دەربارەی نیتشە
دەربارەی نیتشە
گفتوگۆیەك لەگەڵ ئارتور دانتۆ
وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: صباحی مەلاعەوڵا
فریدریك نیتشە فەیلەسوفێكی ئەڵمانیی كۆتاییەكانی سەدەی نۆزدەهەمە كە بەشێوەیەكی بێباكانە و ئازایانە بەرەنگاری بنەماكانی مەسیحیەت،مۆڕاڵیەتی نەریتیانە،ومۆڕاڵە كۆمەڵایەتیە باوەكانی دیكە بۆوە.نیتشە پێشەنگی بوونگەرایی،پێسپێكتیڤیزم،وبزوتنەوە نێهلیستیەكانە كە جەختی لە تاكیەتی و ئازادی مرۆڤ،دۆزینەوەی حەقیقەت تەنیا لە چوارچێوەی تێگەیشتن و ڕاڤەكانمان،و ڕەتكردنەوەی باوەڕە ئاینی و مۆڕاڵییەكان دەكردەوە.
ئارتور كۆڵمان دانتۆ پڕۆفیسۆرێكی جانسۆنی خانەنیشینكراوەی بەشی فەلسەفەیە لە زانكۆی كۆڵۆمبیا،ئەو ماوەیەكی زۆرە وەك ڕەخنەگری هونەر بۆ نەتەوە و بۆ كارەكەی لە ئێستاتیكای فەلسەفە و فەلسەفەی مێژوو بەناوبانگە،لەگەڵ ئەوەشدا دانتۆ بەشداریەكی گرینگی لە ژمارەیەك بواردا كردووە.ئەو گرینگی بە هزری ئیسپانی،هەست(feeling)،فەلسەفەی هونەر،تیۆریەكانی نواندن،سایكۆلۆژیای فەلسەفيی،ئێستاتیكای هێگڵ، و فەلسەفەی مرلۆپۆنتی و شۆپنهاوەر دەدات.
پرسیار: نیتشە یەكێك بووە لە بە هەڵە ڕاڤەكراوترین فەیلەسوف و بەشێوەیەكی ناداپەروەرانە كراوە بە یەكێك لە كەسایەتیە ڕۆشنبیرییە ئەهریمەنیەكانی دوو سەدەی دوایی.تەنانەت ئەمڕۆش بۆچوونەكانی نیتشە دەشێوێنرێن،دەتوانیت پێمان بڵێت بۆچی؟
دانتۆ: پێم وایە زیاتر ئەوە بەهۆكاری ڕێگایەكە و نیتشە ئەوەی ڕەتیكردەوە كە ئێمە وەك مۆڕاڵیەتی و مۆڕاڵیەتی كۆیلە بڕوامان پێیەتی. ئەو خۆشی لە بەزەیی نایە،و ڕایگەیاند خودا مردووە،ئەو دەیوت نابێت یارمەتی كەسی لاواز بدەین و تەنیا كەسی بەهێز مافی مانەوەی هەیە،ژنان ملكەچ بوون و دەبێت ملكەچ بن،…تاد،خوشكە ترسناكەكەی نیتشە یارمەتی ئەوی نەدا و بە هیتلەری وت كە براكەی لای وابووە ئەو (هیتلەر) دادپەروەر و هەڵبژێردراوە.
پرسیار: پەرتووكەكەت نیتشە وەك فەیلەسوف- Nietzsche As Philosopher)،ساڵی (1965) بڵاوكرایەوە، ئەم پەرتووكە بۆ ئەوە گەڕا تا ناوبانگی نیتشە وەك بیریارێكی باڵا بگەڕێنێتەوە،ئەوە سەرەڕای ئەو وتانەی سەبارەت بەئەو هەیە و بە پێچەوانەوە، نیتشە خاوەنی فەلسەفەیەكی سیستەماتیك و لۆژیكی بووە. چۆن ئەو پەیامە دوای لە چل و پێنج ساڵ دواتر بەردەوام بوو؟
دانتۆ: پەرتوكەكەم یەكەم بوو لە سەرنج دان لە هزرە تایبەتەكان لەبارەی زمان، حەقیقەت (truth) و لۆژیك،و لەبارەی فەلسەفە خۆی. من ڕۆشنی نوسینەكانی نیتشەم پەسند كرد تەنانەت ئەگەر هەستم كردبێت پێویست بووبێ ئێمە ڕووبەڕووی دژواری ڕەخنەكانی ئەو ببینەوە. نیتشە بۆ ڕۆژگاری پێش مۆدێرن پۆست مۆدێرنیستێكی سەرنج ڕاكێش بوو. من هیچ هۆكارێكم نەبینیووە تا هیچ شتێك لەپەرتووكەكەمدا بگۆڕم،تەنانەت من لەوەش ترسام كە چەندە ئەو خۆشەویست دەبێ.تاكە شت لەبارەی نیتشە ئەوەیە هەر كەسێك ئەو بخوێنێتەوە هەست دەكات تاڕادەیەك كە نیتشە لە لاكەی خۆیەتی.
پرسیار: هەندێك توێژەر نیتشەیان وەك فەیلەسوفێك بینیووە كە هەوڵ دەدات بیركردنەوەی فەلسەفیانە بژێنێتەوە،لەكاتێكدا ئەوانی دیكە ئەویان وا ڕاڤە كردووە كە تەواوی پڕۆژەی فەلسەفیی ڕەت دەكاتەوە. دیدی تۆ لەم بارەوە چی یە؟
دانتۆ: باشە،نیتشە وتی هەموو سیستەمە فەلسەفییەكان فۆرمێكی ئەوتۆبیۆگرافی (autobiography) بوون ،و ئەو خوێنەرانی تووشی سەرسوڕمان دەكات كە فەلسەفەكەی پێویستە جیاوازبێت. ئەوە مانای ئەوەیە كە ئەوتۆبیۆگۆافیاكەت زۆرجار لەوە دەچێت ببێتە ئەوتۆبیۆگۆافیاكەت یان ڕێگای بیركردنەوەت.
پرسیار: نیتشە بە فەلسەفەی شۆپنهاوەر كاریگەربوو،چی شۆنهاوەر نیتشەی بۆ لای خۆی كێش كرد و نیتشە چی ئەوی ڕەت كردەوە؟
دانتۆ: بڕوام وایە قەرزداری بنچینەیی نیتشە بۆ شۆپنهاوەر ئایدیای دواتری جیهان وەك ئیرادەی ئەو بوو، نیتشە ئەم چەمكەی وەك خواست بۆ هێز گواستەوە،بەڵام ئەو بۆچوونەكانی شۆپنهاوەری لەبارەی مۆزیك وهونەر،هۆیەتی و ژنان پەسند كرد.
پرسیار: نیتشە مەبەستی چی بوو كاتێك ڕایگەیاند خودا مردووە؟
دانتۆ: بەشێوەیەكی بنچینەیی،مەبەستی نیتشە لە ڕاسپاردەكانی ئەوەبوو پێمان بڵێت هیچ دەسەڵاتێك نییە بۆ ماوەیەكی زۆر فەرمان مان بەسەردا بكات،و ئێمە پێویستە جیهانی خودی خۆمان بئافرێنین.
پرسیار: نیتشە ڕوانگەیەكی نائاسایی لەبارەی سروشتی حەقیقەت و مەعریفە قبووڵ كرد. دەتوانی پێمانی بڵێت ئەو ڕوانگەیە چی بوو؟
دانتۆ: نیتشە بڕوای وابوو جگە لە ڕاڤەكان هیچ فاكتێك لە ئارادا نییە،و بۆچوونەكانی ئەو لەم بارەوە زیاتر هاوشێوەی كەسانی وەك ڕیچارد ڕۆتێ یە. حەقیقەت ئەوەیە كە بەرەو پێشەوە مان دەبات.
پرسیار: یەكێك لە گفتوگۆكراوترین لایەنەكانی فەلسەفەی نیتشە هزرەكەیەتی لەبارەی مرۆڤی باڵا (Superman)،دەتوانی بەكورتی بۆمانی ڕوون بكەیتەوە كە مەبەستی فریدریك نیتشە لە مرۆڤی باڵا چی بوو؟
دانتۆ: نیتشە پەرتووكێكی نوسی بەناوی (مرۆڤانە زێدە مرۆڤانە- Human, All Too Human).بڕوام وایە مرۆڤی باڵا دەبێت كەسێك بێت كە مرۆڤە،بەڵام نەك مرۆڤ زێدە مرۆڤ بێت. ئەمە واتای ئەوەیە مرۆڤایە تیمان ئێجگار زۆر وەك بەخشەری هەلومەرج بۆ لاوازی جۆرە جیاوازەكان بەكار دەهێنرێت.
پرسیار: هزری نیتشە لەبارەی مرۆڤی باڵا لەلایەن حیزبی نازی ئەڵمانییەوە نادادپەروەرانە خرایەكار و بۆ پڕوپاگەندەی هەڵبژاردن بەكارهێنرا. دەتوانی باسی ئەوە بكەیت ئەمە چۆن گەشەی سەند؟
دانتۆ: باشە،بڕوام وایە هزری نازییەكان بریتی بوو لە نەژادی باڵای مرۆڤەكان و لەو میانەدا واتە ئەوانی دیكە لەوان نزم ترن،ئەوان لایان وابوو مافێكی سروشتیان هەیە بۆ ئەوەی مافی ئێمە پێشێل بكەن،بۆ دروست كردنی پێگەیەك بۆ خۆیان و ڕەگەزی باڵاتریان.
پرسیار: تۆ بڕوات وایە گرینگترین پەرتووكی نیتشە كامەیە و بۆچی؟
دانتۆ: من حەزم لە پەرتووكی (ئاوابوونی بتەكان – Twilight of the Idols)ە،ئەمە پارچەیەكی سەرسوڕ هێنەری فەلسەفەیە. ئەمە ڕەخنەكرنی زۆرێك لەو هزر و باوەڕانەیە كە دەپارێزرێن وبچووك دەكرێنەوە.
پرسیار: پێشنیاردەكەیت گەر كەسێك كارەكانی نیتشە بخوێنێتەوە ئەو كەسە لەكوێوە دەست پێ بكات باشە؟
دانتۆ: بڕوام وایە ئەو كەسە بە خوێندنەوەی پەرتووكی ئاوابوونی بتەكان یان پەرتووكی ئەودیو چاكە و خراپە(Beyond Good and Evil) دەست پێ بكات و بەهەموو ڕێگایەك ململانێیان بكات،لام وایە نیتشە بیریاری ئازادمان لێ باردەهێنێت،ئەوەی كە ئەو دواتر هەمووی خواست. ئەو ئەفۆریزمێكی(aphorism) جوانی هەیە: “گوێم لە دەنگدانەوەیەك بوو و تەنیا چەپڵەلێدانێكم بیست”.
سەرچاوە
http://simplycharly.squarespace.com
Not Just Good and Evil: Arthur Danto Reflects on Friedrich Nietzsche’s Radical Views
Interview with Arthur Danto
