Skip to Content

Friday, March 29th, 2024
دەکرا ئەنفال ڕوونەدات ؟

دەکرا ئەنفال ڕوونەدات ؟

Closed

 

 

 

 

     ئەم بەهارە چارەکە سەدەیەک بە سەر کارەسات و تاوانی  ئەنفال  تێدەپەڕێت . لەو کارەساتەدا بە پێ ی ئامارەکان نزیک بە 200 هەزار هاوڵاتی سیڤیلی :-  ژن پیاو، پیر و گەنج ، کۆرپە و مێردمناڵ بوونە قوربانی . سوپای عێراق و حیزبی بەعس و جاشە کوردەکان بکەرو تاوانباری سەرەکی ئەم کۆمەڵکوژیە بوون . چەند کەسایتیەک لە بابەتی : عەلی حەسن مەجید ، سوڵتان هاشم (وەزیری بەرگری سوپای پێشوی عێراق) لە دادگا فیدرالیەکانی عێراق لەسەر ڕۆڵیان لەم کارەساتە لە سێدارە دران . وەفیق سامەڕائی (بەڕێوەبەری- بەڕێوەبەرایەتی هەواڵگری سەربازی )لە سەردەمی ڕژێمی بەعس و نەزارخەزرەجی (فەرماندەی فەیلەقی پێنجی سوپای عێراق ) لەگەڵ سەرجەم سەرۆک جاش وموستەشارەکان نەک تەنیا لە دادگایی کردن ڕزگاریان بوو ، بەڵکو بە یارمەتی هەردوو حیزبی دەسەڵاتدار ئاسانکاری و پشتگیری زۆریان بۆکراو پایەی کۆمەڵایەتی و سیاسی تەنانەت ئابوریان لە چاو 25 ساڵ لەمەوبەر سەدباری جارن چوەتە سەر . لەبەرامبەر ئەم بارودۆخەش : دۆزینەوەی گۆڕی بەکۆمەڵی قوربانیان ، ژیانی کۆمەڵایەتی و ئابوری کەس و کاری قوربانیەکان لە کێشمەکێشی ڕیفۆرم و مەعاش وەرگرتن و دابەش کردنی زەوی و زار یان هەژاری و نەبوونی هەمیشە دۆسیەکی پڕ لە ناکۆکیە کە هەموو بەهارێک لاپەڕەی لێ زیاد و کەم دەکرێت . 

 

     توێژێکی هۆشیار و جدی لە کۆمەڵگەی کوردی ، لەو چارەکە سەدەی ڕابردوو خزمەتی جدی کردوە بە تێگەیشتن و دۆکیومێنت کردنی ئەم کارەساتەو یارمەتیدانی ڕیفۆرم لە ژیانی کۆمەڵایەتی و ئابوری کەس وکاری قوربانیەکان . بەڵام ، لەم توێژە بترازێ کۆمەڵگەی کوردی بە پێی ئەم قۆناغە پڕ لە گۆڕانکاریە ئابوری و کۆمەڵایەتیەی بەسەری دەبات ” بێ باکە ” بەرامبەر بەم تراژیدیایە و وەکو زۆربەی پرسەکانیتری سیاسەت ئەمەشی داوەتە دەستی حیزبە سیاسیەکان و حکومەت کە لە جیاتی ئەو مامەڵە لەگەڵ ئەم مەسەلەیە بکەن . ئەنفال بۆ بەشی زۆری کۆمەڵگەی سەرقاڵ یەکێکە لە موناسەبەو پشوە زۆرەکانی بەهار ، بەیەک جیاوازی لە زۆربەی پشوەکان زەماوەندە لە ئەنفال ماتەمینیش هەیە ، ئەم نووسینە هەوڵێکە بۆ تێگەیشتن لە ئەنفال ودۆزینەوەی ڕەگەکان و میکانیزمەکانی ( بێ باکی ) کۆمەڵگەو شێوازەکانی و چۆنیش ئەم بێ باکیە بەشێک بوو لە تەواوکەرو ئیمکانی جێ بەجێ بوونی ئەنفال و هەرەوەها ئەم نووسینە لە دەوری ئەم چەقە دەخولێتەوە کە پرسیاری ئەوە دەکا ئەنفال دەکرا جێ بەجێ نەبێت یان بەلای کەمی پێشی پێ گیراباو ئاوا فراوان نەبوایە .

     کە دەگەڕێینەوە سەر ئەنفال تەگەرەی زۆر دێتە بەردەمان ، کە ئەم تەگەرانە بە پێ ی نیازو ئامانجی کەسەکان لە گەڕانەوە بۆ ئەم کارەساتە شێوازیان دەگۆڕێت ، ڕەنگە یەکێک لە تەمەڵیەکانی ئێستای کۆمەڵگەی کوردی پرسیاری ئەوە بێت ، کە ئایا بەڕاست پێویست دەکا ئەوەندە بگەڕێینەوە سەر ئەم کارەساتە ؟ خۆهەموومان دەزانین چۆن بوو ! ڕاستیەکەی نەک بەرامبەر کارەساتی ئەنفال بەڵکو بەرامبەر سەرجەم (کایەی سیاسی) بەشێکی زۆری ئەم کۆمەڵگەیە یەکێک لە قۆناغە ناسکەکانی خۆی بەڕێدەکا لە تەجرید بوون لە مەعریفەی سیاسی و لە بەهاو گرنگی ” مێژو ” لە پێکهاتەی ئەم مەعریفەیە . 

 

      هەندێک لە ڕزگاربووانی ئەم کارەساتە ، تاقەتی گێڕانەوەی هەزار بارەی چیڕۆکی ڕزگاربوونی خۆیانیان نەماوە ، تەعبیری هەرە باوی رزگار بووانی ئەم کارەساتە کە پەنای بۆ دەبەن بریتیە لە ” قیامەتم بە چاوی خۆم بینی ” ، ئەو قیامەتەی ئەوان دەیگێڕنەوە دۆزەخێکە تەنیا لە کەیسەکانی کۆمەڵکوژی میلەتەکانیتر دەست دەکەوێ . 

ئەم قیامەتە پڕۆسەیەک بوو کە هەڵەیە ئیمکانی جێ بە جێ بوونی تەنیا ببەسترێتەوە بە توانا لۆجیستیەکانی سوپای عێراق لەو سەردەمەو فاشیست بوون ودڵرەقی حیزبی بەعس لە کەسایەتی عەلی حەسەن مەجید ، ئەمانە ڕووی بە پراکتیک بوونی کارەساتەکەن ، کە دونیای پێش ئەو پراکتیکە نەک تەنیا یارمەتیدەر بوون بۆ جێ بە جێ بوونی بەڵكو ڕۆڵیان لە تەوقیتەکەشی بینی . 

بەڵام ، هەر ئەو دونیایە یان ئەو بارودۆخەی ئەو دەمە ، زۆر فاکتی تێدابوو کە دەکرا ڕێگربن لە ڕوودانی ئەنفال یان بەلای کەمی کەمکردنەوەی پانتایی و فراوان بوونی . ئەم تێگەیشتنە بە دڵی زۆر کەس و لایەن نیە کە مشەخۆری سەر ئەم دۆسیەن . بە دڵی ئەو نوخبەیە نیە کە تا ئێستا وجودی سیاسی خۆی و دروست کردنی ناسنامەی نەتەوایەتی دەبەستێتەوە بەو تراژیدیایە ، بەڵام گەڕانەوە بۆ مێژووی ئەوسا نەک تەنیا جورئەتی پێویستە بەڵکو ئاسۆی کراوەشی پێویستە بۆ بازدان بەسەر ئەو تابو و حەرامانەی کە تا ئێستا ڕێگرە لە وردبوونەوەو شیکردنەوەی زیاتری یەکێک لە کارەساتە گەورەکانی مێژووی سەدەی بیست .

 

                                                  دونیای پێش ئەنفال 

                                                شەڕی ئێران – عێراق

 

        لە گەڕانەوەو هەوڵدان بۆ گێڕانەوەی بارودۆخی بەر لە ئەنفال ، چەند حەقیقەتێک هەیە کە ناچارین بە بیری خوێنەری بهێنینەوە کە یارمەتیدەرە خوێنەر باشتر لە بۆچونەکانی نێو ئەو وتارە تێ بگات . دوای ڕوخانی ڕژێمی بەعس لە 2003 دا هەرایەکی زۆر دروست بوو لە سەر بوونی کەسانی فایلدار لە سەرکردایەتی و ئۆرگانە سەرەکیەکانی حیزبە کوردیەکان ، فایلی گەورە کە نیشانی دەدا پەیوەندیەکی بەتین لە نێوان ئەم کەسانەو دەزگا ئەمنی و بەرپرسە باڵاکانی دەوڵەت و حیزبی بەعس هەبوو کە سیخوڕی تەنیا بەشێکی پێکهاتەی ئەم پەیوەندیانە بوو ، بەشێکیشی هەروەکو ئەو کەسانە لە پارێزگاری لە خۆیان دەیانووت ئێمە بە فەرمانی حیزبەکانمان ئەو ڕۆڵەمان گێراوە بۆ خزمەتی حیزب و نیشتیمان ..هتد . 

بەڵام ، دوور لە هەرای فایلداران هەر لە نێو ئەو کۆمەڵگەیە زۆر بەڵگەو زانیاریتر خزایە نێو میدیا کە هەندێکیان سەرەڕای گرنگ بوونیان کەمتر تیشک خرایە سەری . یەکێک لەو بەڵگەنامانەی ئەوسا بریتی بوو لە موبادەری کۆمەڵێک مامۆستای کورد لە ڕێگەی بەڕێوەبەرایەتی پەروەردە ، ئەوان پێشنیاری ئەوەیان کردبوو کە ” خۆبەخشانە ” سەر لە نوێ هەموو مەنهەجی خوێندن لە کوردستان سەر لەنوێ بکەنەوە بە عەرەبی ، ئەم پێشنیارەشیان وەکو دڵسۆزیەک بۆ ڕژێم نیشان دابوو . 

نفوزی حیزبی بەعس لە نێو کۆمەڵگەی کوردیدا ڕەنگە کەمتر بووبێت لە نێو کۆمەڵگەی عێراقیدا ، بەڵام ، بایی ئەوەندە بوو کە فاشیزم وەکو هەلس و کەوت و کلتور بگوازێتەوە نێو کۆمەڵگەی کوردی . بۆیە لە گەرمەی ڕوخانی ڕژێم بەعس و تا نزیکەی 2006 یش ” بەعس ناسی ” دەبێتە تایتڵی شرۆڤەو لێکدانەوەی بەشێکی بەرچاوی نووسەران کە تەئکیدیان دەکردەوە بەعس ڕوخاوە بەڵام کلتورەکەی لە نێو کۆمەڵگەی کوردی درێژەی هەیە ، واتە هاوڕابوونێکی نیسبی هەیە لەوەی کە فاشیزم موتوربە ببوو بە جەستەی کۆمەڵگەی کوردی ، جا ئەگەر لە دوای روخانی بەعس ئەمە واقیعی کۆمەڵگەی کوردی بووبێت دەبێ لەسەردەمی 1988-1987 چۆن بووبێت ؟   چەند نەوەیەک لە کۆمەڵگەی کوردی کە ئەو سەردەمیان بینی ئێستاش لە ژیاندان دەزانن ئەو دەمە حاڵی کۆمەڵگە چۆن بوو، ترس و سیخوڕی و ” دیواریش گوێ ی هەیە ” ئینتیباعی باوی تاک بوو لە سەر کۆمەڵگەی خۆی ، بەڵام ئەم  گومانە لەبەر ئەوەبوو چونکە بەشێک لە کۆمەڵگەی کوردی فاشیستانە هەڵس و کەوتی دەکردو ژیانی بەڕێ دەکرد ، بۆیە کاتی ئەوە هاتووە کە ” بێ دەنگی ” لە ئاستی ناوخۆ تەنیا نەبستینەوە بە ترس لە بەعس ، بەڵکو ڕووی دووەمی بریتی لە ” پشتگیری بۆ بەعس”  لە لایەن بەشێک لە کۆمەڵگە. 

کۆمەڵگەی کوردی وەک سەرتاپای کۆمەڵگەی عێراق ، ئۆردوگایەکی سەربازی پشتەوەی بەرەکانی جەنگی 8 ساڵی ئێران – عێراق بوو . هەردوو دەوڵەتیش هەموو جوگرافیاو شاری یەکتریان وەکو بەشێک لە بەرەکانی شەڕ سەیر دەکرد لە تەقاندنی یەکەم گولە لە 1980 تائەو ڕۆژەی خومەینی ووتی ” شەڕ ڕادەگرم و ئەم ڕاگرتنەش وەکو نۆشینی پیاڵەیەک ژەهرە ” . درێژە کێشانی شەڕی هەردوو دەوڵەت تا گەیشتن بە ئەنفال و کیمیا باران بە بێ پشتگیری نێودەوڵەتی وئیقلیمی هەرگیز لە توانای عێراق و ئێران نەبوو ، ئەم شەڕە ببووە بەشیێک لە بازاڕی جیهانی چەک و بەرژەوەندیە فرە ڕەنگەکان لە بابەتی ئەمریکاو ئەورپاو دوا ساڵەکانی یەکێتی سۆڤیەت و دەوڵەتە ئیقلیمیەکان .

 

      دەبەنگترین شیکردنەوە ئەوەیە کە گوایە تاقە هۆی هەڵگیرسانی شەڕ ئەوەبوو کە ڕۆژئاواو وڵاتانی کەنداو لە ترسی هەڵکشاندنی شۆڕشی ئیسلامی ئێران بۆ ڕوخاندنی خومەینی هانی عێراق و سەدامیان دا کە شەڕ لەگەڵ ئێران بکا ، بەڵکو بە پێچەوانەوە شەڕ لەگەڵ ئێران زەمانەتی جێگیربوونی ڕژێمی کرد لە ئێران ، لە هەموو کەسێکیش زیاتر خومەینی تەعبیری لەم ڕاستیە کرد ، ئەو لە گەڵ دەست پێکردنی شەڕ ووتی :-

(( شەڕ موزگێنیە ، شەڕ دیاریەکە لە بەهەشتەوە بۆمان نێردراوە ، کەسێک هەیە بڕوای بە قیامەت هەبێ و لە شەڕ بترسێ ؟! ئێمە پێویستە لە سەرمان شوکری خوا بکەین کە شەڕەفی خۆ بەخت کردنمان پێ دەبەخشێ ، لێ گەڕێن با لە نێو ئاپورەو حەشامەتی خۆماندا ، بۆ ڕیزی پێشەوەی شەهیدبوون ڕێگای خۆمان بکەینەوە ، ئەگەر لە شەڕی جیهادا بترسێین مانای ئەوەیە بڕوامان بە قیامەت نی یە ))    

ئامادەیی و توانا لۆجیستیەکانی هەردوولا جیاوازی هەبوو ، زۆری ژمارەی دانیشتوانی ئێران لە چاو عێراق کاریگەری دانابوو لەسەر چارەنووسی شەڕ. عێراق بۆ بەلانس کردنەوەی ئەم وەزعە بە دوای چەکی بە هێز دەگەڕا کە بتوانێ زۆرترین سەربازی ئێرانی بکوژێت کە وەکو شەپۆڵی هەزار هەزاری لە بەرەکانی جەنگدا هێرشیان دەکرد ، ئێرانیش بە هەمان شێوە بە دوای چەکی کوشندە دەگەڕا . 

     یەکێک لە دۆکیۆمێنتە کۆنەکانی ئەم باسە بریتیە لە ڕاپۆرتێکی هەواڵگریی کە لە لایەن سەفارەتی ئەمریکا و نێردراوە بۆ وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا کە باس لە ناردنی چەک و ماتریالی دروست کردنی چەکی کیمیاوی دەکا بۆ هەردوو وڵاتی شەڕکەر ، کە ڕەنگە گەورەترین موفارەقەش ئەوەیە کە ئەوچەکانەی بۆ هەردولادەچوون هەر لەهەمان بەندەرو هەر لەهەمان کۆگاکان دائەگیراو دواتر لە ڕێگەی وشکانی بۆ هەردوو وڵات ڕەوانە دەکرا ! 

ئەم دۆکیومێنتە بریتیە لە راپۆرتێکی نهێنی  نیمچە هەواڵگری ، کە سەفارەتی ئەمریکا لە تورکیا ناردویەتی بۆ وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا ، ڕاپۆرتەکە لە لایەن Richard W. Boehm ئامادە کراوە ، کە کورتەکەی بریتیە لە چاودێری کردنی بەندەرەکانی تورکیا لە مانگی 11 ساڵی 1980 دا. لەم ڕاپۆرتە باس لەوە دەکا بەندەرکانی تورکیا جموجۆڵی زۆر تێدایە لە داگرتنی کارگۆی گەورە گەورە کە ڕەوانە دەکرێن هەردوو وڵاتی شەڕکەر ( ئێران – عێراق ) کە بەشی زۆر ئەو مەوادو کەرەستانەی لەو بەندەرانە لە کەشتیە بارهەڵگرەکان دائەگیرا بریتی بوون لە پێکهێنەرەکانی چەکی کیمیاوی کە وولاتی ئیسرائیل بۆ هەردوولای شەڕکەری ڕەوانە دەکرد کە تەنیا یەکێک لەو بارە زلانە 17 هەزار تۆن بووە .

 ئیسرائیل مەوادی دروست کردنەکەی لە سەرەتای شەڕ بە هەردوولا گەیاندووە ، کە بەشێکی ئەو کەل و پەلانەی بە شی ئێران لە ڕێگەی تەکلیفی ئەمریکا بووە کە سەفقەکە هی سەردەمی شا بووە ، بەلام لە رێگەی ئیسرائیل گەیانراوە بۆ ئێران . لە دووەم ساڵی شەڕدا واتە لە ساڵی 1982 عێراق دەستی کرد بە بەکار‌هێنانی چەکی کیمیاوی دژ بە سوپای ئێران ، واتە 6 ساڵ بەر لەبەکارهێنانی لە هەڵەبجە باس و خواسی بەکارهێنانی چەکی کیمیاوی نەک تەنیا لەبەرەکانی جەنگدا بەڵکو لە ڕاپۆرتە نهێنیەکانی نێو وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا واقیعێکی گەورە بوو، یەکێک لەو دۆکیومێنتانەی ڕاپۆرتی تێدایە لەسەر ئەم باسە ، دەری دەخا کە هەر پاش 2 سال پاش ئەوەی عێراق مەوادی کیمیاوی بە دەست دەگات  لە ئیسرائیل و وڵاتانی ڕۆژئاوا یەکسەر دەست دەکا بەکارهێنانی . ئەم ڕاپۆرتە کە هەر لە بەشێکی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا ئامادەکراوە باس لەوە دەکا کە دەبێ قسە لەگەڵ کاربەدەستانی عێراق بکرێت سەبارەت بە بەکارهێنانی چەکی کیمیاوی کە مانگێک بەر لە نووسینی ڕاپۆرتەکە ئێران شکایەتی کردووە لە عێراق تاوانباری دەکات بە بەکارهێنانی چەکی کیمیاوی . لە ڕاپۆرتەکە ئاماژە بە قسەیەکی سەدام حوسێن دەکا کە لە میدیای حکومەتی عێراقی بڵاوکراوتەوە کە سەدام دەڵێت :- (( هەموو شەڕێک چەکی تایبەتی خۆی هەیە ، ئێمەش چەکمان هەیە بۆ بەرەنگار بوونەوەی ژمارەی زۆری دوژمنان )) 

بەڵام ، بوونی ئەم هەموو زانیاریە لەبن دەستی ئەمریکاو کۆمەڵگەی نێو دەوڵەتی نەبوو بە فاکتەرێک بۆ گوشار خستنە سەر عێراق بۆ بەکارنە‌هێنانی ، بەڵکو بە پێچەوانە لە ساڵی 1983 ئەمریکا ڕامسفێلدی ناردە عێراق و کەناڵە دیبلۆماسیەکانی خۆیان گەرم کردەوەوهەر هەمان ساڵ ئەمریکا ناوی عێراقی لە لیستی ئەو دەوڵەتانە سڕیەوە کە پشتگیری لە تیرۆریزم دەکەن . 

ئەنفال تایبەتمەندی خۆی هەیە وەکو کەیسی جینۆسایدی میلەتی کورد . بەڵام ، بە پێچەوانەی تێگەیشتنی باو من لەو باوەڕەم یەکێک لە هۆیەکانی مومکین بوونی ئەنفال بەروبومی درێژە کێشانی شەڕی ئێران – عێراقەو ئەگەر ئەم شەڕە لە ساڵەکانی یەکەمدا بوەستێنرایە ، میلتاریزە کردنی کۆمەڵگەی هەردوو وڵات ڕێگری جدی لەبەردەم دەبوو . بە تایبەتی ئەگەر هەردوولا لە ژێر فشارو چاودێری  نێودەوڵەتی ڕێکەوتنامەی ئاشتیان مۆرکردبا ئەوم چاودێریەش بەکارنەهێنانی سوپاو چەکی قەدەغە کراوی دژ بە هاوڵاتیانی هەردوو ووڵات لە ئەستۆ گرتبا 

.ئەم چاوەڕوانیە لە ڕێکخراوە نێو دەوڵەتیەکان  بۆ هەردوو کۆمەڵگەی گەمارۆدراوی عێراق – ئێران ڕەنگە زەحمەت بوو ڕۆڵیان تیا هەبوا سەرەتای هەشتاکان . بەڵام ، لایەکی دونیا لە ژێر دەسەڵاتی دیموکراسی بوو کە کار بۆ زۆر مەسەلەی هاوچەشنی تیا ئەنجامدراو سەرکەوتنیشی بە دەست هێنا لە باری لۆبی دروست کردن حازرکردنی ڕای گشتی بۆ مەسەلەی دیاریکراو فشار خستنە سەر دەوڵەتەکان ڕێکخراوە نێو نەتەوەییەکان . بەڵام ، ئەم بێ باکیە ڕەسمی و ناڕەسمیە بەشێکە لە مێژووی هاوبەشی دانیشتوانی ئەم گۆی زەمینەو دوای 7 ساڵ لە کارەساتی ئەنفال لەبەرامبەر جینۆسایدی ڕواندا هەردرێژەی هەبوو تاگەیشتین بە جینۆساید لە دارفور .

 

                                                          تەرمەکان و وێنەی دوژمن

 

      بە درێژایی 8 ساڵی شەڕ لە نێوان هەردوو دەوڵەت هیچ پرەنسیب و پابەندبوونێک نەبوو بە هیچ ڕێکەوتنامەیەکی نێو دەوڵەتی بەتایبەتی ڕێکەوتنامەی جنێف . دیل کوشتن لە لایەن هەردوولاوەو ناشتنیان لە گۆڕی بە کۆمەڵ و بە بێ ناونوسین و ببووە عادەتێکی ئاسایی سوپای هەردوولا بە تایبەتی لەو کاتانەی کە هێرشەکان مەترسی بەزاندنی سنورو گرتنی شارەکانی تێدەکەوت .

 لە تەلەفزیۆنی عێراق هەموو شەوان بەرنامەی (( وێنەیەک لە جەنگەوە ، صورة من المعرکة )) نیشان دەدا ، لە زۆربەی ئەو دیمەنانەی نیشان دەدران شۆفەلەکانی سوپای عێراقی چاڵی گەورەیان لێدەداو کوژراوەکانی سوپای ئێرانیان دەخستە نێو ئەو چاڵانەو دەنگی پێشکەشکاری بەرنامەکە لە زۆربەی کاتەکان تەعبیری ” شاردنەوەی سەگە تۆپیوەکان ..مەجوسە تۆپیوەکان ” دووبارە دەکردەوە ، هەموو ئێواران ئەودیمەنانەمان دەبینی ، هەموو کۆمەڵگەی نێو دەوڵەتی ئەمەی دەبینی ! مەرج نیە کۆمەڵگەی عێراق و کوردی هەمووی ئەمەی بە ڕەوا زانیبێ . بەڵام ، ئەم ڕاهێنانە لە تاوانی شاردنەوەی بە کۆمەڵی  ” دوژمن ” سەرەتای راهێنانی کۆمەڵگەیە بۆ ئەو حاڵەتانەی کە نەک تەنها کۆمەڵێک تەرمی ئاوساوی سەربازی ئێرانی ، بەڵکو هەر بەشێکی ، گروپێکی دیاری کراوی ، دانیشتوانی کۆڵانێکی خۆمان لە ماوەیەکی زۆرکەمدا بکرێن بە دوژمن و سزایان بدرێن . 

ژیان لە نێو سوپای عێراقدا و کلتوری پیادەکراو پەروەردەکردن بریتی بوو لە بێ بەهاکردنی مرۆڤ و ژیان . ئەم بێ بەهاکردنە بزوێنەرو دایانامۆی تەجرید بوونی سەربازە لە ناسنامەی مرۆڤ بوونی خۆی . بۆ تێگەیشتن لەمەی سەرەوە باسی کەیسێکی ناسراوی نێودەوڵەتی دەکەم ؛ نموونەیەک لە ئەزمونی داگیرکردنی ووڵاتی چین دەهێنینەوە لە لایەن سوپای ژاپۆن . دوای تەواو بوونی شەڕ هەندێ لە سەربازانی ژاپۆن درانە دادگا بە تاوانی کۆمەڵکوژی و ئەتک کردنی بە کۆمەڵی کچ و ژنانی ئەوێ، یەکێک لەو سەربازانە لە وەڵامی ئەوەی کە بۆچی وات کرد ؟ ووتی :-

(( ئەگەر ژیانی من بەهای نەبێ ، بە مسۆگەری ژیانی دوژمنەکەم هەر بەهای نابێ ))ئەمە سەرەتای جووتبونی سایکۆلۆژیای وێنەو خەساندنی پەرچەکردارە ، سادەترین تەعبیریش کە بتوانێ گوزارشت بکا لەم حاڵەتە بریتیە لە سەلامەتی ” خۆمان ” تیاچوونی ” ئەوان ” ی بێگانە . 

ئەم نامۆ بوونە دورست کراوەی سەردەمانی جەنگ لە نێوان ” ئێمە ” و ” ئەوان ” دەبێتە یارمەتیدەری سڕینەوەی بەهای مرۆڤایەتی و گۆڕانی گروپی دیاریکراو بۆ ” شت ” کە چیترشایەنی بەزەیی نیە ، گروپی دیاریکراویش چەندە پایە کۆمەڵایەتی و ئابوریەکەی دووربێ لە دروست کردنی قازانج بۆ ڕژێم ئەوەندیتر پرۆسەی بە ” هیچ ” بوونیان ئاسانتر دەبێ .

 قوربانیانی ئەنفال دانیشتوانی دێهاتەکان بوون کە بڕبڕەی وجودی ئابوریان بریتیە بوو لە کشتوکاڵ و ئاژەڵداری زۆر سنوردار ، ئەمان هیچ گرنگیان بۆ ئابوری ڕژێم نەبوو ، عەلی حەسەن مەجید بەر لەدەست پیکردنی پڕۆسەکە دەڵێت :-

 

(( هاوینی داهاتوو نابێ هیچ گوندێک لێرەو لەوێ مابێتەوە ، کۆمەڵگەکانی(مجمعات )ی لێ دەربچێ ، دەبێ ڕێک وەکو مریشکە بە کڕی لێبێت کاتێ جووجەڵەکان دەخاتە ژێرباڵی ، ئێمە دەبێ ئەو خەلکە بخەینە کۆمەڵگاکانەوەو چاویشمان لە سەریان بێت . ئێمە چیتر ناهێڵین لە گوندەکاندا بژین و تێکدەران بتوانن سەریان لێ بدەن. کۆچپێکردن لە گوندەوە بۆ شار لە باکووری عێراقدا کارێکی پێویستە. لە ئێستاوە من ئاردو شەکرو نەوت و ئاو کارەبا نادەم بەو گوندنشینانە لەوێ بژین . با لەمن نزیک ببنەوە دەنگم ببیستن و منیش ئەو شتانەیان بۆ باس دەکەم کە بڕوام پێیانە پێویستن بۆ ئایدەلۆژی و فێرکردن و هەستی هاوبەش ، باشە بۆچی لێبگەڕێم لەوێ وەکو کەر بژین و هیچ نەزانن ؟ بۆ گەنم ؟ من گەنمی ئەوانم ناوێ . ئێمە ئەوە بیست ساڵە گەنم لە دەرەوە دەهێنین  با بۆ پێنچ ساڵی تریش زیادی بکەین . من ناوچەی گەورەو فراوان قەدەغە دەکەم و نایەڵم کەسیان تێدا بمێنێت . گوایە چیدەبێ ئەگەر ئێمە تەواوی ئەو حەوزە قەدەغە بکەین ، لە قەرەداخەوە بۆ کفری بۆ دیالە بۆ دەربەندیخان بۆ سلێمانی ؟ ئاخر ئەم حەوزە کوێ ی چاکە ؟ ئێمە تا ئێستا چیمان لێیانەوە دەست کەوتووە ؟ ئێوە تێفکرین چەندمان خەرج کردووەو لە دەستمان لە سەر ئەم ناوچانە . لە نێو ئەو خەڵکەدا چەند هاوڵاتی باش هەن وچەندیشیان خراپ تێدایە ؟ باشە مەسەلە چی یە ؟ چی ڕوویداوە؟ سی ، بیست ، بیست و پێنچ ساڵ چالاکی تێکدەرانە .بیری لێ بکەنەوە ئێمە چەند شەهیدمان داوە !.. ئێستا تۆ بەبێ پاسەوانی ماشێنی زریپۆش ناتوانی لە کەرکوکەوە بچی بۆ هەولێر.  سەرانسەر ئەم حەوزە لە کۆیە تا کەرکوک من چۆڵی دەکەم . من تا گوێڕو موسڵ چۆڵی دەکەم . یەک مرۆڤی نابێ تێدا بمینێ ، تەنها ڕێگاو بانە سەرەکیەکان نەبێ . تا پێنج ساڵی تر نایەڵم یەک بنیادەم پێ بخاتە ئەوێوەوە . من کشتوکاڵیانم ناوێ ، تەماتەم ناوێ ، بامێ و خەیارم ناوێ.ئێمە ئەگەر بەم شێوەیە کار نەکەین جموجۆڵی تێکدەران تا یەک ملیۆن ساڵی تریش کۆتایی نایەت ، ئەمە هەموو تێبینیەکانی من بوو، بەڵام پشت بە خوا ئێمە زۆر بەزوویی لە کۆڵیان دەکەینەوە و لە ئێستاوە مانگێ زیاتری پێ ناچێت و لە هاویندا هیچ شتێک نەماوەتەوە . ))  

 

                                                       بزوتنەوەی چەکداری لە کوردستان

 

      مەترسیدارترین موغامەرە کە بزوتنەوەی چەکداری لە کوردستان لە قۆناغی ساڵانی 1988-1980 کردی بریتی بوو لە تێکەڵ بوون لە گەڵ شەڕی هەردوو دەوڵەت ! هەڵبژاردنی بێ لایەنی نەک تەنیا مومکین بوو بەڵکو زۆر یارمەتیدەر بوو لەوەی کوردستان بە یەکجاری نەبێتە زۆنی شەڕ War Zone . 

بزوتنەوەی چەکداری هەر لە ساڵی دووەمی شەڕەوە بوونە بەشێکی ئەکتیڤی شەڕ، ئەوان وەکو لیواو فیرقەیەک بە جلی کوردیەوە چاوساغی و پێشڕەویان دەکرد بۆ هێنانی هێرش بۆ داگیرکردنی سنورو شارەکانی کوردستان ، دوای بەشداری پارتی شان بەشانی سوپای پاسداران بۆ گرتنی چەند خاڵێکی سنوورە شاخاویەکان لە1982 دا حکومەتی عێراقی هەرچی هاوڵاتی نێری تەمەن سەروی 10 ساڵی سەر بەعەشیرەتی بارزانی هەیە لە ئۆردۆگای قوشتەپەو چەند ناوچەیەکی دەروبەری شەقڵاوە ڕاپێچ کردو ئەنفالی کردن ، ئەمە لە ساڵی 1983 واتە 5 ساڵ بەر لە ڕودانی ئەنفال بە شێوە فراوانەکەی ، بە شێوە بچوک کراوەکەی ئەنفالی 8 هەزار هاوڵاتی ڕووی دا .

ئەنفال کردنی ئەم 8 هەزار هاوڵاتیە دەبوایە زەنگێکی ئاگادارکەرەوەی گرنگ و تۆقێنەر بێت کە بزوتنەوەی چەکداری کورد درێژە بە موغامەرەی تێکەڵ بوون نەدا لە ڕاکێشانی زیاتری کوردستان بۆ نێو دۆزەخی شەڕو زیاد کردنی بەرەکانی جەنگ . بەڵام نەک هەر ئەوە نەکرا ، بەڵکو درێژە بەم موغامەرەیە دراو تەنانەت چەندین بەرەی تر لە ناوخۆی کوردستان کرایەوە کە یەکێتی و پارتی شەڕیان لەگەڵ یەکتر دەکرد تاوێ بە بەرژەوەندی ئێران تاوێ بە خاتری عێراق . 

 

     گرتنی هەر شارێک و قەزایەک هێڵی سوور بوو بۆ ڕژێمی عێراق چونکە ئیحتیمالی ڕوخانی زیاد دەکرد ، بزوتنەوەی چەکداری کورد و سەرکردەی حیزبەکان هەر هەموویان ئەمەیان دەزانی و تەنانەت چەندین جار ڕاستەخۆ نامەی هەڕەشەیان لە لایەن حکومەتی عێراقەوە بۆ دەچوو . بەڵام ، ئەوان هەر بەردەوام بوون و تەنانەت جارێکیان بە یارمەتی یەکێتی سوپای ئێران تەنها 20 کیلۆمەتر لە گرتنی سلێمانی دوور بوو ، بێنە پێش چاو ئێران سلێمانی گرتبا ڕژێمی عێراق بە دڵنیایی چەکی کیمیاوی بەکاردێناو ئەوکاتە کارەسات نەدەکرا هەر تەسەوریش بکرێت .

      ئیمکانی نەبووشەڕی پارتیزانی لە کوردستان وەکو جەنگەڵەکانی ڤێتنام وئەمریکای لاتین بێت ، بۆیە بزوتنەوەی چەکداری لە کوردستان بۆ ئەنجامدانی چالاکی سەربازی ئیعتیمادی سەرەکی لە سەر لادێکان بوون کە پەرش بوون لە نێوجوگرافیای دەشت و حەوزە پانەکانی کوردستان . ئەم جوگرافیایە هەمیشە ئامانجێکی ئاسان بوو بۆ حکومەتی عێراقی ، بەڵام سەرقاڵ بوون بە بەرەکانی سەر سنوور ئەم پەلاماری ئەم ناوچانەی تاخیر دەکرد .

 کە عێراق دڵنیا بوو لە بەرەکانی خۆی ئینجا بە یارمەتی جاشە کوردەکان توانی پەلاماری ئەو ناوچانە بدات . بزوتنەوەی چەکداری هیچ ئاسۆیەکی ستراتیژی یان پلانێکی یەدەگی نەبوو بۆ ئیحتیمالە زۆر بەهێزەکان . بۆ نموونە لە گێڕانەوەی هەموو ڕزگار بوانی ئەنفال و تەنانەت لە بیرەوەری و یاداشتی زۆرێک لە سەرکردە مەیدانی و سەربازیەکانی بزوتنەوەی چەکداری بە هەموو حیزبەکانەوە شتێک زۆر بە ڕوونی بەدی دەکرێت لە گێڕانەوەی تەفاسیڵە وردەکان ئەویش :- پەشێوی و سەرگەردانی ، نەزانیینی ڕێگای دەربازبوون ، تەنانەت لە هەندێ حاڵەتدا خۆشباوەڕی وچاوەڕێ کردنی هاتنی هێزەکانی ڕژێم و جاشەکان .

 تێوەگڵاندنی نیشتمانێک لە خەباتی چەکداری دژ بە دەوڵەتی مەرکەزی تەنیا پلانی هێرش بۆ سەر سوپا نییە ، بەڵکو بوونی پلانی کشانەوە ( ئینسیحاب) یشە لە کاتی ئەوەی سوپای دەوڵەت خۆی کۆ دەکاتەوە بۆ هێرش . بە پێچەوانەوە لە زۆرکەیسدا کە خەڵک بە هەستی واقیعبینی خۆی دەیزانی تەنیا ڕێگا ڕاکردنە حیزبە کوردیەکان ڕێگریان بۆ دروست دەکردن وتاخیریان دەکردن وەکو کەیسی هەڵەبجە . 

بە درێژایی هەشت ساڵی شەڕی ئێران وعێراق هێزی چەکداری حیزبە چەکدارەکان لادێکانی کوردستایان بەکاردێنا بۆ حەوانەوە وێستگەی چوون و هاتنەوە . بەڵام ، هەرگیز بیریان لەوە نەکردبۆوە دانیشتوانی ئەو وێستگانە ئایندەیان چی دەبێت لەکاتی گۆڕانی هاوکێشە سەربازی ولۆجیستیەکان بە قازانجی ڕژێم ؟ بوونی پلانی لەو بابەتە یان پرسیاری لەو بابەتە لە سەدا سەد ڕۆڵی دەبوو لە کەمکردنەوەی ژمارەی قوربانیان زیاد کردنی ژمارەی ڕزگاربوان .

 

       بەکورتی  

 

    ڕێکخراوە نێو دەوڵەتیەکان و UN وزلهێزەکانی دونیا تاوانباری سەرەکین لە بەکارنەهێنانی هێزو میکانیزمێکی گونجاو بۆ ڕاگرتنی شەڕی ئێران و عێراق . ئەوان لێگەڕان شەڕ بەردەوام بێت چونکە بازاڕی ساغ کردنەوەی چەک و ساغ کردنەوەی بەرژەوەندیەکانیان بوو. ڕاگرتنی شەڕ نەک تەنیا ئەگەری ڕوونەدانی جینۆسایدی بەرزدەکردەوە بەڵکو ڕێگریش دەبوو لەوەی ئاماری هەردوو وڵاتی شەڕکەر ببا بۆ دوو ملیۆن کوژراو نزیکەی ملیۆنێک کەم ئەندام و ملیۆنێک بێوەژن سەدان هەزاردیلی ژیان لە دەست چوو .

    هۆشیاری سیاسی بە بێ ڕزگار بوون لە نەخۆشی لە بیرکردن و فەرامۆش کردن ئیمکانی نیە بە تایبەتی کە دێتە سەر پەیوەندی ئامادەبوونی مێژوو لە ئەزموون و مامەڵە لەگەڵ ئێستا . بۆ نموونە کە دێتە سەر شارەزابوون لە ماهیەتی دڕندەیی دەوڵەت و دوودڵ نەبوونی سوپاکەی لە بەکارهێنانی هەر چەکێک کە لە دەستی بێت ، دەبێ لەو حاڵەتدا هەڕەشەی ئەم سڵ نەکردنەوەیە ، بچێتە نێو ستراتیژی داڕشتنی بەرەنگاری وشەڕکردن لەگەڵ ئەو سوپایە . کام بەش لە خەڵکی ئەنفال کراو یان کۆمەڵگەی کوردی بەگشتی ، نەک تەنیا لە 8 ساڵی شەڕی ئێران و عێراق بەڵکو لەو میژویەش نامیلکەیەکی هۆشیاری ، بەرنامەیەکی ڕادیۆیی ، خرابووە دەست لە ڕێگەی حیزبە کوردیەکانەوە دەربارەی شاربەدەرکردن و کوشتنی جولەکەکانی عێراق ! دەربارەی کوشتنی تورکمانەکانی کەرکوک ، ئاسوریەکان و هتد ؟ ئەمانە دەبوایە وەکو دەرسی تاڵ هەمیشە بوترایە ، تا خەڵک لەمەترسی ئەو چوارچێوە سیاسی ومێژویەی تێبگەن کە ژیانی تێدا بەسەر دەبەن . ئایا قوربانیەکان بە رێژەیەکی سەرووی یەک لە چوار لە ڕێگەی حیزبە کوردیەکانەوە بەو ڕادەیەی ئاگاداربوون یان بە بیریان هێنابوونەوە کە سوپای عێراق بێ دوودڵی لە ساڵی  1974 قەڵادزێ ی بە چەکی قەدەغەکراوی (ناپاڵم) بۆردومان کرد ؟ ئایا دەیانزانی عێراق لە 1982 وە چەکی کیمیاوی هەیەو دژ بە سوپای ئێران بە کاری هێناوە ؟ هیچ ئاگایان لە نامە پڕ لە هەڕەشە جدیەکانی ڕژێم هەبوو کە لە ڕێگەی کەناڵی پەیوەندیەکان لە گەڵ حیزبە کوردیەکان ڕەوانەی دەکردن ؟ ئەگەر وەڵامی ئەو پرسیارانە هەبوایە بێ گومان پلانی ئەنفال بەو شێوەیە نەدبوو کە ڕووی دا  .

    نفوزی فاشیزم لە کۆمەڵگەی کوردی ڕویەکی لەمیلیشیا چەکدارەکانی جاش خۆی دەنواند ، ڕویەکی تری بریتی بوو لە کلتورو هەڵس و کەوت ، گەشەی بەعسیزم لە بەشێک لە کۆمەڵگەی کوردی گەشەی ئەندام بوون نەبوو بەقەد ئەوەی جێکەوتە بوونی جیهان بینی وشێوە ژیان بەڕێکردن بوو لە کۆمەڵگە . سەرکەوتنی بەعس و ڕژێمەکەی لە داسەپاندنی تراژیدیا بەسەر کۆمەڵگەی کوردی بێ ئەم نفوزە مەعنەویە لە کۆمەڵگەی کوردیدا ئیمکانی نەدەبوو، دابەش بوونی کۆمەڵگەی کوردی لەسەردەمی ئەنفال بەشێکیان کە ڕێگەی لە کاروانەکانی سوپا دەگرت و بەردی تێدەگرتن کاتێ بە قەزایەکی وەکو چەمچەماڵ تێدەپەڕین ، یان نان و بەتانی کۆدەکردەوە وەکو ئەوەی لە هەولێر بۆ ئۆردۆگای جێژنیکان کرا ، بەشێکی تری نەک تەنیا بینەر بوو بەڵکو بێ باکیەکەی تە ئەمڕۆش درێژەی هەیەو فۆرمیتری وەرگرتووە .

      سوپای ئێران و بزوتنەوەی چەکداری کوردی و سوپای عێراق (وەکو بکەری جێ بەجێ کەر)بە درێژایی 8 ساڵی شەڕ هەموو ئەو بیانوو بارودۆخەیان ئامادە کرد کە کوردستان ببێتە قوربانی جەنگ و نەک تەنیا سنورەکانی بەڵکو شارەکانیشی ببێتە زۆنی جەنگ و مەرگ . ناچالاک بوونی هەر یەک لەمانە بە دڵنیایی قوڵی تێوەگڵانی ئەم جوگرافیایەی لەشەڕ کەمدەکردەوە ، بەپێچەوانەی ئەمەش هێنانی پاسدار بۆ ناو بیرە نەوتەکانی کەرکوک شەڕکردن لەگەڵ سوپای عێراق لەکەرکوک گرتنی هەڵەبجە بەفەرمانی ئێران هتد ئەمانە نموونەی ئیفلاسی ستراتیژو سەربەخۆنەبوونی ئەجێندای بزوتنەوەی چەکداری کورد بوو لە مەترسیدارەترین قۆناغی مێژوودا .

      کۆڕەو کۆچ ..ڕاکردنی بە کۆمەڵ بە تایبەتی ئەگەر بە پلان و ستراتیژەو نەخشەی بۆ کێشرابێ وەکو دوا ڕێگای بەرەنگاری و رزگار بوون زۆر یارمەتیدەر دەبوو لەوەی ئەم هەموو قوربانیەی لێ نەکەوێتەوە . کە دەڵێین نەخشەی ڕاکردن و کۆڕەوی مونەزەم پێویست بوو، باسی شتێک ناکەین کە خەڵکی کوردستان خۆی تەجروبەی نەکردبێت ، بۆ نموونە : کۆچی خەڵکی مەریوان دروسترین پلانی تۆکمە بوو بۆ پاراستنی گیانی هاولاتیان ، کۆچی سەرجەم دانیشتوانی تەوێڵە لە شەودا لە هەشتاکان نموونەی ئەم کۆڕەوە مەزنانەن کە دەکرا چەند ساڵێک بە لای کەمی لای سەرکردایەتی سیاسی حیزبە کوردیەکان لەو سەردەمی ئیشی لەسەرکرابا .

     یاد کردنەوەی ئەنفال و ڕێزگرتن لە قوربانیەکان لە بەرئەوە نین کە ئەوان مردن ، بەڵکو لە بەرئەوەیە ئەوانیش وەک هەر یەک لە ئێمە ژیانیان هەبوو. ئەوان شایەنی ڕێزگرتنن چونکە بەر لەمەرگ سوکایەتی زۆریان پێکرا کە نموونەی هەندێک لەم سوکایاتیانە ژانی لە مردن ناخۆشترە ، کەچی جۆرێک لەبەرگری و پێداگریان لەسەر ” مانەوە ” تا کوشتن و زیندەبەچاڵ کردنیشیان هەر درێژەی هەبوو. نموونەی ئەو دایکەی گەرمیان کە کۆرپەکەی دوو ڕۆژبوو مردبوو، بەڵام مەمکی هەر لە دەمی کۆرپەکە دەرنەدەهێنا ، نموونەی دوو برینداری چاڵێکی ئەنفال لە بادینان کە یارمەتی یەکتر دەدەن بۆ ڕاکردن لە چاڵەکەو دواتریش ڕزگاریان دەبێت ، ئەم نمونانە زۆرن کە شایەنی ڕێزگرتن و یادکردنەوەن . بەڵام ، پرسیاری سەرەکی ئەوەیە کام جۆر لە یادکردنەوە جێگیربکرێت و چۆن سەر لەنوێ مێژووی ئەم تراژیدیایە بنوسینەوە ؟

 

 

 

 ڕزگار عومەر

orezgar@yahoo.ca

 

 

 

Previous
Next
This site is registered on wpml.org as a development site.