سەپاندنی سیستەمی ئاڵۆگۆڕی ئاشتیانەی دەسەڵات….
سەپاندنی سیستەمی ئاڵۆگۆڕی ئاشتیانەی دەسەڵات كلیلی چارەسەری گرفتەكانە نەك گۆڕینی كەسێك بەكەسێكی تر
1 -2
موعتەسەم نەجمەدین
ئەو كوڵانو گەرمیو ناجێگرییەی ئەمرۆ ، كەبەگشتی كوردستانو بە تایبەتی یەكێتی گرتوەتەوە ، ئایندەی ئەم وڵاتەو پرسە نەتەوەییەكەی دەخاتە بەردەم دوو ئەگەر ، ئەگەرێك كوردستان بەرەو وێرانیو سوتانو لەناوچوون دەبات ، ئەگەرێكیش فەزای بەخۆدا چوونەوە وراستكردنەوەی لاریو چەوتو چەوێڵیەكانی دەگرێتە ئەستۆ و بەرجەستەكردنی گۆرانو چاكسازی لەخۆیدا دەچێنێت ، لە بازنەی ئەوەی یەكەمدا ئەم وڵاتە بەرەو مەرگێكی محقق دەچێت، هاوكات ئەگەری دووەم جگە لە داهێنانی جوانیو راستی لەخۆیدا دوور نیە نەبێتە سەرەداوی گۆرانو چاكسازیو چەسپاندنی دیموكراسی بۆ ئەم ناوچەیە .
پشكنینی ئەم حاڵو بارەو دیراسەكردنو لێكۆڵینەوە لێی نەك ئاكامی بریارو شێوازی كاركردنی دروستی لێ دەكەوێتەوەو لێ دێتە بەرهەم ، بەڵكو بەرچاو روونیمان دەداتێ هەر لە بەخۆداچوونەوەو دیراسەكردنی حاڵو باری خۆمان تا دەگاتە دانانی رێگای رزگاربوونو ئاراستەی رەتكردنی ئەم قەیرانو گرفتانەی تێیكەوتووین .
لە ساڵی 1989 كاتێ كە میخائیل گۆرباتشۆف بریاری چاكسازیو گۆرانی لەوڵاتانی یەكێتی سۆڤیەتدا ، سەرەتا ناچاربوو هەموو گەندەڵی و كردە نادروستەكان بخاتەروو ، بەڵام لەبەرئەوەی ئەو گەندەڵیو كوڵانە گەیشتبووە ئاستێك راستكردنەوەو تەعدیلكردنی خەیاڵبوو ، بۆیە سیستمی سیاسی ئەو وڵاتە بەتەواوەتی رووخا ، ئەم رووخانەش بەدارمانی سیستەمی سیاسی ئەو وڵاتەوە نەوەستا بەڵكو باوەری روخانی بیری ماركسیەتی لەلای زۆرێك لەگەڵ خۆیدا پەلكێش كرد ، بەواتا ماركسیەت بوە قوربانی هەڵەو چەوتیەكانی سیستمی سیاسی ئەو وڵاتە .
گۆرباتشۆف لەوەڵامی ئەو داڕمانو كارەساتانەدا,و بۆچی وایكرد ، یەكێتی سۆڤیەتی بۆچی تووشی ئەو گرفتە گەورەیە كرد ؟ زۆر بە دڵنیاییەوە وتی :من هیچم نەكردووە تەنها سەری مەنجەڵەكەم لابردوە ، ئەو هەموو گەندەڵیو چەوتیو چوێریو نارێكی و كوڵانانە خۆیان كەوتنەروو ، تا ئەمڕۆش هەندێك خەڵك پێیان وایە شكستی یەكێتی سۆڤیەت لەسەر ئەرزی واقیع یان لە قۆناغی جێبەجێكردن بەهۆی شكستی بیری سۆشیالستیەوەیە ، هەندێكی كورت بینیش ئەوكات پێیان وابوو ئەو وڵاتە بەهۆی سیاسەتی لاوازی گۆرباتشۆفو لەژێر گوشاری دەزگا ئەمنیەكانی ئەمریكاو سیستەمی سەرمایەداریدا روخاوە ، بەڵام لەراستیدا هۆكاری ئەو شكستە دەگەرێتەوە بۆ هەڵەو گەندەڵیەكانی سیستەمی سیاسی ئەو وڵاتەو سوربوونی سەركردەو حیزب لەسەر بەردەوام بوون لە داپۆشینی راستیەكانو نەخستنەرووی گەندەڵیو نارێكیو نایەكسانیەكان ، ئەمڕۆ ئەو راستیە تەواو دەركەوتووە كە ئەگەر گۆرباتشۆف سەری ئەو مەنجەڵەی لانەبردایەو لە پێناو كورسی دەسەڵاتدا وەك سەركردەكانی پێش خۆی بەردەوام بوایە لەسەر گەندەڵیو نارێكی ئەوە هیچ گریمانێك هەڵناگرێت چارەنووسی ئەو وڵاتە بەشێوەیەك دەسوتا یان دەروخا ، بەدەیان ساڵی تر نەیاندەتوانی بكەونەوە سەرپێی خۆیان ، بەواتا ئاكامی ئەو گۆڕانە,و ئەو حاڵو بارە وپێگە مەزنەی ئەمرۆی روسیا ئەو باوەروی سەپاندوە كە كەس نەتوانێ نكۆڵی لە رۆڵی مەزنی ئەو پیاوە بكات ، لە دروستكردنی روسیای ئەمڕۆدا كە نەك جارێكیتر زۆر بەهێزو توانایەكی مەزنەوە دێتەوە گۆڕەپانی سیاسیو ئابووریو فیكری جیهانەوە ، بەڵكو ئەمریكاو ئەو هاوپەیمانانەی لەگەڵ هەموو ئەو هێزو توانا مەزنانەی بۆخۆیان وێنایان كردووە جورئەت ناكەن بە بێ رازیبوونی ئەو هیچ بریارێك بدەنو هیچ جموجۆڵێك بكەن
ئێمە خۆمان وەك كورد ئەوكات لەسەر ئەو كارە مەزنەی گۆرباتشۆف قسەمان هەبوو ، ئەوەی من بۆخۆم بەبیرم بێتو بەرچاوم كەوتبێت دوورای جیاوازو لە هەمانكاتدا یان بەبارێكی تردا لە یەكچوومان هەبوو ، تێروانینی بیرمەندو نووسەری مەزنی كورد مامۆستا مەسعود محمد كە لە نامەیەكداو لە دوو توێی كتێبێكدا كە بۆ گۆرباتشۆفی ناردبوو لەژێر ناوی (رسالە الى غورباتشۆف عڤیم التحیە والرجاو), ورایەكی كاك نەوشیروان مستەفا كە لە چوار كاسێتدا لەشاخ بڵاویكردەوە ,ئەوكات من خوێندكار بووم لە زانكۆی مستنێریە لە بەغدا لەرێگای هەندێك برادەرەوە پێم گەیشت ، لە تێروانینەكەی مامۆستا (مەسعود محمد )دا من پێم وایە ئەو بیرمەندە گەورەیە لەو نووسینەیدا كاریگەری رق لەكۆمۆنیزم وپشتیوانیەك لە ئاینی لەسەربوو ، لێرەدا نامەوێ بچمە ناو وردەكاری ئەو باسەوە ، بەڵام كاك نەوشیروانیش لەگەڵ بوونی بڕێك لە تۆزی نارونیو نامەفهومی لە قسەكانیدا دەیویست ئەوە بڵێت كە لەدوای پرۆسەی ئازادی بەجەریئی وتی "من باوەڕم بە ماركسیەت نەبووە" بەواتایەكی تر ئەوكات كاك نەوشیروان ئەو پرۆسەیەی گۆڕباتشۆفی بە شكستی بیری ماركسیەت دەبینی نەك شكستی سیستەمی سیاسی ئەو وڵاتە ، بەواتا من بۆخۆم پێم وایە هەردوو راوبۆچوون لەسەر ئەو دیاردە مەزنە لە سوچێكی تەسكی باوەڕو تەواوی هۆشی وونەوەبوو كە گوزارشت لە ئارەزوو دەكات زیاتر لەوەی لەسەر پایەی واقعیو لێكۆڵینەوەی زانستی سیاسیو فیكری .
لێرەدا وەك ئەوەی مامۆستا مەسعود محمد بۆخۆی دەڵێ بۆ ئەوەی ئێمە لەم سەردەمەدا نەبینە سیاسی ساویلكەو نەزانو جیهان بە پێی میزاجی خۆمان لە قاڵب نەدەین ، هەركاتێكیش عەوام ئەم قاڵبەی پێ قبوڵ نەبوو بكەوینە بەكارهێنانی ئامرازی نارەواو نادروست بەمەبەستی سەپاندنی ، دەبێت وریایانە مامەڵە لەگەڵ هەموو دیاردەو رووداوێكدا بكەین ، زۆر بەوردی بەنەخۆشی و حاڵو باری خۆماندا بچینەوە چونكە وەك دەڵێن سەد پزیشك بە ئەندازەی دەرەدەدارێك لە ئازاری نەخۆشی ناگات .
ئەوەی نكۆڵی لێ ناكرێت بارودۆخی ئەمڕۆی ئێمە لە كوردستان دەكوڵێو گەیشتووەتە ئاستی دەنگدانەوە ، ئەمە تەنها هاتو هاوارو هاژو هوژی چەند كەسو لایەنێك نیە ، بەڵكو ئەمە راستیە ، راستتریش دەرهاویشتەی ئەو گەندەڵیو سیاسەتە چەوتانەیە كە لە بردوودا كردوومانە ، هاوكات ئاماژەی لە ئاستی پێگەیشتوی ئەو گۆڕانكاریە دەكات كە لە حاڵو باری ئێمەدا بەرجەستەبووەو ئەو واتایە دەدا بەدەستەوە كە كاتی ئەوە هاتووە لەوە تێبگەین كە لەوەزیاتر بواری ئەوەمان نەماوە لە ئاست گەندەڵیو نارێكیو نارەزاییەكانی خەڵكدا بەچاو داخراوی باز بەسەر راستیەكاندا بدەین وهیچ حیسابێكیان بۆ نەكەین, بەواتا ئێمە تا ئەمڕۆ لەگەڵ ئەوەی نەمانتوانیوە گۆڕانكاری چۆنایەتی لە خۆماندا ئەنجام بدەینو قۆناغی گۆڕانكاری چەندایەتی رەت كەین ، بەڵام كەڵەكە بوونی زۆری گرفتو كێشەو ناعەدالەتیەكان ، خەریكە دەمانگەیەنێتە سەر لێواری گۆڕانكاری چۆنایەتی ، بەداخەوە دەڵێم ئەم پەرینەوەیە بەم عەقڵو بۆچوونانەی ئێستا پێناچێت لای ئێمە بەبێ گرفتو گرێو توندوتیژی بەرێوەبچێت ، ئەمە بەتایبەتی ئەگەر بەرپرسانی ئێمە هەر بەلاموبالاتی بمێننەوەو فریانەكەون سەری مەنجەڵەكە لابەرن .
لەرووی ئابووری و سیستمی بازارەوە دەسەڵات بەتەواوەتی كۆنترۆڵی لە دەستداوە ، هەڵئاوسانو گەندەڵی هەموو سنوورێكی ناعەدالەتیان بریوە ، تا ئەو ئاستەی جگە لەبێ ئومێدی هیچی تری لێ نادروێتەوە .
لەبواری كۆمەڵایەتیدا ترسو دڵەراوكێو تێكچوونی باری دەرونی خەڵكو بچرانی شیرازەی پەیوەندیە كۆمەڵایەتیەكان بوونەتە هۆكاری لە دەستدانو وونبوونی ناسنامەی تاكو كوشتنی گیانی ئینتما لای تاكی كوردی ، چونكە داڕمان یان روخانی هەر سیستەمێكی سیاسی سەرەتا لە ناكۆكی یان رووبەرووبوونەوەی نێوان ناسنامەو مەرجەعیەتەوە دێت ، دواتریش بەهۆی تێكەڵبوونی نەگۆروگۆراو (الپوابت والمتغیرات)وەیە لەحاڵەتی سێیەمیشدا بە لەدەستدانی تەحەكومكردن بەیەكە وەزیفیەكانەوە دەبێت . داڕمانی پەیوەندی سروشتی نێوان یەكە وەزیفیەكان بۆخۆی لە ئاكامی تێكچوونی پەیوەندی ژیاری نێوان پێناسەو مەرجعیەتەوە دەبێت چونكە لێرەوە هەموو تێگەیشتنو نیەتو ئیستراتیژیو بیرو ئایدیاكان دەشێوێتو لە واتای دروستی خۆیان دادەماڵرێن.
لەبواری سیاسیدا ، سیاسەت هونەری ئیدارەدانی قەیرانو چارەسەركردنی گرفتو كێشەكانەو كردنەوەی گرێو گروڵەكانی چارەسەرەكانن .
ئەگەر دەسەڵات ، یان سەركردە لەماوەیەكی دورودرێژی حوكمڕانیدا نەیتوانی قەیرانە سیاسیو ئابووریو كۆمەڵایەتیەكان رەت كاتو چارەسەری گرفتو كێشەكان بكات ، ئەوە حەتمەن شەرعیەتی خۆی لەدەست دەدات ، ئەم راستیەش لەبەرزبوونەەی دەنگو رەنگی نارەزاییەكانی خەڵكەوە دەردەكەوێت ، لێرەدا بەرجەستەكردنی گۆرانی بنەڕەتی لەسەر شێوازی دروستی بەرێوەبردنی حكومەتە ، بەواتا دامەزراندنی سیستەمێكی دامەزراوەی مەدەنی كە كاریگەری لەسەر راستكردنەوەو چاككردنەوەی هەڵەوكەمو كوڕیەكانی دەسەڵات هەبێت ، چارەسەركردنی ئەم گرفتەش نەبە قوتكردنەوەی كەس یان سیاسەتمەداریی تر دەبێت ، نە بەدامەزراندنی حیزبو رێكخراوی نوێ دەبێت ، و نە بەهیچ تەعدیلاتێكی كاتی ، نە بەهیچ گفتو پەیمانێك كێشەكان چارەسەر دەبن .
ئێمە جگە لەوەی بەئینكاركردن لەبوونی نارێكیو دەنگی نارەزایی گرفتەكانمان بۆ چارەسەرناكرێت ، هاوكات مەحاڵیشە بتوانین هەموو ئەوانە بەتەفرەدان وفرتو فێڵ پەردەپۆشبكەین ، لەبارودۆخی ئەمرۆدا ئێمە چەندین نمونەی دیارمان لەسەر ئەو گرفتو دیاردانە هەیە كە دەگونجێت لێرەدا وەبیری بهێنینەوە لەوانە .
1-تیرۆركردنی چەندین رۆژنامەنووس هەڕەشەكردنو لێدانی دەیانی تر لەسەر وتنی راستیەكانو خستنەرووی گەندەڵیو نارێكیو ناعەدالەتیەكانی دەسەڵات .
2-زیادبوونی دیاردەی نارەزاییو خۆپێشاندانی خوێندكارانو لاوان بەتایبەتی لە سنورەكانی گەرمیانو هەڵەبجەو ئاكرێو وەڵامدانەوەیانو بەكوشتنو لێدانو بەندكردنو هەڕەشە لێكردن .
3-دروستبوون یان سەرهەڵدانی چەندین گروپو لایەن بۆ بەرگری لە چاكسازی بەهەمووكەمو كوڕیەكانیانەوە جێگای دڵخۆشین لەوانە هەوڵەكەی كاك نەوشیروان مستەفا ، گروپی رەگ ، موزەكەرەكەی چوار ئەندامەكەی مەكتەبی سیاسی ، حیزبەكەی كاك هەڵۆی ئیبراهیم احمد .
لێرەدا دەبێ ئەوەش بڵێن بەرزبوونەوەی ئەم دەنگانە زۆر هەڵەو ناتەواو دەبێت ئەگەر ، بەكەمو كوری ئەم حیزبە پۆلینیان كەین ، بەپێچەوانەوە ئەمانە زیندوویەتی یەكێتی دەسەلمێننو ئەو مژدەیە دەدەن كە دەكرێتو جێگای ئومێدە ئێمە لەم قەیرانو گرفتانە رزگاربین ، هاوكات دەبێت خەڵكی ئێمە لەوەش تێبگەن كەسەرهەڵدانی ئەم گروپو لایانەنە قەیران نیە بەڵكو هەوڵێكە بۆ دەرباوزبون لەم حاڵو بارە نالەبارەی تێكەوتووین.
4-فراوانبوونو بەرزبوونەوەی دەنگی ئۆپۆزسیۆن لە هەردوو ئاستی گەلەریو سیاسی.
سروشتی ئاسایی پەیوەندی نێوان دەسەڵاتو ئۆپۆزسیونو كۆمەڵ لەزۆربەی وڵاتاندا ، لەوێوە سەرچاوە دەگرێت كەهەردوو هێزی دەسەڵاتوئۆپۆزسیون بەشێكن لە كۆمەڵ ، یەكەم دژی كۆمەڵەو دووەم كار بۆ بەرگری لە بەرژەوەندیەكانی كۆمەڵ دەكات ، لەو وڵاتانەی دەسەڵات رووەو گەندەڵیو ناعەدالەتی دادەكشێت ، ئەركی سەرەكی ئۆپۆزسیون دەبێ بۆ خزمەتكردنی خواستە رەواكانی كۆمەڵ بێت ، نەك كار بۆ ئەوە بكات ببێتە بەدیڵیك بۆ دەسەڵات لەو وڵاتانەی دەسەڵات چرنوكی خۆی زیاد دادەبەزێنێتە ناو گۆشتو خوێنی خەڵكیو ئۆپۆزسیۆنیش ئیفلیج دەكات ، دەنگە نارەزاییەكان بەزۆری پەنا بۆ رۆژئاواو ئەمریكاو رێكخراوە نێو دەوڵەتیەكان دەبەن .
لێرەدا بۆ ئەوەی خوێنەر لەتێكەڵكردنو لێكچوونێك ڕزگاربكەم لەم كۆمەڵە نووسینانەمدا بەگشتی گوزارشتی ئۆپۆزسیون بەواتای ئۆپۆزسیونی ئاشتیانە واتا كاركردن بەرێبازی مەدەنیانە كە لەچوارچێوەی سیستەمی سیاسیو وڵاتدا كاربكات بەكار دێنم ، بەڵام وەك ئۆپۆزسیۆنی چەكداریو توندو تیژی لە دژی دەسەڵات بەوشەی یاخی بوون یان شۆرش گوزارشت دەكەم ، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا بە زۆری جەخت لەسەر ئەوە دەكەمەوە بوونی ئۆپۆزسیونو سیستەمی دیموكراسی وابەستەی یەكنو هیچیان بەبێ ئەویتر بوونی نابێت ، لەم چوارچێوەیەدا ئۆپۆزسیون دەبێت پرۆگرامێكی واقیعی ، مەنتقی ، ئاشتەوایی هەبێتو پشت بەشەرعیەتی كۆمەڵایەتی ببەستێ ، نەك كار بۆ روخانی سیستەمی سیاسی بكات رێگای دروستی ئۆپۆزسیون ئەوەیە هەوڵ بۆ تێكەڵبوون وتوانەوە لەناو خەڵكدا بكات ، نەك شەڕ لەسەر دەستكەوتەكانی دەسەڵاتو دابەشكردنی موڵكایەتیو كورسی بكات ، بەواتا دەبێ ئۆپۆزسیون بەو شێوەیە مامەڵە لەگەڵ دەسەڵاتدا بكات كە بەشێكە لە كۆمەڵو ئەم كار بۆ چاككردنیو راستكردنەوەی هەڵەو كەم كوڕیەكانی ئەو دەكات ، لەسەر ئەرزی واقیع ئەم ئەركو بەرپرسیاریەتیەش تەنها لەو سۆنگەوە دەبینرێت بەرهەمی هەبێت تا بە وردیو دانایی كار بۆ دامەزراندنی سیستەمی دامەزراوەیو بنەماكانی دیموكراسیەتو ئازادی رادەربڕینو راگەیاندن بكات ، بۆ ئەم مەبەستە من بۆخۆم پێم وایە بۆ بەواقیعكردنی ئەم خواستانە دەبێت ئۆپۆزسیون كار بۆ سەپاندنی سیستەمی ئاڵوگۆری ئاشتیانەی دەسەڵات بكات ، چونكە بەبێ ئەم چەمكە جگە لەوەی هەموو هەوڵو تەقەڵاكان دەبنە ئاو بێژینەوە ، هاوكات بێزاریو نائومێدیو نارەزاییو مەلەل رۆژ بەرۆژ زیارتر دەبێت تا دەگاتە ئەو ئاستەی كە ببێتە فاكتەری دروستكردنی شەرو توندو تیژیو نائارامی لەگەڵ خۆیدا لەبری چارەسەر گەندەڵی زیاترو ناعەدالەتی زۆرتر دێنێتو بەردەوام خەڵكانی هەڵپەرستو بێ تواناو گەجەرو گوجەرەكانی كۆمەڵ دەبنە نوێنەری خەڵكو كورسیو پۆستەكانی دەسەڵات داگیر دەكەن ، بەڵام وەك ئەركو بەرپرسیارێتی هەنوكەیی ئۆپۆزسیون لای ئێمە كە لە هەموو شت گرنگتر بێت ئەوەیە دەنگە جیاوازو نارازییەكان لەبڕی یەكتر شكاندنو دژایەتی یەكتر هەوڵی هاوپەیمانیو یەكگرتن بدەن .
