زمان/بوون/شیعر

 زمان/بوون/شیعر
 هەڵوەشانەوەى دوالیزمیەتى خودو ئەزموون
 عەبدولموتەلیب عەبدوڵڵا
 سەرەتا:
 دەشىَ تێگەیشتنى ئەو وتارە راستەوخۆ پەیوەندى بە سىَ كوچكەى ناونیشانى سەرەكییەوە هەبێت، یان بە مانایەكى دیكە (زمان/بوون/شیعر) لەو رستەیەوە خۆى دەگوازێتەوە كە پێمان دەڵێت: سەرەتا وشە هەبوو. لە لایەكى دیكە حەز دەكەم وەك ناونیشان و وەك قسەكردن لە سەر بوون ئاماژە بە لێكنزیكبوونەوەى ئەو وتارەى بەردەستتان و  وتارێكى (نەسر حامد ئەبوزێد) بكەم، كە لە گۆڤارى (الكرمل، ژمارە 26ى ساڵى 1999) بە ناوى (اللغە/الوجود/القرآن) بڵاوى كردۆتەوە، ئەگەرچى (ئەبوزێد) ئاماژەى بە رستەى، سەرەتا وشە هەبوو نەداوە، بەڵام بە بڕواى من لەو دراسەیە، كە قسەكردنە لە بارەى فیكرى سۆفییەوە، ئەو رستەیە وەك باگكراوەند نەخش كراوە، یان بە مانایەكى دیكە ناراستەوخۆ هەوڵى وەدەستهێنانى رستەى ناوبراو دەدات، لە پشت ئەو تێگەیشتنەى (ئەبوزێد) فیكرى (هایدگەر) وەستاوە بەوەى كە جیهان لە میانى زمانەوە خۆى بۆ مرۆڤ دەكاتەوە، لە بەر ئەوەیش كە زمان بوارى تێگەیشتن و تەفسیرە، كەواتە جیهان لە میانى پرۆسەگەلى بەردەوامى تێگەیشتن و تەفسیرەوە خۆى بۆ مرۆڤ ئاشكرا دەكات، بەڵام ئەوە ماناى ئەوە نییە كە مرۆڤ لە زمان تێدەگات، بەڵكو مرۆڤ لە میانى زمانەوە تێدەگات، زمان ناوەندكارى بەینى جیهان و مرۆڤ نییە، زمان دەركەوتن و ئاشكرا بوونى جیهانە پاش شاردنەوەى، زمان دەركەوتنێكى وجودییانەى جیهانە.  لە سەر ئەو بنەمایەش پێیوایە زمان پەیوەندى بە وجودەوە هەیە، لە رێگەى ئەو بەدواداچوونەشەوە دىَ لاى (ئیبن عەرەبى) هاوسەنگییەك لە نێوان پیت و هەبووەكان دادەمەزرێنێت، تا دەگاتە ئەوەى كە پیت لەگەڵ بوون دێتەوە، بەمجۆرەش (بوون) لەگەڵ قورئان هاوسەنگ دەكات. لاى ئەبوزێد ئەو هاوسەنگییە لە سەر ئەو بنەڕەتە درووست بووە كە بوون بە هەموو پایەو ئاستە جیاوازەكانییەوە لە رێگەى زمانەوە لە قورئان دەردەكەوێت، بە مانایەكى دیكە لە رێگەى ئەو وتارەوە دەیەوێت تەئویلێكى وجودیانە بۆ ئایەتەكانى قورئان و پیتەكانى دامەزرێنێت…
 هەڵبەتە وتارەكەى ئەبو زێد بە ئاراستەیەكى تەئویلیدا دەڕوات، لەوێشەوە دەیەوێت بڵێت قورئان بوونێكى كۆكراوەى بچووكە، بەڵام ئەو وتارەى ژێر دەستتان بە ئاراستەى پەیوەندى (زمان) و (ئەزموون) و (خود)دا دەڕوات لەوێشەوە لە لایەك خودگەرایى وەك ئیشكالیەتێك بۆ شیعر دەخاتە روو، لە لایەكى دیكە لە رێگەى جولەى خەیاڵ و جوانى و پێشبینكردنى شاعیرانەوە لە ئەزموونى ئامادە دوورى دەخاتەوە، دەمەوێت بڵێم شیعر لادانێكى كراوەو ئاڵۆزە.. كەواتە پێناسەمان بۆ شیعر دەكەوێتە كوێوە؟
  زۆر لە شاعیران بە دواى پێناسەكردنى شیعردا دەڕۆن، ئەو كاتەى كە پێیانوایە هیچ پێناسەیەك دەروەستى شیعر نایەت، ئیتر دەڵێن: شیعر ژیانە. تێگەیشتنى ئەو دەستەواژەیە لەوێوە دێت كە شیعر جموجولى ژیانى هەڵگرتووە، بە مانایەكى دیكە شیعر زیندووە لەگەڵ ژیان دەجولىَو هەناسە دەداو گەشە دەكات، وەك چۆن بە دیوەكەى دیكەش گوزارشت لە شاراوەكانى ژیان و رێكەوتى ژیان دەكاتو دەمانخاتە نێو تانوپۆكانى ژیانەوە. بەو مانایەش ئەگەر ژیان لە دوالیزمییەتى دیارو نادیار، جەستەو دەروون، دەرەكىو ناوەكى… بەرجەستە بێت، ئەوە شیعریش هەر تەنها ئەوە نییە كە دەجولىَو هەناسە دەداو گەشە دەكات، بەڵكو كۆى وسبەلێكراوو ئاماژەو رەمزەكانو نهێنییەكانى ژیانیش لەخۆ دەگرێت، كۆى ئەوانەش بە شێوازى جیاواز لە رێگەى كردەى نوسینەوە بەرجەستە بێت. بەڵام ئەگەر رووى یەكەمیان لە رێگەى بابەتە تایبەتو دیارەكەیەوە بە شێوەیەكى گشتى گوزارشت لە بەمانابوونى ژیان بكاتو لە سەر ئەو بنەمایە حەقیقەتى ژیان و ژانوژوارەكانى بنوێنآو تێگەیشتنمان بۆ ژیان ئاسان بكاتەوە، ئەوە رووى دووەمى لە رێگەى دەروون یان خودى شاعیرەوە ناراستەوخۆ بە رێكەوتى ژیانەوە دەلكێت، هەر لەوێشەوە نەخش و بە مانابوونى خودو دەروون دەكێشێت و وەك چۆن لە هەمان كاتیشدا دەكەوێتە دەرەوەى ئەزموونى خودەوە.
 لێرەدا دەمەوێت بڵێم ئەگەر رووى یەكەمى بە مانابوونى ژیان گوزارشت لە حەقیقەتێكى دیاریكراو بكات، ئەوە رووى دووەمى بە مانابوونى ژیان بەو دیوو حەقیقەتى ناوبراوەوە بەندە، نەك بەو مانایەى كە حەقیقەتى ناوبراو رەت بكەینەوە بەڵكو بەو مانایەى كە لە رێگەى وسبەلێكراوو نەبینراوەكانى ژیانەوە دەشآ كەشفى چەندان رووى دیكەو حەقیقەت و چەندان نهێنى دیكەى ژیان بكەین.
 بە گشتى قسە كردن لەو دوالیزمییەتانە چ لە رووى ئەدەبییەوە، چ لە بوارەكانى دیكەوە  قسە كردنە لە پەیوەندییەكى دوورودرێژى رووبەروونەوە، رووبەرووبوونەوەیەك كە لە دنیابینى دوالیزمیانەى نێوان مرۆڤ و سروشت، عەقڵ و ماددە… لە دایك بووە، بە مانایەكى دیكە هەر لە رەوانبێژى (ئەرستۆ)وە بگرە تا دەگاتە (مەسیح)، هەر لە (ئەفلاتوون)ەوە بگرە تا دەگاتە (باسكال)و …  تەماشاكردنى ئەو دوالیزمە سەرەڕاى گۆڕینى زاراوەكان بەڵام درێژەى هەیە… بۆ نموونە لاى (سوسێر) ئەو رووبەرووبوونەوەیە بۆ (زمان/گوتن) تەرجەمە دەكرێت، پاشان دەكەوێتە نێو (پێوانەو لادان)ەوە، هەروەها لاى سۆفیگەرەكان دەكەوێتە دووتوێى (دیارو نادیار) لە سەر هەردوو ئاستى (تێگەیشتن و راڤە كردن)ەوە راست دەبێتەوەو لەوێشەوە بە زاراوەى (ئاماژەو دەستەواژە)وە دەلكێت، هەڵبەتە ئاماژە سەر بە ئیحایەو دیارى ناكرێت، هەمیشە مانا بە كراوەیى دەهێلێتەوە، بەڵام دەستەواژە مانا دیارى دەكات و هەر لەو رێگەیەشەوە دایدەخات .
 دواجار ئەوە رووبەرووبوونەوەى نێوان پێوانەو لادان لە دیدێكى ئەخلاقییەوە خۆى دەدۆزێتەوە ئەو دیدە ئەخلاقییە وەك (رۆلان بارت) دەڵێت: سەر بە شوكرانە كردنى زمانە، چونكە زمان ناوەڕۆكێكى بیركارییانەى هەیەو زۆرترین بەكارهێنەر بۆخۆى فەراهەم دەكات.
 دەشآ لە نێوان دیدى دیاردەگەرییانەو دیدى ئەخلاقیانەوە بكەوێنە نێو دوو ئیشكالییەتى سەرەكییەوە، ئیشكالیەتى یەكەم راستەوخۆ پەیوەندى بە شەڕى فۆڕمو ناوەڕۆكەوەیە، ئیشكالییەتى دووەم لە زمانو رووتكردنەوەى زمانەوە خۆى هەڵدەگرێتەوە، ئەگەر ئیشكالییەتى یەكەم لە دەمەتەقێیەكى عادیلانەى فۆڕمو ناوەڕۆك بە كۆتا بگات و لە شێوازدا كورت بكرێتەوە، بەو مانایەى كە هەموو مرۆڤێك شێوازى تایبەت بەخۆى بەرهەم دێنێت، ئەوە ئیشكالییەتى دووەم لە رستەیەكى (مالارمآ)وە درێژ دەكەینەوە كە دەڵێت: زمان قسان دەكات نەك نووسەر، نووسین گەیشتنە بەو پنتەى كە زمان دێتەگۆ نەك من. لەو رستەیەى (مالارمآ)وە تەواو لە ئیشكالییەتى یەكەم جیا دەبینەوە، دواجار قسەكردن لە ئیشكالییەتى دووەم بەرەو قسەكردن لە تێگەیشتنى (زمان و من)، (زمان و ئەزموون)مان دەكاتەوە. بەمجۆرە ئایا دەشىَ لە رێگەى گوتەزاى سەرەتا وشە هەبوو، یان بە مانایەكى دیكە لە رێگەى زمانەوە دنیا ناس بكەین؟ پاشان زمان چییە؟
 لاى (هایدگەر) زمان گوزارشت لەو (ماناگەرییە) دەكات كە بە كردەوە دەكەوێـتە نێو شتەكانەوە، مرۆڤ زمان بەكار ناهێنێت بەڵكو ئەوە زمانە لە میانى مرۆڤەوە قسە دەكات.  (ئیبن عەرەبى) پێیوایە زمان هەر لە سەرەتاوە ناو بووە، ناو پێكهاتەى بوونى زمانى لەخۆدا هەڵگرتووە، زمان لە رێگەى ناوەوە لە یادەوەریدا دەمێنێتەوە، ناو نیشانەى ناونراوە، و لە رێگەى دەست بۆ بردنى ماناى ناونراوەوە بە وجودى ناونراو دەگەین، بەڵام ناو هەر تەنها دەلالەت لە ناونراو ناكات، بەڵكو دەلالەت لەو سیفەتە تایبەتەش دەكات كە ناونراو لەخۆیدا هەڵیگرتووە.  بەو مانایەش ئەو سیفەتەى كە بوونى پىَ وەسف دەكرێت خودى بوون (یان ناو) نییە، بەڵكو ئەو سیفەتە زیاد كراوەیە كە خراوەتە سەر (ناو-بوون) كەواتە لە برى ئەوەى تاك بە تەنها بمێنێتەوەو دەلالەت لە تاكە خودێك بكات بە پێى ژمارەى حەقیقەتەكانى یان سیفەتەكانى بەرفرەوان و لە نێو كۆمەڵێك خودى جۆراوجۆر راست دەبێتەوە.  هەر لەوێشەوە زمان وەك فەزایەكى كراوە بۆ قسەكردن لە دنیادا خۆى دەكاتەوە، لە سەر ئەو بنەمایە دەشىَ بڵێم نووسین هێزى كرانەوەى زمانە بە سەر ماناكانى ناوەوەو دەرەوەى دنیادا، لە بەر ئەوەى زمان بوونە، كەواتە نووسین كرانەوەى بوونە بە سەر ماناكانى ناوەوەو دەرەوەى دنیادا.
 تەرجەمەكردنى ژیان وەك بوون بۆ زمان وەك بوون و لەوێشەوە هەڵنانى شیعر گوزارشت لە گوازتنەوەیەكى خەیاڵى و مەعریفى قووڵ دەكات، بێگومان مێژووى فیكر مرۆڤایەتیش مێژووى گواستنەوەكانە، هەموو گواستنەوەیەكیش ئاسۆیەكى دیكەى نوىَ دەخاتەوە، كەواتە گواستنەوە لە حەقیقەتى ژیان وەك بوون، بۆ زمان وەك بوون هەر تەنها لە دەستەواژەى ژیان و زماندا كورت ناكرێتەوە، بەڵكو راستەوخۆ دەكەوێتە سەر راڤەكردنەكان و لەوێشەوە بە سیفەتەكانەوە پەیوەست دەبێت، بەو مانایەش ژیان ناتوانێت لە دەرەوەى لادان و سیفەتەكان و بۆزیادكراوەكانەوە بڵێت هەم، چونكە لە دەرەوەى بۆزیادكراوەكان هیچ شتێك نییە پارێزگارى لىَ بكات. هەروەك زمان ناتوانێت بە ئازادى واز لە سیفەتەكان و بۆزیادكراوەكان بهێنێت، چونكە جولەو زیندووێتى زمان بە لادان و بۆزیادكراوەكانەوە بەندە، لە سەر ئەو بنەمایە ئیبن عەرەبى (بوون) تەرجەمەى وشە دەكات و دەڵێت: بوون لە پیت پێكهاتووەو پیتەكانیش حەقیقەتگەلى تاكین، هەر لەوێشەوە وشەكان، شیعر لە ئاستى نادیارى خەیاڵى بەرەو ئاستى ئامادەگى مەعریفى دەگوازنەوەو ئێمەش لە رێگەى تەقاندنەوەى زمانەوە بە لادانەكانى زمان و وجودى ناونراو دەگەین. 
 بەو مانایە لە رێگەى جولەى (شیعر)ەوە بەردەوام هاوسەنگى (بوون) دەپارێزین، هەر لە سەر ئەو بنەمایەش دەتوانین بوون بە پایەو ئاستە جیاوازەكانیەوە لە زمان و زمانیش لە شیعردا هەڵگرینەوە، كەواتە شیعر تەقینەوەى زمانە لە رێگەى لادان و بۆزیادكراوەكانى زمانەوە بەرجەستە دەبێت.
 لێرەدا دەشىَ پرسیار ئەوە بێت ئایا شیعر لە نێوان ئەزموونكردنى ژیان و ئەزموونكردنى زمان چۆن خۆى دەدۆزێتەوە؟
 
 شیعر لە نێوان ئەزموون و زمان
 شیعر گەمەكردن نییە بە زمان، بەڵكو گەمەكردنە لەگەڵ زمان، جیاوازى نێوان لۆژیكى گەمەكردن بە زمان و گەمەكردن لەگەڵ زمان ئەوەیە: یەكەمیان زمان هەر تەنها وەك وەسیلەیەك بۆ گەمەكردن بەكار دێنێت، بەڵام دووەم زمان ئەزموون دەكات، ئەزموونى زمان دروستكردنى پەیوەندى نوێیە لەنێوان وشەو وشە، وشەو بۆزیادكراوو لادانەكان لەو پنتەوە گفتوگۆى زمان و نووسەر كۆى ئەو گەمەكردنە لەخۆ دەگرێت كە دواجار دەق بە هەموو رەهەندەكانى دەهێنێتە بەرهەم. بە مانایەكى دیكە لە رێگەى گفتوگۆوە زمان و نووسەر چێژ لە یەكتر وەردەگرن و سوود بە یەكتر دەگەیەنن و یەكتر تەواو دەكەن، لەوێشەوە بەخششەكانى (بوون) بە شێوەیەكى دیكە لە رێگەى بۆ زیادكراوەكان و گواستنەوە تایبەتیەكان خۆى دادەمەزرێنێتەوە. كەواتە دەتوانین بە گشتى بڵێین ئەوەى سیاسەتى (بەكارهێنان)و (یاریكردن لەگەڵ زمان) تێكەڵ بە یەكتر دەكات كەمخوێنى رۆشنبیرییەو گوزارشت لەو ئاگاییە درۆیینە دەكات كە پێیوایە تازەگەرى شیعرى جگە لە بەكارهێنانى تێكدەرانەى زمان شتێكى دیكە نییە.
 بەمجۆرە ئەگەر زمان هەڵگرى بوون بێت، ئەوە لەلایەك رێگە بۆ گەیشتن و كردەى تێگەیشتن ئاسان دەكاتەوە، لە لایەكى دیكە گوزارشت لە كۆى ئەو تەقینەوەو لادانانەش دەكات كە لە رێگەى یاریكردن لەگەڵ زمان دێتە نێو زمانەوە، رەنگە لەو نێوانەدا پرسیارى جیدى ئەوە بێت ئایا ئەدەب ئامرازێكە بۆ گەیشتن، یان كۆى رەهەندە مەعریفى و ستاتیكیەكانى لەخۆدا هەڵگرتووە؟ بە بڕواى من ئەدەب هۆیەك نییە بۆ گەیاندن، بەو مانایەش كەوتنى ئەدەب وەك داهێنان راستەوخۆ لەوێوە دێت كە دەبێتە وەسیلەیەك بۆ گەیاندن، یان ئەركى خۆى لەوە كورت دەكاتەوە كە كردەى تێگەیشتنى زمان ئاسان بكەوێتەوە، چونكە لە پرۆسەیەكى وادا ئەدەب جگە لە دووبارەكردنەوەى (پێدراوەكان) شتێكى دیكەى بەدەستەوە نییە. بەڵام وەك دەزانین ئەگەر ئەدەب وەك داهێنان تەماشا بكەین، نەك هەر هەندێك لە پێدراوەكان هەموارو دەسكارى دەكات بەڵكو لە رێگەى خەیاڵى داهێنەرانەوە لەگەڵ (دیتراوەكان–بە مانا سۆفییەكەى) دەژیت و هەر لەوێشەوە وشەو دەستەواژەو چێژو ئیقاع و نەخشى جیاواز دەوەشێنێت.
 لێرەدا دەكەوینە نێوان دوو لایەنەوە: لایەنى بابەتى، كە ئاماژە بە زمان دەكات، واتە ئەو هاوبەشیكردنەى كە وادەكات كردەى تێگەیشتن ئاسان بكەوێتەوە. لایەنى خودى، كە ئاماژە بە فیكرو مەعریفەو خەیاڵ و بەكارهێنانە تایبەتییەكانى دانەر دەكات. لە كۆى هەر دوو لایەنیشەوە بە ئەزموون دەگەین، هەڵبەتە لایەنى یەكەم دەكەوێتە نێو مێژوو، بەڵام لایەنى دووەم بە هوشیارییەوە دەلكێت، هوشیاریش بەشێكى سەرەكى داهێنانى لەخۆ گرتووە، هەر لە سەر ئەو بنەڕەتە ئەزموون وەك بنەمایەكى شیاو بۆ درككردنى بابەتەكانى دەرەوەى خود سەیر دەكرێت. بەڵام لە كۆى ئەو وتارە دەمەوێت بڵێم: داهێنان نە راستەوخۆ دەكەوێتە ژێر دەسەڵاتى بابەتەوە، نە بە شێوەیەكى گشتى (من) و (خود) لێی بەرپرسیارە، بە مانایەكى دیكە داهێنان كۆى دەسەڵاتەكان دەخاتە ژێر ئیقاع و پرسیارى سەردەمى خۆیەوە، كەواتە ئەدەب و هونەر لە رێگەى هاوژیانى و گفتوگۆوە، لە رێگەى دنیابینیەوە وێناكردنى دیكەى جیاواز بەرهەم دێنێت، وێناكردنێك كە پێشبینیكردن و جوانى و  خەیاڵى ئازادانەى داهێنەر رۆڵى تێدا دەبینێت.
 ئەگەر خوێنەر بپرسێت خود چییە، ئایا داهێنان (خود) لێى بەر پرسیارە یان (من)؟  دەشىَ بە كورتى بڵێین لە رووى جەستەو تێگەیشتن لە جەستە خود نوێنەرایەتى جەستە دەكات، وەك تێگەیشتن لە بونیادى عەقڵى نوێنەرایەتى مەعریفە دەكات، لە بارى رەفتارى كۆمەڵایەتییەوە نوێنەرایەتى خودى كۆمەڵایەتى دەكات.. بەمجۆرە دەروونناسان پێیانوایە خود لە رێگەى شارەزاییەوە بونیاد دەنرێت، شارەزاییەك كە لە كارلێكردنى مرۆڤ و دەوروبەرى كۆمەڵایەتى دێتە بەرهەم، كەواتە لە هەموو بارەكانى كەسێتیدا بونیادى مەعریفى و فیكرى مرۆڤى لەسەر هەڵدەچنرێت، بەو مانایە خود بە زەمەنەوە دەلكێت، وەك دەزانین بە شێوەیەكى گشتى زەمەنى خود زەمەنێكى ئاسۆییە، بەڵام زەمەنى داهێنان زەمەنى قوڵاییە، لە دەرەوەى زەمەنەكانەوە بە ستوونى دادەبەزێت، وەك (ئەدۆنیس) دەڵێت: داهێنان هاوپەیوەستبوونێكى خەڵقكەرانەى نێوان ئێستاو ئایندەیە، دیارو نادیار، زەمەن و جاویدانى، واقیع و میتا واقیع… 
 بەڵام شارەزایى خود سروشتێكى بازنەیى هەیە و تەواو سەر بە مانایە، كەچى داهێنان سەر بە كەشفكردن و خەون و دنیابینییە… خود لە رێگەى میژووى گەیشتنەكانەوە ئەكتیڤبوونى خۆى رادەگەیەنێت، بەڵام داهێنان حەقیقەتەكانى لە نادیارییەوە بەرجەستە دەكات…
 كەچى وشەى (من-الانا) وەك لە رۆشنبیرى عەرەبى و كوردى باوە پێشتر (فرۆید) بەكارى هێناوە، پاشان كەوتۆتە زیاد لە بوارێكەوە. من ریشەگەلێكە لە سەرنجى ئاساییەوە وەبەر دێت كە بە درێژایى مێژووى مرۆڤایەتى درێژ دەبێتەوە. لاى فرۆید من بە كۆى فیكرە باوەكانەوە بەندە، وەك ئامرازێكى جیبەجێكردن پێناسە دەكرێت.  بەڵام لاى (رۆناڵد فیربیرۆن) كە یەكێكە لە پێشەنگەكانى زانستى دەروونناسى من و هەوڵیداوە كەموكورتیەكانى تیۆرى فرۆید پڕبكاتەوە لەگەڵ قوتابییەكەى (جانترب) لە رێگەى تیۆرەكەیانەوە دەیسەلمێنن كە من هەر لە كاتى لەدایكبوونەوە ئامادەیەو هەڵگرى پێكهاتەیەكى دینامیكى سەربەخۆیە، بە پێى ئەو تیۆرە جگە لە من شتێك بە ناوى (ئەو-هو) لەئارادا نییە، وەك چۆن درووستكەرى ململانێكانیشە، لە دەرئەنجامى ئەو ململانێیانەوە رۆنالد دەیكات بە سىَ بەشەوە: منى لبیدۆى منداڵى، منى منداڵى دژ بە لبیدۆ، منى سێنتراڵ. هەروەها (ئەریك ئەریكسۆن) كە یەكێكە لە بەشداربووانى تیۆرى نوێى من قسە لە منى ئیبداعى دەكات، پێیوایە منى ئیبداعى هەڵگرى هێزێكى شاراوەیەو تواناى دیتنى هەیە، وەك چۆن لەوێشەوە لە (فرۆید) جیا دەبێتەوە كە لە برى ئەوەى وەك بەندەى (ئەو و منى باڵا و واقیعى دەرەوە) سەیرى بكات، ئەو منەى ئەریكسۆن وەك فەرمانڕەوا هەڵسوكەوت دەكات.  ئەو منە لە هەر قۆناغێك بێت دەتوانێت چارەسەرى ئیبداعى بۆ گرفتەكان بدۆزێتەوە، هەروەها یەكێك لە وەزیفە بنەڕەتیەكانى ئەو منەى ئەریكسۆن وردبینى و تەرجەمەكردنى واقیعى ناوەوەیە، یان ئەوەى كە پێى دەڵێن پێشبینیكردن.
 هەڵبەتە منى ئەریكسۆنى تەواو پێچەوانەى منى فرۆیدییە، یەكەمیان منێكى داهێنەرە، بەڵام دووەمیان هەڵگرى فیكرە باوەكانە.
 دەشىَ بڵێین دوا پلەى من لە گوتەزاى (من بیر دەكەمەوە، كەواتە هەم)ى دێكارتییەوە سەرچاوە دەگرێت، دواتر هەڵوەشانەوەى (خود)و (من) لە رێگەى فیكرى مۆدێرن و پۆست مۆدێرنەوە هەر تەنها دەلالەت لە هەڵوەشانەوەى سێنترالیزمى خۆرئاوایى ناكات، بەڵكو بە شێوەیەكى گشتى لە بڕوابوون بە ئەویدیكەو قبوڵكردنى جیاوازییەوە هەڵقوڵاوە، هەر لە سەر ئەو بنەمایەش (فۆكۆ) منى رەتكردەوە بۆ ئەوەى لە رێگەى ئەویدیكەوە دەق بەرهەم بهێنێت، لە لایەكى دیكە رووخاندنى (منى دەقى) بە گەورەترین بەرهەمى سەدەى بیستەم دەژمێردرێت، ئیتر ئینفۆرماتیك و فەزاى مەعریفى و زانستى مەعریفى منى بیركەرەوەى دێكارتى و خودى سایكۆلۆژى بەتاڵ كردەوە لە شوێنى ئەویش سەرچاوەگەلێكى لە دەرەوەى مرۆڤ دانا، ئیتر چیدى حەقیقەت بە پێى فەلسەفەى یۆنان ناژمێردرێت، هەروەك ناكەوێتە نێو عەقڵى مرۆڤ ، یان بیركردنەوەى مرۆڤەوە بەڵكو لە دووتوێى منى بیركەرەوەى دەستكردگەرادایە كە لەگەڵ بونیادى فیكرى دەستكردو تەكنۆلۆژیا و ئامێرە زانستییە وردەكان و ئامێرەكانى بیركردنەوە درێژ دەبێتەوە.
 بە كورتى لەو بەدواداچوونە دەمەوێت بڵێم ناونیشانى ئەو لێكۆڵینەوەیە لە رووى ئەنتۆلۆژییەوە هەوڵى بەرجەستەكردنى ئیشكالیەتى (من) دەدات، بەڵام لە رووى مەعریفییەوە بەدواى ئیشكالیەتى (خود)دا دەچێت، هەر دووكیشیان لە دەركەوتنى تەكنۆلۆژیاو زانستى مەعریفییەوە وەك بەرئەنجامى هێزێكى دەستكرد سەیر دەكات، لەوێشەوە بەرەو بابەتگەرایى دەستكرد دەچن، بەو مانایە هەڵوەشاندنەوەى دوالیزمیەتى من و خود، داهێنان وەك بەرئەنجامى ئەو هێزە دەستكردە دەبینێت كە بە سەر ماناكانى زماندا دەكرێتەوە (ئەو هێزە دەستكردى كە پێشتر لە ژێر ناونیشانى "من-خود" بەند كرابوو). كەواتە ناونیشانى دووەمى ئەو بابەتە لەوێوە دەكەوێت كە لە دەرەوەى من و خود قسە لە بابەتگەرایى دەستكرد دەكەین، قسە لە من و خودێك دەكەین كە بۆتە بەرئەنجامى هێزێكى دەستكرد هەر لەوێشەوە بەرەو بابەتگەرایى دەرەكى دەبینەوە، بەمجۆرە حەقیقەتى خود لە مندا ناژمێردرێت بەڵكو درووست دەكرێت لە برى ئەوەى بەدوایدا بگەڕێین.
 بە كورتى دەبىَ نووسەر زنجیرەى وشەكان لە یەك بترازێنێت، وەك چۆن لە من و خود تێدەپەڕێت، بە هەمان شێوە بە خاوەنبوون بەتاڵ بكاتەوە بۆ ئەوەى ئیبداع لە دەقدا بمێنێتەوە، دەبىَ منى گێڕەڕەوە رەتبكرێتەوە، دەق لە منى لبیدۆى بێگەرد پاك بكرێتەوە، چونكە دەق ئاوێنەى من نییە تاكو خودى خۆى تێدا ببینێت، وەك چۆن دەقى ئیبداعى نەزۆك نییە تا بیر لە یادەوەریەكان بكاتەوە…  بەڵام بەر لەوەى بچینە نێو ئەو باسەوە لە رێگەى هەر یەك لە (شلیرماخر-1843) و (ویلهلم دیلیسى1833-1911) ئەزموون و زمان دووبارە وەبیر خوێنەر دەهێنینەوە، لەوێشەوە جۆرێك لە گفتوگۆ لەگەڵ وتارى (شیعرو ئەزموونى رەنج)ى (موراد فەرهاد پور) دادەمەزرێنین.
 لاى (دیلسى) ئەزموون دەكەوێتە نێو ژیانكردنەوە، ئەزموونى ژینكراو كردەى درككردنى هەستییە، نەك شارەزایى كە دەبێتە بابەتێك بۆ تێڕوانینى عەقڵى، واتە دەكەوێتە سەر ئەزموونى پێشتر كە لە سەر دوالیزمیەتى خود و بابەت وەستاوە. ئەزموونى خود لاى دیلسى بنەڕەتى مەعریفەیەو ناشێت بۆ هیچ مەعریفەیەك تەجاوز بكرێت، بەو مانایەش ئەزموونى داهێنەر حاڵەتێكە لە گوزارشتكردنى بابەتیەوە خەڵق دەكرێت و لەوێشەوە تەجاوزى چوارچێوە خودییەكان دەكات، ئامرازى بابەتیش لە داهێناندا خودى زمانە.
 كەواتە زمان دەبێتە ئەو ناوەندیارە كە ئەزموونى خودى و بابەتى بە یەكەوە كۆ دەكاتەوە، كۆى ئەو بەیەكەوە لكانەش دواجار گوزارشت لە ئەزموونى ژیان دەكات و هەر لەوێوە بە دەستەواژەى شیعر ژیانە دەگەینەوە، یان دەبێتە بەرئەنجامى ئەو هێزە دەستكردەى كە لادانەكانى (بوون-زمان) دەنوێنێت.
  بەڵام (شلیرماخر) زمان هەر تەنها وەك ناوەندیارێك نابینێت، بەڵكو سیفەتى بوونێكى جیاكارى پێدەبەخشێت،  پێیوایە هەر لە رێگەى ئەو بوونە بابەتخوازە جیاكارەشەوە كردەى تێگەیشتن بە ئاسانى بەڕێوە دەچێت، هەر لە سەر ئەو بنەمایە راڤەكردن بە تێگەیشتنەوە پەیوەست دەكات. بەڵام وەك گوتمان زمان هەر تەنها ئەوە نییە كردەى تێگەیشتن ئاسان بكات!! هەروەها لاى (شلیرماخر) دانەر دەشىَ دەسكارى پێدراوەكانى زمان بكات بە جۆرێك هەموارى بكات  ئەگەرچى لە بەر گرفتى تێنەگەیشتن ناتوانێت بە تەواوى بیانگۆڕێت، بەڵام دەتوانێت هەندێك لە پێدراوەكانى هەموار بكات و هەندێكى دەسكارى بكات و هەندێكیشى دووبارە وەك خۆى بگوازێتەوە.
 بە گشتى كۆى قسەكانى (شلیرماخر) راستەوخۆ لە پەیوەندى تێگەیشتن و تێنەگەیشتن كورت دەكرێتەوە، بەمجۆرە دەكەوینە نێو دوو لایەنەوە لایەنێك ئاماژە بە زمان وەك بابەت دەكات، واتە زمان وەك بابەت ئەو هاوبەشیكردنەیە كە وادەكات كردەى تێگەیشتن ئاسان بكەوێتەوە. لایەنى دووەم لایەنى خودییە و ئاماژە بە فیكرى دانەرو بەكارهێنانە تایبەتییەكان دەكات، بەكۆى هەردوو لایەنیشەوە (شلیرماخر) دەكەوێتە سەر قسەكردن لە ئەزموونى دانەر، لە لایەكى دیكە جەخت لەوەش دەكاتەوە كە دەشىَ خوێنەر لە رێگەى هەوڵە جیاوازەكانییەوە لە دەرەوەى تێگەیشتنى دانەر بەرەو تێگەیشتنێكى دیكەمان بگوازێتەوە.
 بێگومان لە پشت ئەو بیركردنەوەیە فیكرەى جیاوازى وەستاوە، وەك چۆن حاڵەتى سایكۆلۆژى خوێنەر و ئامادەباشییە كەلتورى و مەعریفیەكانى رۆڵى كاریگەرى خۆیان هەیە، بەڵام ئەو تێگەیشتنە لەگەڵ قبوڵكردنى زمان وەك بابەت دژ دەكەوێتەوە، ئەو دژ كەوتنەوەیە لەوێوە دێـت كە دەقى ئیبداعى وەك چۆن ناچێتە نێو سیستمەوە لە هەمان كاتیش بڕواى بە شتبوون نییە، بەڵام كاتێك زمان وەك بابەتى سەرەكى دەق سەیر دەكرێت ئیتر دەق وەك ئیبداع دووچارى لەنگبوون دێت، بە مانایەكى دیكە دەقى ئیبداعى لە رێگەى بەشتبوونى زمانەوە خۆى بەرجەستە ناكات، بەڵكو كردەیەكى لەخۆوەیەو لە رێگەى جولەو پێشبینیكردن و جوانى و خەیاڵى ئازادانەوە بەرجەستە دەبێت، دەمەوێت بڵێم دەقى ئیبداعى مەرج نییە چەند وشەیەك بێت، بەڵكو نەخش و نیگار و هارمۆنییەتێكى ئیستێتیكییە، یان دەشىَ مانایەكى بىَ مەكان و زەمان بێت.
 
 
 ئەزموونى دەرەكى و ئەزموونى ناوەكى
 (دیلسى) دەستەواژەى ئەزموونى ژیان بە بەرزترین شێوە لە شێوەكانى هونەر بە گشتى و ئەدەب بە تایبەتى دادەنێت، لە سەر ئەو بنەمایەش ئەدەب و هونەر لاى ئەو گوزارشت لە ئەزموونى ژینكراوى ژیان دەكات، بەڵام فیكر یان كردە تەنها گوزارشت لە ئەزموونى ژیان دەكات، یەكەمیان گوزارشتە سەربەخۆكانى ناوەوە دەگەیەنێت، بەڵام فیكر یان كردە زێتر دیاریكراوە و پێویستى بە وردبینى هەیە و پشت بە گەیاندنى ئاسان دەبەستێت.
 پێناسەكردنى (دیلسى) بۆ ئەزموونى ژینكراوى ژیان و ئەزموونى ژیان (فەرهاد پور)مان بیر دەخاتەوە، فەرهاد پور لە رێگەى دیاردەناسەكانەوە  قسە لە دوو جۆر ئەزموون دەكات، یەكێكیان بە ئەزموونى ژینكراو یان ناوەكى وەسف دەكات، ئەویدیكەیان بە ئەزموونى ئاسایى یان دەرەكى دادەنێت، هەروەها پێیوایە ئەزموونى ژینكراو گوزارشت لەو شتانە دەكات كە بە قووڵى هەستیان دەكەین، ژیانیان دەكەین، بەڵام ئەزموونى ئاسایى سروشتى مێژووى ئەزموونى مرۆیى لەخۆدا هەڵگرتووە. 
 ئەزموونى ناوەكى (ژینكراو) لاى فەرهاد پور سەر بە كات و بیرەوەرى و بابەت و ئاگایى ناوەكییە، بكەر و بابەت لە ئەزموونى ناوەكیدا دەبن بە یەك، بە مانایەكى دیكە ئەزموونى ناوەكى خودییە، بەڵام ئەزموونى دەرەكى سەر بە كات و شوێنە، وەك چۆن زەمەن تێیدا زەمەنى دەرەكییە، بە هەمان شێوە بە ئاگایى دەرەكییەوە بەندە و ماوەى نێوان (بكەر) و (بابەت) پارێزراوە. لە سەر ئەو راڤەكردنەى دیلسى و پور شیعر زێتر بە لاى ئەزموونى (ژینكراو-ناوەكى) دایە، بەوەى كە هەڵگرى یەكێتى بابەت و بیرەوەرى و جوانكارییە، بۆ جەختكردن لەو مەسەلەیەش فەرهاد پور (هیگل) دەهێنێتەوە، كە پێیوایە ئەگەر فیكرە دیار نەبێت جوانیش كەموكوڕو ناشیرین دێتە بەرچاو، بەو مانایەش ناتەواوى ئەزموون بە حەتمى كورتبڕى لێدەكەوێـتەوە.
 ئەو دیدەى پور لەوێوە بە هەر یەك لە شلیرماخر و دیلسى گرێمان دەداتەوە كە بابەت وەك فیكر سەیر دەكەن، بەڵام لەوێوە لە (دیلسى) جیا دەبێتەوە كە بە ئیشكالییەتى هەست و شارەزاییەوە دەلكێت. ئەگەر ئیشكالییەتى هەست و شارەزایى پەیوەندى بە خەیاڵى داهێنەرانەوە بكات، ئەوە ئیشكالییەتى یەكبوونى بكەر و بابەتى فەرهاد پور دەكەوێتە هەردوو ئاستى ئەنتۆلۆژى و مەعریفییەوە، دەمەوێت بڵێم ئەگەر مەعریفەى خود لە كۆى وێناكردن و نوێنەراتیكردن و پێشبینیەكان پێكهاتبێت، ئەوە ئاستى ئەنتۆلۆژى ناوەڕۆكەكەیەتى. دواتر لە نێوان لیكجیانەكردنەوەى ئاستى ئەنتۆلۆژى و ئاستى مەعریفى لەو یەكبوونە ناوبراوەدا دەگەینە ئەو (من)ە داهێنەرەى كە (ئەریكسۆن) باسى لێوە دەكات، لەوێشەوە دەگەینە بەرئەنجامى ئەو هێزە دەستكردەى كە لە خود درووست دەكرێت. بە گشتى دەمەوێت بڵێم وەك چۆن ئەو منە دەستكردە- داهێنەرە ناكەوێتە ژێر گوتەزاى من بیر دەكەمەوەى دێكارت و منى سایكۆلۆژى و ئیرۆتیكى و ویژدانى و هەڵچوونئامێزەوە… بە هەمان شێوە ناشكەوێتە چواچێوەى منى ترانسندنتالى و ئاگایى ترانسندنتالییەوە. ئەو خودە دەستكردە بەرئەنجامى ئەو هێزە مەعریفى و ئەنتۆلۆژیەیە كە گوتەكانى زەمان و شوێن و چەمكە ئایدیالیستیەكانى فیكر تێدەپەڕێنێت، وەك چۆن ناكەوێتە نێو گوتەزا ئیستاتیكییەكانى خۆرئاواوە، بەڵكو لە رێگەى پێشبینیكردنى شاعیرانەو خەیاڵى داهێنەرانەوە بە ئازادى پرۆسیسەى داهێنان دەكات.
 لێرەوە دەگەینە داهێنەرێك كە نە بڕِواى بە بێدەنگى (هایدگەر)یانە هەیە، نە لە فەوزاى سبیرنتیكا و مەعریفە باڵاكانى زانستى ون دەبێت، بەڵكو بەردەوام لە داهێنان خۆى بەرجەستە دەكاتەوە.
 كەواتە داهێنان ناكەوێتە نێوان خراپ ئەزموونكردن و باش ئەزموونكردنەوە، بەڵكو لە داهێناندا زمان قسان دەكات، ئەگەر بەشێكى زۆرى قسەكردنى زمان لە نێوان ئەزموونى ژینكراوو ئەزموونى ئاساییەوە خۆى بدۆزێتەوە، ئەوە وەك ئاماژەمان بۆ كرد داهێنان وەك جەوهەرى قسەكردنى زمان بەشێكى زۆرى لە میانى ئەزموونى ژینكراودا دەردەكەوێـت، بەڵام نەك بەو مانایەى كە ئەزموونى ئاسایى و ئەزموونى ژینكراو (بوون-وجود) بێت، بەڵكو بەو مانایەى كە زمان بوونە و داهێنانى شیعریش لادانەكانى ئەو بوونەمان بۆ بەرجەستە دەكات.
 بەمجۆرە ئەوە داهێنانە لە عادەتى ژیانى رۆژانەمان دادەبڕێت، بەڵام نەك بەو مانایەى كە بە ئەزموونى تایبەتى و ئاساییمان ببەستێتەوە، بەڵكو بەو مانایەى كە بە سەر ماناكانى ناوەوەو دەرەوەى دنیادا خۆى دەكاتەوە، هەر لە رێگەى ئەو كرانەوەشەوە جولەو زیندووێتى زمان دەردەكەوێت.
  لە وتارى شیعرو ئەزموونى رەنجدا فەرهاد پور دەڵێت: واتا شاراوەكانى بەرهەمى هونەرى بەر لەوەى ئاماژە بۆ بابەتێكى تایبەتى بكات، بە گشتى گوزارشت لە بەمانابوونى ژیان دەكات.
  بێگومان لە نێوان هەر دوو رستەى (داهێنان بە سەر ماناكانى ناوەوەو دەرەوەى دنیادا خۆى دەكاتەوە) و (گوزارشت لە بەمانابوونى ژیان دەكات) ئەگەرچى چەندان جیاوازى بەرچاو هەن، بەڵام من قسە لە دوو تێگەیشتن دەكەم، تێگەیشتنێك كە پێیوایە شیعر وەڵامێكە بۆ مەتەڵى ئەزموونى ژینكراو، گوزارشت لە بە مانابوونى ژیان دەكات و جەوهەرى ئەزموونى ژیان دەردەبڕێت، هەر لەوێشەوە تواناى شیعرى دەكەوێتە سەر ئاشكراكردنى واتاو بونیادە بنچینەییەكانى ئەزموون و ژیان، لەو حاڵەتەشدا (تێگەیشتن) و (دەربڕین) لە یەكتردا دەتوێنەوە، ئەوەش لە ناخەوە جۆرێك لە پێكەوە بەسترانى مێژووى نێوان (كردەى هونەرى) و (ئەزموونى رەنج-موعانات) نیشان دەدات، بەو مانایەش كردەى  هونەرى مەتەڵى رەنج وەك پرس یان گرفتێكى ناوەكى ئەزموون دەكات، هەر لەوێشەوە پێیوایە لە بەر ئەوەى موعانات گوزارشت لە شكستى ئەزموونى تایبەتى دەكات ئیتر بۆیە كردەى شیعرى بە حەتمى بە شكست دەگات.
 بەڵام تێگەیشتنى دووەم لە رێگەى كۆبوونەوەى توخمە جیاوازو ناهاوچەشنەكانەوە بىَ ئەوەى هیچ كام لەو توخمانە شوناسى تایبەتى خۆیان لە دەست بدەن دەكەونە جولەو گفتوگۆوە، بەو مانایەش داهێنان توانەوەى توخمەكان نییە لە نێو یەكترى بەڵكو بەرجەستەكردنى جولە ناتەبایەكانە لە هاوگونجانێكى وەهمیدا، لە بەر هەندىَ مەرج نییە بە شێوەیەكى گشتى گوزارشت لە موعانات بكات، دەشىَ لەگەڵ ئەوەشدا خۆشیەكان لەخۆ بگرێت، لە سەر بنەماى ئەو تێگەیشتنە شیعر هەر تەنها بەرجەستەكردنى هاوچەشنەكان نییە، بەڵكو شوێنى دژەكانیشى تێدا دەبێتەوە. كەواتە شیعر مەرج نییە گشتیەكى مانادار بێت، یان دەربڕینێكى تەواو یەكگرتوو بێت، بەڵكو فەزایەكى كراوەیە، جولەیەكى بەردەوامە، هەر لەوێشەوە شیعر نە سەر بە خودە نە ئەزموونى ژینكراو، بەڵكو شیعرى زیندوو كلیلى ناسینى شتەكانەو لە خەیاڵ و جوانى و پێشبینیكردن و چێژەوە دێتەوە، یان وەك (هایدگەر) دەڵێت: بەشداریكردنە لە ژیان و ئەزموونێكی وجودییە، چوارچێوەی خود و بابەت تێدەپەڕێنێت.  داهێنان بەردەوام كار لە سەر هەڵوەشانەوەو دووبارە بونیادنانەوە دەكات، كار لە سەر پرسیارو لادان و ئیقاعە نوێیەكانى سەردەم دەكات، هەر لەوێشەوە دژى پەرگیرى و جێگیر بوون رادەوەستێت، وەك چۆن نە بڕواى بە سێنتەر هەیە نە بە پەراوێز، نە لە رێگەى شتە مەزنەكانەوە راست دەبێتەوە، نە بە هۆى شتە بچووكەكانەوە سۆزى ئەویدیكە بۆخۆى رادەكێشێت. شیعر پەیوەندى بە شتەكانەوە نییە، چ پەراوێزى بن یان سێنتەر، بىَ مانا بن یان مانادار. شیعر لە خودى شتەكاندا كورت ناكرێتەوە، بەڵكو لە فەزاى پەیوەندى لادانەكان و چێژو پرسیارە نوێیەكانەوە بەرجەستە دەبێت، بەو مانایەش هیچ شتىَ شیعرى نییە، هیچ شتىَ خاوەنى شیعرییەت نییە، ئەوەى شیعرییە ئەو فەزایەیە كە ساتەوەختى نووسینى شیعر درووستى دەكات. شیعرییەت بوونێكى راستەقینەى نییە، بەڵكو بەردەوام لە رێگەى تەماشاكردن و خوێندنەوەى جیاوازەوە خەڵق دەكرێت، هەر ئەوەشە وا دەكات پێناسەكردنى شیعر مەحاڵ بكەوێتەوە. لە سەر ئەو بنەمایە شیعرى ئیبداعى تەواوى دەسەڵاتەكان لە عەدەمێكەوە بەرەو عەدەمێكى دیكە دەكاتەوە، دەقى ئیبداعى ئەو چێژەیە كە لە نێوان دڵنیایى و گومان یارى لەگەڵ لادانەكانى زمان دەكات.
 
 ***
 
 
 سەرچاوەو پەراوێزەكان:
    – نێر حامد ابوزید، اشكالیات القراوە و الیات التاْویل، المركز الپقافی العربی، دار البیچاو-المغرب، بیروت-لبنان، گ7، 2005، ل
   -بۆ نموونە (ئەفلاتوون) دەنگ وەك وێنەیەكى بنەڕەتى و بەرایى سەیر دەكات، ئەو سەیركردنە لەوێوەیە كە مەبەست و بیركردنەوەى قسەكەر بە شێوەیەكى ئامادە لە كاتى ئاخافتندا دەگەیەنێت. هەروەها (رۆسۆ) نووسین بە پاشبەندى ئاخافتن دادەنێت، یەكەمیان پێیوایە نووسین دەرچوونە لە سیستەمى دایكایەتى و دووەمیان بە دەرچوون لە سیستەمى باوكایەتى حیسابى دەكات، بەڵام (دریدا) نووسین بە كردارێك دادەنێت كە بە دژى دەنگ دەكەوێتەوە نەك هەر ئەوەندە بەڵكو نائامادەیى دەنگیشى لەخۆدا هەڵگرتووە..
   – ابوزید، نێر، اللغە/الوجود/القراّن: دراسە فی الفكر الێوفی، مجلە الكرمل، عدد، 62، لسنە،1999، ل156-157
   -رولان بارت، هسهسە اللغە، ترجمە، منژر عیاشی، مركز الانماو الحچاری-حلب، گ1 1999، ێ176-177.
   – نێر حامد ابوزید، اشكالیات القراوە و الیات التاْویل، ه.س.پ. ل
   -بۆ نموونە (شەو) دەستەواژەیەكە دەلالەت لە ناوى خودى شەو دەكات، واتە ئەو ماوەیەى كە دەكەوێتە نێوان ونبوونى خۆر تا دەركەوتنى، بەڵام (ئیبن عەرەبى) ئەو ناوە لە خودى شەو دەكاتەوە دەیكاتە ناو بۆ سیفەتى شەو، بەمجۆرە ئیبن عەرەبى ناوى خود دەگۆڕێت بۆ سیفەتى تایبەتى ئەو خودە، بەو مانایەش شەو ئەگەرچى دەلالەت لە كاتێكى دیاریكراو دەكات، بەڵام ئیبن عەرەبى وەك سیفەتى نادیارى و نهێنى بەكارى دێنێت، ئەو گۆڕانكارییە لە ناو لە دەلالەتى خودەوە بۆ دەلالەت لە حەقیقەتێك كە ناونراو پێى هەڵدەسێت ناچێتە نێو دنیاى رەمزو ئاماژەوە وەك توێژەرانى ئیبن عەرەبى تێیگەیشتوون، چونكە ئیبن عەرەبى دنیاى رەمز نابینێت، بەڵكو دنیاى وەسف دەبینێت، بەو مانایەش ناو دەلالەت لە ناونراو ناكات بەڵكو دەلالەت لەو سیفەتە تایبەتییە دەكات كە ناونراو هەیەتى، دەشىَ ئەو سیفەتە پایە بێت، یان پەیوەندى……بڕوانە: الحكیم، سعاد، ابن العربی، مولود لغە جدیدە، المۆسسە الجامعیە للدراسات و النشر و التوزیع، بیروت-الحمراو، گ1، 1991، ل74.
   الحكیم، سعاد، ابن العربی، مولود لغە جدیدە، ل 75 .
   -ئاستى نادیارى خەیاڵى لە سەر داهێنان راست دەبێتەوە بەو مانایەى كە بەشێك لە داهێنان راستەوخۆ بە خەیاڵەوە دەلكێت، بە دیوەكەى دیكەش بەشێكى لە رێگەى هەڵكۆڵینى زمانەوە دێتە بەرهەم، یەكەمیان بە داهێنراوىَكەوە بەندە كە پێشتر لە ئارادا نەبووە، دووەمیان لەوێوە دێت كە ماناى نوىَ بە زاراوەى كۆن دەبەخشرێت، یان ماناى تایبەت بە زاراوەى گشتى .. بەڵام تەقینەوەى زمان لاى ئەدۆنیس واتە دروستكردنى پەیوەندى نوىَ لەنێوان وشەو وشە وشەو شتەكان، هەروەها وشەو خوێنەر. تەقینەوەى زمان واتە نەخشەكێشان لەلایەك و دروستكردنى پەیوەندى نوێ لەلایەكى دیكەوە..
   -زاراوەى (الانا) لە زمانى عەرەبى لە وشەى (Lememe)ى فەرەنسى و (Ego)ى ئینگلیزى و ئەڵمانى وەرگیراوە، وشەى (Ego)ى تەعبیر لە وشەى (ژات) دەكات، واتە ئەو كەسەى كە قسە دەكات، هەر لەوێشەوە كۆمەڵێك زاراوەى دیكەى وەك (Egocentrisme) كە بە عەرەبى بە (التمركز حول الژات) دێت، هەروەها (Egoisme)  كە بە شێوەیەكى گشتى لە زمانى عەرەبى بە (الانانیە) دێـت بەڵام لە رووى فەلسەفییەوە گومان لە كۆى ئەو بوونەوەرانە دەكات كە دەكەونە دەرەوەى (الانا)ەوە….بە كورتى دەمەوێـ بڵێم لە بەر ئەوەى ئێمە زێتر سوودمان لە زمانى عەرەبى بینیووە بۆیە ئەو تێكەڵ كردنانە لاى ئێمەى كوردیش لە نێوان ماناكانى (من) و (خود) روویانداوە، هەڵبەتە بەشێكى زۆرى ئەو گرفتە لەوێوەیە كە كۆى زاراوەو چەمكەكان لە رۆشنبیریى عەرەبى و كوردى هیچ بنەمایەكیان نییەو ئێمە لە زمانانى دیكەمان وەرگرتووە…
   -ادونیس، زمن الشعر بیروت،گ1،1972، ل59.
   -فرۆید (من-Ego) بە ئامرازى جێبەجێكردن لە كەسێتیدا وەسف دەكات، لە ئەركەكانى ئەو (من)ە ئەوەیە كە دەبێت ئارەزووەكانى (ئەو-Id) تێر بكات و مامەڵە لەگەڵ واقیعى دەرەوە بكات و هەوڵبدات بگاتە پێوانەكان (واتە بەها)ى باڵا كە لە (منى باڵا-(Super Ego) دەردەچێت، لە هەموو ئەوانەشدا پەنا بۆ میكانیزمى بەرگریكردن دەبات. بڕوانە: گۆڤارى- الانسان و التگور، العدد،28، لسنە 1986، علم النفس الانا-دراسە، د.رفعت محفوڤ.
   – (منى ئیبداعى) لە لایەن (ڤان هۆل ولیندزى-1978) لە رێگەى ئەو لۆژیكەوە ناونراوە، بڕوانە: ه.س.پ.
   -د.ادهم سامی، العدمیە النهلستیە، بحپ فی انگولوجیا الخیر و الشر و الجمال، دار الانوار-بیروت،گ 2003، ل17.
   -بەیاد هێنانەوە دەیەوێت دەق لە شوێن خۆى پێبكوتێت، هەروەك منى سادى، نێرگزى، مازۆخى… سادییەت دەق دەكوژێت و رۆشنبیریى لەنێو دەبات و هیچ رێزێك بۆ تایبەتمەندییەكان ناهێلێتەوە، زۆر لە شاعیران لە رێگەى قەسیدە نەتەوایەتى و سیاسیەكانیەوە پرۆسیسەى سادییەتى نەخۆش دەكەن، سادییەت كەبتى سێكسى لە رێگەى سادیەەتى دەمامكدارەوە نیشان دەدات. هەروەها نێرگزییەت بە دواى ناسنامەى رۆشنبیرى ونبوودا دەگەڕێت… بە گشتى دەبێت دەق لە بە شتبوون رزگار بێت، بۆ زێتر شارەزایى بڕوانە: ادهم سامی، العدمیە النهلستیە، بحپ فی انگولوجیا الخیر و الشر و الجمال، دار الانوار-بیروت،گ 2003، ل
   – نێر حامد ابوزید، اشكالیات القراوە و الیات التاْویل، المركز الپقافی العربی، دار البیچاو-المغرب، بیروت-لبنان، گ7، 2005، ل25
   – ه.س.پ. ل21.
   – ه.س.پ. ل25.
   – موراد فەرهاد پور، جوانیناسى شكست،  و:مەنسوورى تەیفورى چاپخانەى رەنج، چ1، 2007، بنواڕە وتارى (شیعرو ئەزموونى رەنج) ل88
   – ه.س.پ. ل76
   – ه.س.پ. ل84.
   – ه.س.پ. ل84-88-104.
   – نێر حامد ابوزید، اشكالیات القراوە و الیات التاْویل، ه.س.پ، ل33.