دەنگ لە شیعری کەریم دەشتی دا …3

 

 

 

ڕەهای دەنگەکان ( Sound Dimensions):  

 کە دەنگ بریتی بێ لە کۆمەڵە شەپۆلێکی پەیدا بوو لە لەرەلەری ( تەن)ەکان و هەڵگری سیفەتەکانی (وزە) بێ ، دەکرێ چەند ڕەهەندێکی فیزیکی هەبێ 

(Physical Dimension). ، وەک ڕەهەندی درێژی و پانی و ئەستوری لە خۆ بگرێت.  ڕیبازی لێکۆڵینەوەکەی منیش، ڕەهەندی سێیەم کە  ڕەهەندی  یادە – مێمۆری – یە   ( Memorial Dimension)دەکاتە سەرباری دوو ڕەهەندەکەی تر. . جا بۆ ساناکردنی کارەکەم ، رەهەندەکژان بۆ سێ بڕگە پۆلین دەکەم:

• فەزای دەنگەکان. (The Sound’s  Spaces)

• تەمەنی دەنگەکان.) The Sound’s Ages)

• میمۆری دەنگەکان. ( The Sound’s Memory)

فەزای دەنگەکان. (The Sound’s Spaces)

یان پانتای دەنگەکان، شەپۆلەکانی دەنگ ، وەک گۆمە ئاوی بەرد تێکەو توو وایە، بەرە بەرە لە خاڵی چەقدا دوردەکەونەوەو بەرەبەرە گەورەترو فراوانتر دەبن ، تا دەگەنە قەراگی گومەکە یاسن لە ناو پانتای گۆمەکە دەپووکێنەوە. هەر شیعرێک گۆمە ئاوێکی شڵەقاوی، خێرایی وقەبارەی بەردەکە فەزای بازنە دەروستکراوەکان دەست نیشان دەکا. بەڵام کە شیعرا پێوەرەکانی دەست نیشان کردنی فەزای قەسیدەێک دیارو جێگیر نییە. چون ڕەخنەی ئەدەبی مەسەلەی جێژوەرگرتنە، کۆمەڵێ هۆکار رێژەی ئەو چێژە دەستنیشان دەکەنم لە شیعرەکانی کەریم دەشتی دا بە ئاسانی سێ مەودای جیاواز دیارە: کورتمەودا، مامناوەندی ، وە سنوور شکێن. دوو جۆرەکەی دوای زاڵە بەسەر کۆ بەرهەمەکەی. لە کۆپڵەی (٢٣) قەسیدەی (  کەلێسای ئاو) لە (تۆ لە هەموو شوێنێکی تۆ) دا دەڵێ:

        بەسەر کۆڕنیشی دەریای سپی وەستاوم

        جگە لە ژیان و جوانی 

        هیچ شتێکی دیکەم نەدی){ ڵ ؟}

  لەم داڕستنە خەبەریە سادەیە، کە خاڵییە لە وێنەی هونەری و ڕەنگدانەوەی خەیاڵ، هەست بە کورەتی فەزای شیعرەکە دەکرێت. مەدای ئەو شیعرە ، مەدای بینینی چاوی شاعیرە پیر بڕ ناکات. خاڵی سەرەتا کۆڕنیشەو  کۆتاییش  سنووری بینینی چاوکانی شاعیرە. خۆ ڕەنگ بێ پیرەمێردێکی چاو کز لە هەمان پنتی وەستانی شاعیرەکەوە نیو هێندەش دووری نەبینێ! کەمتر جوانی ژیان و دەریا بەدی بکات. ئەوە جگە لە ئەگەری دووبارە بوونەوەی دیمەنەکە. وەک وەستانی شۆڕەژنێک ، بەرانبەر چیای سەفین و لە دڵی خویدا بڵێ :جگە لە ژیان و جوانی هیچ شتێکی ترم لە سەفین نەدی. بوونی فەزای هەناسە کورت، لە شیعردا خەوەش نییە، بەقەد ئەوەی ئامرازێکە بۆ تۆمارکردنی گرتەێک یان رووداوێک لە سات و شوێنی خۆیدا. وەلێ ، کەریم دەشتی هەژار نییە لە شیعری مەودا بەزێن و سنوور شکێن، ئازایانە تەحەدای هەموو تخوب و تەیمانەکانی کردوە.

   لە کۆپڵەی ( ٩) ی قەسیدەی ( پەلکی ناو قەدی کتێبان) لە ( کتێبی پیرۆزی عاشقان) دا دەبێژی:

  هەمیشە خەڵوەتێ هەیە جێی کەڤناری شاعیرانە

 ناڵەی دەروونی کەسێ بوو دەبوو بە باشووکەی زوخاڵ

  قسەی لەگەڵ رۆحی خەمباری خۆی دەکرد

 سەری بە کۆشی خوداوەند دا بوو. {ڵ ٢٢٣}

 [ خەڵوەت: جێگای تەنیایی / کەڤنار : دێرین / زوخاڵ : رەژی ، خەڵوز ] { فەرهەنگی هەنبانە بۆرینە ل ٢٢٦/ ٣٨٣}

خاڵی سەرەتای مەودای ئەم دەنگە کە گەڵ لەدایک بوونی یەکەم مرۆڤ دەست پێدەکا و بە هۆتای ئەم هەسارەیە دوای دێ. ئەم مەدایە هەم سنوور شکێنەو هەم سیفەتەکانی بەردەوامیشی  تێدایە.  تا هەتایە مەرۆڤی دەروون پڕ زوخاڵ دەنینێن و جگە لە رۆحی خەمباری خویان و دڵدانەوەی خ٢داوەندی هیچ شتێکی تر شل نابەن. ئەمە خەرەکی بوونی مرۆڤەو رەتکردەنەوەی مەحاڵە. ڕووبەری ئەم کۆپڵەیە خەیآلئامێزە وتۆکمەداڕژاوەو واتاجێگرە هەر هەموو گەردوون دەگرێتەوە. ( ناڵەی ) تاکە کەس ( ناڵەی) سەرجەم  مرۆڤەکانە و خوداکەش خودای هەمووانە. بڕوانە ئەم شیکارە:

س              مەدای کۆپڵەکە ( سەرەتای یەکەم مرۆڤ)                  ک                 بەرەو ناکۆتایی

 

 

                   مەدای بوونی مرۆڤ

س            مەدای بوونی خەم و تەنیایی         ک

              مەدای هێزە خوداوەندییەکان

 

تەمەنی دەنگەکان  ( The Sound’s Ages):

” ئەرستۆ فاکتەرەکانی تەداعی واتای لە سێ شتدا دەورە داوە: لێکچواندن ، دژیەک، جووت بوونی کات و شوێن.” { هاوژین ل ١٥٥}هەموو شتێ ، گیاندارو بێگیان، تەمەنی هەیە. سەرەتا رۆژی خولقانەو کۆتای پابەندە بە درێژی تەمەنی ئەو شتە کە پێیدەگوترێ (Life Span). مرۆڤ تەمەنێ خۆی هەیە و کە دەکەوێت نا ساڵانیش باری فیسیۆلۆژی  و سایکۆلۆژی و کۆمەڵایەتی گۆڕانکاری زۆری بەسەر دادێ. شیعریش- کە ژانەرێکی ئەدەبە -وەک مرۆڤە ، کۆمەڵێ فاکتەر درێژی تەمەنی دەست نیشان دەکەن.  گۆڕانکاریەکانی مەعریفی و تەکنەلۆژی و زانستی – زنجیرەیەک گۆڕانکاری تر بەدوای خۆیانەوە دێنن –  رۆڵی سەرەکیان لە سەر عومری شیعر هەیە. کە داهاتوویان بۆ مەمانان نەزانراوە. دەبێ سەد ساڵی تر پلەو پایەی شیعرەکانی ( نالی و مەحوی و شێرکو بێکەس و دەشتێ ) چۆن چۆنی سەیر بکرێن؟!  ڕۆمان و گریکە کۆنەکان دەرکیان بەم مەسەلەیە کرد بوو. زوریشیان دەربارەی شیعری زیندوو گوت ( Sublime Poetry). باوکی ئەدەبی رۆمانسی ئینگلیز ( William Wordsworth) لە مەڕ ئەم شیعری زیندووە دەبێژێ:”  بیرو هزری مرۆڤ هێندێ جار دەیەوەێ چەنگ لە شتێ گێر بکات کە ماییەی بەروپێش چوونە. لە کاتێکدا پارێزگاری کردنی ئەو برەوپێشچوونە مومکین نییە، لێرەدا دەیەوێ چەنگ لە بیەۆکەێکی زیندوو گیربکات، ئا لەم چرکە ساتەدا، بیرو هۆش دەکەونە حاڵەتی نەستەوە – بێئاگای – ( Unconsciousness) ، بەڵام ئەوە تەنها ڕۆحە کە توانای گرتنی ئەم بیرۆکەی هەیە.” {wki} (ئەحمەد مەلا)ش لە بارەیەوە قسەێکی هەیەو دەڵێ:” کاتێ باسی ئەو فاکتەرە زەبەلاحە دەکەین ( فاکتەری زەمەن) توشی جۆرە رووبەروو بوونەوەێکی زۆر سەخت دەبینەوە. واتە چەمکی مێژوو دەلکێتە دامێنی دەقەوە، لە لایەکی دیش دەکەوینە نێو جۆرە چەنگێکی پێویستەوە.” { شیعر تەنیا هەر بنەمایە ڵ ٦٠}

دەرەنجام هیچ شعرێک نییە تا هەتایە نەمر بێت  دوا رۆژی شاکارەکانی ( مەولەوی و جیمس جۆیس و موتەنەبی و خەیام) روون نییە. بەڵام ئێمرو ئێمەمانان، گەر نەشتوانین مەزەندەی تەمەنی درێژی شاکارەکان بکەین ، دەتوانین تەمەنی ئێستایان بزانین.  (ٶ کەریم دەشتی) شیعری هەیە کە تەمەنی لە هی پەپولەیەک یان کارمامزیک درێژتر نییە، بەڵام تۆمارگەی ڕازو رووداو و گرتەێکی خۆیەتی با پریامگریش نەورژێنێ!

 ئەو لە قەسیدەی ( وەک ئاوێکی تەنک سادە) دەڵێ: 

        جیاوازی من و تۆ وەک جۆگەڵەو دەریا وایە

        تۆ بەمن گەورە دەبی و

       منیش بە تۆوە ون دەبم ( ک. عاشقان ڵ ١٤٢)

  تەمەنی ئەم کۆپلەیە –  کە تۆمارکەری مەرامێکە لە ساتەوەختێکدا – هەر دەقیقەێک دەبێ. شاعیر ، جیاوازی نێوان ( خۆی و ئەومان) نیشاندەدا. بە لێکچوواندنێکی سادە لە نێوان جۆگەڵەو دەریا، پەیەمەکەی کۆتایی دێ و هەرچی پیر بڵێ رۆحی شیعرەکە دەشێوێنێ.  ئەو بە دوو وشە پەیامی خۆی گەیاند. ڕەنگ بێ کاتێ ئەو ئەم شیعرەی بۆ دڵدارەکەی گوتبێ، ڕەنگانەوی خۆش و ناخۆشی بەدواوە هاتبێ، دوور نییە مشت ومڕیشی لێکەوتبێتەوە. بەڵام ئایا پەیامگر بەدوای ئەو جۆرە زێدە خەیاڵانەوە دەڕوا؟  بێگومان ، نەخێر. ئەو یەکسەر پەرەکە هەڵدەداتەوە دەچێتە حزور کۆپڵەیەک و بیروکەێکی تر، چون  ئەو تینوویەتی شکا .

لە قەسیدەی ( پەرستگای سروت) کۆپڵەی (٧٧) ( سروتی ئەشکەوت)  وامان بۆ دەبێژێ:

          هەمیشە ڕەنگێ هەیە لە ڕەنگی گیای ئەشکەوت دەچێ

            دەنگێ هەیە لە شکستی کەڤرو زناری ئەشکەوت دەچێ

           هەمیشە تا ئەبەد ئەشکەوتێ هەیە

           تەژی سەداو تەژی لەژان

          وەک ئەشکەوتی توناوتونی رۆحی ئینسان ( ک نەی ڵ ٧٤)

 [ تەژی : وێچون ، هاووێنە] ( هەنبانە ل ١٦٣)

 کە شیعر هەڵگری یان دەربڕی خاسیەتە نەگۆڕەکانی  دەروون و رۆحی مرۆڤ بوو ، ئەوا تەمەن درێژ دەبێ. لەم کۆپڵەیەدا ، بە پەنجەێکی پڕ وردەکاری وەستایانە، دوو سیفەتی نەگۆڕی ئینسان بەیان کراوە: هیواو ئومێد / کەوتن و شکستی  ، کە هاوتەریبی مێژووی بوونی مرۆڤن. بڕوانە ئەو دوو هاوکێشە تەریبە:

  هیوای مرۆڤ                 بوونی مرۆڤ

                                                            بەردەوامی – ناکۆتایی

 نسکۆ ی مرۆڤ           بێمرادی و کەوتن

 کەوتە درێژای شەپۆلی دەنگی ئەم شیعرە یەکسانە بە درێژای مێژووی تەمەنی مرۆڤە- لە ئەزەلڕا.

 یادی (میمۆری) دەنگەکان. (The Sound’s Memory):

 یاد یان یادکردنەوە کە کردەیەکی ئالۆزاوی و تێکلکاوی فرە رەهەندی بایەلۆژ و سایکۆلۆژی مێشکە، چەندین خانەو شانەو فاکتەری جینی و بۆماوەیی و دەروونی و ژینگەی لە دەروست بوون و لاوازی و بەهێزیدا رۆلیان هەیە، ماوەێکی دوورو درێژە بۆیە بابەتی بەپێزی سەنتەرەکانی لێکۆلینەوەو و بنکە زانستییەکانی دونیا. 

  هەرچەندە زانستانە سەلمێندراوە کە بارە قوردەکەی (یاد) دەکەوطنە سەر شانی مێش، بەڵام لە تاقیگەدا ساغکراوەتەوەو کە دەتوانرێ بونیادی یاد کەدنەوە بەهێزتر بکرێت،  ئەمەش نەک بە ئاخنینی ئایتمی زانستی تازە ، بەلکو بە داکێنانی شێوازی گەیاندن و ئاخاوتن کە دەبێتە هۆکاری تۆمارکردنی (یادەکە) لە مێشک.

 

 (Elizabeth Loftus) لە ساڵی (١٩٧٤) وە دوای ئەنجامدانی زنجیرەێک لە تاقیکردنەوەی پراکتیکی ، گەیشتە ئەو ئەنجامە کە شێوەی دەربڕین و داڕستن و دستەسخازی و ئاخاوتن کاریگەریان بەسەر بەشی و خراپی یادکرنەوەو هەیە. دوای نمایشکردنی فلیمێکی رووداوی هاتوچۆ، پرسیارێکی بە دوو شێوە لە تاقمێک لە  تەماشاچییەکانی فلیمەکەی پرسێ:”  خێرای ئوتۆمبیلەکان چەند بوو لە کە رووداوەکە روویدا؟”، بۆ تاقمی دووەم  دارشتنی پرسیارەکەی گۆڕی و پرسی:” خێرای  ئۆتۆمبیلەکان چەند بوو کە بە خراپی خۆیان بەیەکدا کێشآ؟” سەیری کرد دەستەواژەی ” کە بە خراپی خۆیان بەیەکدا کێشآ.” کاریگەری پ]تر بوو لە وەیادهاتنەوەی رووداوەکە.  دەکرێ دەرنجامی ئەم لێکۆڵینەوە زانستییە بگوێزینەوەو بۆ بواری ئەدەب  وهونەر. ئەوە هەر مێشکی پەیامگر نییە کە یادەوەرەکان تۆماردەکا بەلکو شێوازی دارشتن و دەربرینی شاعیرو ئەدیب و هونەرمەندیش ڕۆلیان لە کاڵکردنەوەو تۆخکردنی  زاکیرە دا هەیە. 

بە سەرەنجدان لە تواناسازی دارشتن و فەرهەنگ و کەرستەو و بونیاتی هونەری و ئیستاتیکا و ئەزموونی داهێنانی ( کەریم دەشتی) دەتوانرێ بزانین تا چ ڕادەیەک  شیعرەکانی ئەو لە ناو (یاس)ی پەیامگردا وجود و کاریگەری هەیە.  هەمیشە هێندی دەنگ و ئاواز،  یادو یادەوری ، لە ناو زهنی مرۆڤدا بەجێدێلێ، شیعریش کە پێکهاتەی بنەماێکی دەنگییە، هێندی جار ئاسەواری خۆی لە مێشکی پەیامگردا بە جێدەهێلێ، بێگومان ئەو جۆرە شیعرانە دەچنە ناو خانەی بەرهەمە  شاکارەکان.” چون  کاری نووسین شاکار زۆر لە کاری سحر دەچێ.” { Alberto manguel P. 258 }

  زۆرن ئەو شیعرانەی  (دەشتی) کە یادی خوێنەر داگیردەکەن. هەر بۆ نموونە زۆربەی زۆری  (٢٨) کۆپڵە شیعرەکانی قەسیدەی (پاییز) خەسلەتی مانەویان لە مێشکدا تێدایە.  ئەوەتا لە کۆپڵەی یەکەمی قەسیدەی ( نای) دا دەڵێ :

             ئەی نای دەزانی بۆ نەوات هێندە غەریبە

            چونکە هەموو دەنگی فیراق

            لە گەڵ خاک  و نیشتمانی هاوتەریبە{ ك. نەی ڵ ١٢٢}

            نهێنییەکانی ناو کتێبی بەرد

         ئەوەندە چوومە ناو دڵی تۆ خودایە

           تا نەمام

            ئەمێستا کە نیم… تۆم

             کە تۆشم … نیم

              من خۆشم نازانم ئەمێستا ئەمن چیم! { ك. نەی ڵ ١٢٢} //؟  ٢ شیعرەکە مراجعە؟؟؟

 

   تا لە ڕەهەندی یادی دەنگەکانی ئەم شیعرانە تێبگەین ، با بزانین  پرۆسەی یاد) چۆن روودەدا.

 یاد لە زهن و مێشکی مرۆڤدا  بە سێ قۆناغی دەبێ:  یەکەم : تۆمارکردن (Encoding) واتا وەگرتن و پیکەوەبەستنی زانیارەکان، دووەم :  عەمبارکردن (storage) واتا تۆمارکردنەوەی وەگیراوەکان، سێیەم : دانەوە ( Retrieval process) توانای بەکارهێنانەوەی ئەو زانیاری و وەرگیراوانە لە ئایەندەدا. 

   بیرۆکەو ئاواز و وێنەهونەریەکانی ئەم شیعرانە لەم چەشنانەن کە مێشک بە سانایی وەریاندەگرێ و عەمباریان دەکا. گەر دوای چەند ساڵی تریش بیرۆکەێکی وات بەرچاو بکەوێ ، یەکسەر زەهنت بۆ ئەو شیعرە دەگەرێتەوەو دەزانی شتێکی وات خوێندۆتەوە.