دەڵێن کلتوورى نەتەوە، شیعر بەچاکء خراپیەوە دەبێتە بەشێک لەکلتوورى نەتەوە، لەناو کلتووردا هەموو بەرهەمەکان یەکسانن، پێوەرى چاکء خراپیان، رۆڵى کاریگەریان، بەرزىء نزمیان، دەچێتە ناو گوتارى ڕەخنە، کە ئەوەش بەشێکى کلتوورى نەتەوەیە، ناتوانین (ئەرستوڤانیس) لەناو کلتوورى گریکدا جیا بکەینەوە لە (سۆفۆکلیس) هەرواش ناتوانین لەناو کلتوورى نەتەوەیى کوردیدا، (حەریق) جیا کەینەوە لە (جەزیرى) هەموویان کلتوورى نەتەوەن، دەستنیشان کردنى شوێنء پایەى ئەوانە ئەرکى گوتارى رەخنەیە مەبەستم ئەوەى لەناو کەوانەى کلتوورى نەتەوەیى شوێنێک لە شوێنێکیدى بەرزتر نییە، هەمووى کلتوورن، بەڵام جیابەند کردنى ئەمە ئەرکێکى دیکەى بەشێکى دیکەى کلتوورە، شیعر بەتەنیا کلتوورى نەتەوە درو