رۆشنبیریی ئەمەریکای عەقڵانییەتی خۆی تێکدەشکێنێ
تۆژینەوە بۆ تێگەیشتن لە سۆز…. سەرەڕای پرتەپرتی (میشال فۆکۆ وفرۆید)!
دەکرێ بڵێین ئەقل لە هزری رۆژئاوییەکان دا یەکسانە بە شارستانییەتی و سۆزی گەرم و بەجۆشیش هاوتەریبی نەزانین و دواکەوتنە ، وەلێ وا پێدەچێ ئەو هاوکێشە یە شەکەست بێنێ ، بەرانبەر گۆڕانکارییەکانی دونیاو پێداچوونەوەی رۆژئاوەیەکان بە وەرە حساباتی خۆیان. لەسەرەتای ئەم سەدەیەوە وا ئەمەریکاییەکان خەریکی پێوانی تەرازووی سۆز ن و چۆنیەتی کارکردنی هەڵدەسەنگێنن.
رۆژنامەی (New York Times) لەم دوایەدا ڕاپۆڕتێکی بڵاوکردەوە دەربارەی ئەزمونێکی زانستی بۆ تێگەیشتن لە سۆز ، وەک: ترس یان ئازایەتی، خەم یان دڵخۆشی، ڕق یان سۆز، تۆڵە یان بەخشین ، توڕەیی یان رازیبوون.
David DeSteno)) کە مامۆستای کۆمەڵناسییە لە زانکۆی) (Northeastern لە ولایەتی (Massachusetts) تۆژینەوەکەی ئەنجامداوە و دەڵێ: ” ویستم سۆز پێوانەبکەم ، نەک بۆ سەلماندنی بوونی، چونکە بێگومان وجودی هەیە ، بەلکو بۆ تۆژینەوە لەسەر ئەنجامەکانی. چون تاکۆ ئێستا توانای پێوانی سۆزمان نییە ، بەڵام دەتوانین ئەنجامەکانی پێوانەبکەین. ‘ دەپرسێ: ” باشە ، ئاکامی توڕەیی چییە؟”
توێژەر پینچ زانکۆیی لە کوڕوکچ هەڵدەبژێرێ و( یەکیکیان یارمەتیدەری خۆی دەبێ)، پێشیان ناڵێت کە دەیەوێ تاقیکردنەوە لە مەڕ توڕەیی ئەنجامبدا. بەلکو دەڵێ دەیەوێ لە بیرکاری تاقیتانبکاتەوە، دە پرسیاریان دەداتێ و بۆ هەر وەڵامێکی ڕاست یەک دۆلار وەردەگرن . پێشیان دەڵێ کە خۆی تەماشآی وەڵامەکەیان ناکات. چوار لە زانکۆییەکان پێنچ وەڵامیان راستدەبێ، چونکە پرسیارەوکان زۆر گران دەبن ، هەر یەکێکیان پێنج دۆلاری خۆی وەردەگرێ. زانکۆیی پینجەمیان – کە یارمەتیدەری خۆیەتی و ئاگاداری هەموو سەین وبەینەکەیە- دەڵی من هەر دە پرسیارم راستە و ئەویش دە دۆلاری خۆی وەدەگرێ، بەڵام لە بن گوێ زانکۆییەکانی تر دەچرپێنێ کە ئەو درۆی کردو ئەویش هەر پێنچی راست بووە. چوار زانکۆییەکە هیچ ناڵێن هەرچەندە تۆڕەیان پێوەدیاردەبێ.
دوای کورتە پشوێەک مامۆستا داویان لێدەکا کە پرسیارەکان بگۆڕنەوەو بۆخۆیان هەڵەچنی بکەن. تەماشایکرد سفریان بۆ بۆ خوێندکارە درۆزنەکە داناوە.
ئامانجی ئەم تاقیکردنەوە نیشاندانی گیانی تۆڵەساندەوە بوو لە کاتی توڕەیی دا.
مامۆستای توێژەر تاقیکردنەوەیەکی تری لە گەڵ پێنچ زنکۆیی تر دەکات و دیسان زانکۆییەک یارمەتریدەری خۆی دەبێ ، بە هەمان شێوەی تاقیکردنەوەی پێشوو چواریان پێنج دەڵار وەدەگرن و زانکۆییە شەریکەکەی مامۆستا دە دۆلار وەردەگرێ، کاتێ کە خۆیان پرسیارەکانی یەکتری هەڵەچندەکەن ، دیسان سفر دەدەنە زانکۆیی یارمەتیدەرە درۆزنەکە، بەڵام ئەو کچ دەبێ و دەستدەکات بەگریان و نووزانەوە، گۆیا دایکی لەسەرمەرگەو دەیەوێ بەو دە دۆلارە چەپکەگوڵێ بۆ سەر جەنازەکەی بکرێ، ئەوانیش بەزەیان پێدادێتەوە دە دۆلارەکەی دەدنێ.
ئامانجی ئەم تاقیکردنەوە نیشاندانی باری توڕەیی و سۆز بوو بەیەکەوە ، وە ویستی دەریبخا چۆن سۆزی توڕەیی گۆڕا بۆ سۆزی بەخشین و لێبوردن.
بەمشێوەیە ، توێژەر لەسەر لایەنە کۆنتراستەکانی سۆز تاقیکردنەوەی ئەنجامدا، وەک ترس و ئازایەتی، تۆڵەو لێخۆشبوون ، شادی و ناشادی، توڕەیی و رازی بوون، خۆشەویستی و رقلێبوونەوە.
.سۆزو رۆشنبیری:
خاتوو (( Barbara Rose کە مامۆستای مێژووی رۆشنبیرییە لە زانکۆی (Loyala) لە (Chicago) لە کتێبی ( میژووی سۆز) دا دەڵێ: ” ئەو جۆرە تاقیکردنەوانە لە سەر سۆز دیاردەیەکی تازەیە لە رۆشنبیریی ئەمەریکای و لە سەدەی بیستەوە سەرهەڵداوە. خودی سۆز بابەتێکی بایەخدار نەبووە لە توێژینەوەکانی رۆشنبیری رۆژئاوا، پێنج سەت ساڵێک بوو سۆز هەر وەلاوەنرا بوو بە تومەتەی گۆیا ئەو بەرپرسی سەدە تاریکەکانی ئەوروپا بووە.
لەسەدەی پێنجەمی زاینی ، ئیمراتوریەتی رۆما دەروخێت و نزیکەی هەزار ساڵێک ئەوروپا لە تارکی و نەزانین و گێرەشێوێنی و بەڕەلای و دەرەبەگایەتی و کویلەیی و سحرو جادوگەری و بووت و سەنەم پەرستندا دەژی. -ئاینی مەسیحی چەند سەدەیەکی ویست تا لە هەموو ئەوروپا بڵاوبۆوە_.
جا شارستانیەتی تازە هات ، شارستانیەتی زانست و داهێنان و دۆزینەکان. ( واتا لە سەرەتای سەدی چوارەمیندا لەگەڵ داهێنانی چاپ لە ئەلمانیا) دوای چاکسازی ئاینی ( لە سەدەی پانزدەمیندا لەگەڵ هەڵگەڕانەوەکەی مارتن لۆسەر ئەیش هەر لە ئەڵمانیا)، لەو رۆژەوە ئەقڵانیەت باڵێ بەسەر ئەوروپادا کێشا.
سۆزو ئەقڵانیەت:
بەگوێرەی کتێبی (کورتە پێشەکییەک بۆ هۆشیاری- An introduction of consciousness ) کە ) Sozan Blakmore ( دەریکردوە دوو تیۆری لەیەکچوو لە ناونیشان و جیاواز لە ناوەروک هەیە:
یەکەم : (هۆشیاری – consciousness): کە دکتور لە کلینکەکەیدا دەڵێ نەخۆشەکە بەهۆشخۆ هاتەوە ، واتا نەک هەر ئاگاداری دەوروبەریەی خۆیەتی بە گوندو شارو وڵاتەوە بەلکۆ لەهەموو دونیای دەوروبەری بە مێژووو جوگرافیاوە.
دووەم: ( نیهاد، ویژدان- Conscience )، واتا بیرکردنەوەی مرۆڤ بۆ دەستنیشانکردنی جێگاو چارەنووسی خۆی بەگوێرەی ئەو هۆشیارەەوی کە دەربارەی دەوروپشتی خۆی هەیەتی. ویژدانیش بە پێوەری ڕەوشتیی بۆ بیرکردنەوەی مرۆڤ دادەندرێت.
مرۆڤ چۆن بیردەکاتەوە؟
یەکەم: لۆجیک – وەک شیکارییەکانی زانستی- یان ( هۆکار) کە دەبێتە باعزی روودانی شتێکی تر. لێرەشدا (هۆکارو ئەقڵانی بەکارهاتووە- Reason & Rational ).
دووەم: )سۆز- Emotion (: وەک ؛ ترس و ئازایەتی، تۆڵەو لێخۆشبوون ، شادی و ناشادی، توڕەیی و رازی بوون، خۆشەویستی و رقلێبوونەوە.
لێرەدا جیاوەازییە بنەرەتێ مێژووی رشنبیریی و فەلسەفی نێوان سۆزو ئەقڵانیەت بەدیاردەکەوێ . جا لەبەر ئەوەی ئەوروپایەکان سەدە تاریکاکانی – سەدەی ناوەند- دەخەنە ئەستوی (سۆز)ەوە روویان کردۆتە (ئەقڵانیەت).
دەوڵەتە تازەکان:
وەلاوەنانی (سۆز) و پشتبەستن بە (ئەقڵانیەت) هۆکاری دروستبوون و پەیدا بوونی دەوڵەتی تازەیە؛ ئەو دەوڵەتەی گۆمرکی خۆی دەسێنی بەبێ ئەوەی گوێبداتە سۆز، خوێندنگاو نەخۆشخانە بنیاتدەنێ بەبێ ئەوەی هیچ حیسابێک بۆ سۆز بکات، یاساو ڕێسای دادپەروەری و یەکسانی دادەڕێژن بەبێ ئەوەی ناوی سۆز بێنێ. دەوڵەت کراوەتە رەمزی هەیکەلی مرۆڤی ئەقڵانی، رەمزی هێزو دەسەڵاتە تا هەموو خەڵكی هێنایە ژێربار، بەبێ ئەوەی تۆزقاڵێک ئعتیبار بۆ سۆز دابنێ. بەمشێوەیە دەوڵەت خۆی بەهێزتر کرد لە پەیوەندیە خێزانیەکان و عەشایرگەری وئەخلاق و سۆز.
جا دەبینین شارستانیەت بوو بە شارستانەتی کەم سۆزی ، بۆیە لە کتێبی( مێژووی سۆز)دا هاتووە ” مێژووی رۆژئاوا مێژووی خەفەکردنی سۆزە” .
خۆ کاتی فەیلەسوفی ئەلمانیش (ماکس فیبەر-1920) هات و فەلسەفەی دەوڵەتی تازەی دانا – دەوڵەتی بیرۆکراتی- دەربارەی (حەقیقەتەکانی ئەقڵانیەت) نووسی:” تاکەکانی کۆمەڵ کەرستەیەکی ماشینی ئەقڵانییەتن.”
جا کاتی (میشال فۆکۆ- فەیلەسوفی فەرەنسی 1984) دەربارەی هێزو مەعریفەی دوا بە یەک تاکە وشە باسی سۆزی نەکرد، بەلکو ئاماژەی بەوەدا کە نەکەن دوەای سۆزبکەون!
لە کتێبی ( مێژووی رەگەز) دا فۆکۆ دیوارێکی لە نێوان رەگەزو- جنس- و سۆز بنیاتنا. ڕەخنەی توندی لە سەدەی تاریکی-سەدەی ناوەند- گرت کە جنسیان کردبووە بەرەڵایی و گێرەشێوێنی. دەڵێ :’ “رەگەزی شارستانی رەگەزی ئەقڵانییە”، داوایکرد حەزو چێژیی سێکسی وەلاوبنێن و سۆزو سێکس زانستییانە شیبکەنەوە. ئەمەش بۆە رێخۆشکەری پەیدا بوونی زانستی سێکس، وەک زانستی فیزک و کیمیا.
فۆکۆ دەڵێ: ” پێش ئەوەی سێکس سۆز بێ هێزە و سەرچاوەی هێزە، هیچ جیاوازی نییە لەگەڵ هێزی ماڵ و هێزی دەسەڵات و هێزی سەربازی).
دواجار سەیدا (Sigmund Freud) هات و گوتی: ” شارستانیەتی بریتی نییە لە چێژوەرگرتنێکی کوتوپڕی، بەلکو شارسانیەتی بریتییە لە باڵادەستی ئەقڵانیەت بەسەر نەفسدا.” هەوڵی بەئەقڵەنە-کردنی سۆز کرد. کاتی هۆشیاری دا کە هێزی سۆز هیچ کەمتر نییە لە هێزی ئەقڵانییەت.
راستە کۆڵەگەی ئەقڵانییەت لۆجک و هۆکاریی و زانست و ژمارەیە بەڵام ناکرێ سۆزیش گۆشەگیر بکرێت چون هێزێکی هەیە لە ئەقڵاننەت کاریگەرترە، جار هەیە توڕەیی کوشندەو ماڵکاولکەرە، تۆڵە دەستڕەش و ترسناکە، ترس بۆی هەیە نائارامی و نارحەتیەک بەرپابکات سنووری نەبێ، تەنانەت ڕووە گەشەکانی سۆز ، خاوەن هێزێکی بێ هاوتان: ڕەنگ بێ لێخۆش بوون و بەخشین نیشانەی بێدەسەڵاتی بێ؛ ئازایەتی جار هەیە سەری ساحێبی دەخوا؛ خۆشەویستیی وەک خەنجەرو گولـلە دەکۆژێ:
( دڵ موشەبەک بوو لەبەر ئێشان و نیشانی موژەت
حەیفە قوربان ئاخر ئەم نیشانە ئێشانی هەیە – نالی)!
فروید دەریدەخا کە خەفەکردنی سۆز هۆکاری ڕاڕای و نیگەرانی شارسانیەتی رۆژئاوەایە، چۆن ئەوان لەسەر کێبرکێی ماددی کاردەکەن ، ئەمەش لێوان لێوە لە لایەنە ڕەشەکانی سۆز، وەک : حەسادەت، تەماحکاری، دووفاقی، دوژمنکاری و بوغزوقین.
جا فرۆید باسی (من و منی باڵا)دەکاو دەڵێ ئەوەی دوایی هێزێکی خەتەرناکی هەیە ، کوڕینە ئارامی دەروونی بێحەد زەروریە بۆ مرۆڤ!
ڕوشنبیریی خاڵی لەسۆز:
لە ئاکامی ئەو گوریس راکێشانە بۆ بەئەقلەنە-کردنی سۆز ، کە هەمووشی بەدەستی زانایانی سایکۆلۆژی دەگەڕێ، چەندین کتێب دەرچووە تا بەم دوای دوایە بابەتی ( سۆز- لۆژی) وەک زانستێکی سەربەخۆ – جیابۆوە لە سایکۆلۆژی و سیسۆلۆژی- خۆی سەپاند.
بۆ سۆز لە کتێبی مێژوودا پشتگۆێخرا:
یەکەم: مێژوو بۆخۆی نووسینەوی سیاسەتە لە ناو دەوڵەتەکان و لە پەیوەندیەکانی نێوانیان، بۆیە گوێنەدرا بە نووسینی مێژووی کۆمەڵایەتی و رۆشنبیریی و سۆز.
دووەم: لەدوای سەدە تاریکەکان ، سۆز بەچاوی سووک سەیرکراوە خەتاباریش کرا کە ئەو بووە هۆکاری هەموو نەهاماتییەکانی ئەوکاتی ئەوروپا.
بەهاو قیمەتی سۆز:
سەرەرای هەموو ئەو شتیانەی باسمان کرد سۆز ئەستونگەکی توندوتۆڵی کەسایەتی مرۆڤە و رٶڵی خۆی لە پەیوەندیەکاندا هەیە .
باشە ئەدی ئەو هەموو گەنجینەیە لە ڕۆمان و شیعرو رۆمانسییەتی ڕۆشنبیریی رۆژئاوا و ئەمەریکا ناوی چی لێدەندرێت ؟ وەڵام: بەشێکن لە مێژووی رۆشنبیری نەک مێژووی سۆز.
کێ بەرپرسە لە خەفەکردنی مێژووی سۆز؟
وەڵامەکەی دیارە: دەسوڵاتدارەکان، خۆسەپێنەرەکان، لە پاڵ خودانە نیشتمانپەروەری و دەوڵەوت و ئەقڵانیەت و واقیعییەت. دەڵێن : هەموو شتێ لە پێناو نیشتمان دا! تەکە شوێنێ کە سۆز خۆی تێدا ببینێتەوە : خۆشەویستیی نیشتمانە! جا ئەمەیش لەسەر حیسابی بەهاکانی ڕەوشت، لەسەر حیسابی چەوت وڕاستیی ، حەق و ناحەق!
لە لایەکی تریشەوە ، ئەقڵانییەکان دەڵێن: ڕەوشت و سۆزو ئاین ، ناچنە خانەی بابەتی ئەقڵانییەوە، چۆن بابەتی زانستی نین و تەرازوو و پێوەریان نییە.
ئەوەی ئیمرٶ روودەدات، سەرەتای چاوخشانەوەیەکی رۆژئاوایە بە گرینگی سۆز. ئاخۆدەبێ لەحەد بەدەر وەلاوەنرابێ؟ ناکرێ هەوڵێ بدەن بۆ ئاشکراکردنی هێندی سیماو روخساری پڕ نهێنی سۆز؟ یان ئەوەی دەکرێ و دەگوترێ هەر بڵقی سەر ئاوەو هەر بینیت دادەمرکیتەوە!
سەرچاوە؛
رۆژنامەی (الشرق الاوسط) ژمارە (12310) (2012/8/11/) نووسینی: (محمد علي صالح /واشنطن)
Facebook: faszil Shawro
fzgaedii@yahoo.com
