شیعری نەخۆش لە خەستەخانە
١
‘جاک دێریدا’ لە وەڵامی پرسیارێکدا دەربارەی جورئەتی رەخنەو نوسین دەڵێت ،، کاتێک بە تەواوی مانا دەچمە ناو دونیای نوسین و بیردکردنەوە و ئیش کردن لەگەڵ کۆنسێپت و تیۆریەکاندا بۆ رەخنە کردنی فینۆمینێک ، بە تەواوی هەست و لایەنی سۆزداریم خەویڵیدەکەوێت تا ئەو شوێنەی خاڵی کۆتایی دا ئەنێم و قەڵەمەکەم ئەخەمە لاوە ، ئینجا هەست دەکەم هۆشیاریم بەتەواوی ئەچێتە قوڵای خەوەوەو هەست و لایانی سۆزداریم خەبەری دەبێتەوە و هێرشم بۆ دێنن ، ویژدان ، وەفا ، پەیوەندی ناوەکیم لەگەڵ هاوڕێکانم کە زۆر بە توندی ڕەخنەم کردون تا ئەو ڕادەیەی ئەڵیم خەریکی چیت پیاوی شێت چیت نوسیوە بیسوتێنەو چیت داوە لەم سەریەشەو خەتاکاریە ، ئەمەش بە جۆرێک بە دادگای سۆزداری دا ئەنێم ، بەڵام کە بە یەکجاری خەوم لێکەوت ئیدی سبەینێ هەست دەکەم من ئەوەی وەک فیکر باوەڕم پێی هەبوبێت بە ئەنجامم گەیاندوەو دڵنیام لەوەی هاوڕێکانم لەم دۆخە ئازار بەخشەی ژیانی فیکری من تێدەگەن ، ڕۆژانە ئەم سیناریۆیە لە ژیانی نوسینی مندا دووبارە دەبێتەوە ، گومان لەوەدا نیە من لەبەردەم ئەرکێکی سەختدام بەلایەنی کەمەوە بۆ وەڵام دانەوەی کۆمەڵێک پرسیاری خۆم کە چەندین ساڵە پێیانەوە گیرۆدەم ، بەڵام چەندین ساڵ تێپەڕی و من چاوەڕێبووم ڕەخنە کارێکی کوردبێت و ئەم ئەرکە بە یەکجاری لەسەر شانی من سوک بکات ، تا بەڵکە بتوانین شتێکی نوێ لە دەرەنجامی لێکۆلینەوەی ئەوان فێربین چیتر شاعیری وەهمی ، نوسەری سەر سوک ، رەخنەکاری قسە شیرین ، بەرۆکی ئەدەب و وشەی کوردی بەربدەن و لانی کەم یان هەوڵبدەن بخوێننەوەو ماندوو ببن لەگەڵ فیکرو وشەدا ، یان باشترە بچن بەلای ژیانی خیزانی و کۆمەڵایاتی خۆیانەوەو لەوە زیاتر ئەم هەرێمە بە قیڕە قیڕ بە خۆیانەوە مەژغوڵ نەکەن ،، من هەمیشە وتومە ئەوەی وادەکات نوسەرێکی سەرکەوتو داهێنەر لە دایک بێت لە ئەساسا عەشقە بۆ خوێندنەوە نەک بە پێجەوانەوە عەشق بۆ نوسین کەسێک بکاتە نوسەرێکی سەرکەوتوو ، گومان لەوەدا نابینم لە دوای ڕاپەڕینی خەڵکی کوردستان ، کۆمەڵێک کەسایەتی دەر کەوتن وتیان ئێمە دیپلۆماتین ، هەندێک خەڵکی پارەداری نە خوێنەوار هاتن و وتیان ئێمە بازرگانی گەورەین ، کۆمەڵێکیش دەرکەوتن وتیان ئێمە نوسەرە بلیمەت و تاقانەکانی ئەم نیشتیمانەین ،، درۆی تێدا نیە ئەگەر بڵێم وەک چۆن لە ڕوی سیاسیەوە شکست دوای شکست دۆخی سیاسی دونیای ئێمەیان ویران تر کرد ، بەوشیوەیە لە ڕوی ئابوری و بازرگانیشەوە ژیرخانی ئابوری ئێمە نەک نەبوژایەوە بەڵکە بویە گاڵتە جار ، ئەوەی مایەوە هیوا بەخش بێت نێوەندی ڕۆشنبیری کوردی بوو ،، هەڵبەت ئەو ڕاستییە حاشا هەڵنەگرە کە چەند نوسەرێکی ماندوو کە هەمان برادەرانی گۆڤاری رەهەند بوون توانیان دەست و پەنجەی مادویان لەو دۆخە زۆر خراپەی نوسینی کوردیا دیار بێت و دیارە ، ئیشی ئەوان زۆر زیاتر شایستەی رەخنەو لێکۆڵینەوەی جدیەو هیوادارین بتوانین بەو ئەرکە هەستین ڕۆژێک ، ئەوەی ئامانجی ئەم نوسینەیە قسە کردن نیە لەسەر بەهرەی ئەو نوسەرانە ، بەڵکە قسە کردنە لەسەر ئەو نوسەرانەی کە بە گیرفانی بەتاڵەوە هاتن و وتیان ئێمەش شاعیرین ، بەڵام نە هیچیان وتوو نە هیچیان لێوە فێر بوین و نە یەک وشەیەن ئەتوانێت هەنگاوێک لە نەوەی نوێ و مێژووی ئەدەبی ئێمە نزیک بیتەوە ، جەمال غەمبار ، هیوا قادر ، دلاوەر قەرەداغی ، سێ دەنگی زۆر بڵێ و لە ڕاستیا هیچ نەبێژ بوون ، ئەم پیاوانە لە دوای ڕاپەڕینەوە ، دۆخێکیان بۆ شیعر دروست کرد مرۆڤ لە سەیر کردنی تەریق ببێتەوە ، دۆخێک کە زیاتر یاری کردن بوو بە عەقڵی وشە و ماناو دەرکەوتەکانی فیکر ، دوابەدوای لێشاوی نوسینی ئەم سێ پیاوە سوپایەک توتی لە دایک بوون ، نەوەیەکی گوێرایەڵ لە دایک بوو کە وەها تێگەیەنرابون کە شیعر و ئەدەب بریتیە تەنها لە وشەی نازک و وێنەی بریقەدار و تەعبیری بێ مانا ، بە جۆرێک کردەی نوسین ئەوەندە ئاسان و بێ مەسرەف بوو بە دەگمەن کەسێکت بەرچاو دەکەوت تۆزێک خوێنەواری هەبێت و شیعر نەنوسێت ، تەقلید کردنەوەی هیواو جەمال و دلاوەر ئەوەندە ئاسان بوو لە ڕاستیا پێویستی بە هیچ ئەرکێک نەبوو وەک مەعریفەو هۆشیاری ، چونکە لە بنەماوە ئەم بەڕێزانە شاعیر نەبوون ، شاعیر کەسێکە کێشەیەکی گەورەی لەگەڵ ئەم دونیایەدا هەبێت ، هەڵبەت کێشەی شیعر لە ئەساسا کێشەیەکی فیکریە ، گرفتی تەئەمول و ڕامانی قوڵە لە گەڵ دونیایەکدا وەڵامی پرسیارە جەوهەریەکانی تۆی پێنادرێتەوە ، واتە کاتێک سەفەرێکی دورو درێژ دەست پێدەکەین بە ناو کتێبەکاندا بۆ دەست خستنی وەڵامی پرسیارەکانمان دەربارەی بوون ، ژیان ، مردن ، سروشت و گەردون ، کاتێک پرسیارەکان زۆرتر دەبن و کتێبەکانیش بێ وەڵام دەمێنەوە ، ئیدی قەڵەم هەڵدەگرین و هەوڵدەدەین ئەمجارەیان نوسین لە ئێمەوە ئەو سەفەرە باناو خەیاڵ فیکرو ئەندێشەدا دەست پێبکات ، دوای ڕاپەڕین ، کەسێک نەیتوانی ، لاسای شێرکۆ بێکەس بکاتەوە هۆکاری دروست ئەوەبوو کە لاسای کردنەوەی شێرکۆ پیویستی بە تواناییەکی زمانەوانی خەیاڵێکی ئەوەندە قوڵ هەبوو کە بۆ ئەو کون فە یەکونەی ئەو رۆژگارە دەستی نە ئەدا ، هەروەها تا ئەمڕۆش لاسای کردنەوەی بەختیار عەلی یان ڕێبوار سیوەیلی یاخود فاروق رەفیق یان قوبادی جەلی زادە کارێکی نەکردەو نا مومکینە ، چونکە لاسای کردنەوەی ئەم بەڕێزانە پێویستی بە پاشخانی فیکری و مەعریفی و ئاشنایەتی ئەبێت لەگەڵ ئەو سەفەرە دورو درێژەدا کە نوسەر پیدا تێپەڕیوە ، من لێرەدا ستایشی ئەم برادەرانە ناکەم بە پێچەوانەوە وەک لە سەرەتاوە باسم کرد دەقی ئەم بەڕێزانە زیاتر جێگەی ڕەخنەو لێکۆلینەوەن تا ئاستی هەڵوەشاندنەوە ، جونکە کاتێک بەختیار دەقی ،، ئەم شارەم لەبیر نیە ، لەبیرم نیە چ زنجیرێک چ کۆتێک ئەوەندە زیڕین و قەشەنگ بوو ئەم زیندانەی لا خۆشەویست کردم دەنوسێت ، ڕاستەو خۆ بەر فیکرو میژووی دورو درێژی مەعریفە دەکەوین و سەر لەنوێ ناچارمان دەکەت بەو کۆت و زنجیرانەیە بچینەوە کە ئەمان بەستێتەوە با خاک ، خێزان ، ئاین ، نەتەوە و کلتورەوە ، ئەتوانین سەدان تێکستی تری لەم شێوەیە بکەینە هەوێنی سەدان کتێبی فیکری بۆ لێکۆڵینەوە لە گەردون بە هەموو دیاردەکانیەوە ، هەروەها قوبادی جەلیزادە کاتێک دەڵێت ، ژن نەی هێشت مامە ڕیشەیەکی تر بم و لە گۆرەپانی شاردا پەیکەرێک بۆ ئازایەتیم داتاشن، یەکسەرە ئەم تێکستە بەر هۆشیاری و فیکرمان دەکەوێت و هەزارەها لایانی شاراوەی ناو ئەو تێکسەتە ئەبێتە خولیای فیکری ئێمە ، بە پێچەوانەوە کاتێک دەچینە لای دەقێکی جەمال غەمبار یان دلاوەر یان هیوا ، نەک فیکرمان خەبەری نابێتەوە بەڵکە هەست دەکەین وشەکان وێنەکان تەعبیرەکان ئەوەندە بێماناو بێ ناوەڕۆکن کە تەنها یاریەکی بە پەلە بە وشەکان بە وێنەی نە مەفهوم بە کۆمەڵیک دەستە واژەی بە زۆر بە یەکەوە گریدراو دەکەین وهیچی تر ، بۆیە بە ئاسانی ئەتوانین بچینە ناو ئەو یاریەوەو زۆر ئاسان تریش ئەتوانین دەربکەوین ، چونکە ئەچینە خانەی شاعیرانی کەم مەسرەفەوە ،، بێگومان لەگەڵ ڕێزی تەواوم بۆ ئەم بەڕیزانە کە بە ئەرکی خۆمم زانیوە لەم دۆخە خراپەی بۆ شیعری کوردیان دروست کردوە ئاگاداریان بکەمەوە . هەڵبەت ئەم نوسینە بەشێکی زۆر کورتی کتێبێکە کە هیوادارم لەوێدا لەسەر زۆر ترین بەرهەم و نوسینی ئەم بەڕێزانە بوەستم و بە میتۆدۆژیەکی مەعریفیەوە ماسکەکەنیان هیواش هیواش لە سەردا بێنمە خوارێ ، ئەوەی لێرەدا بەرچاوی ئیوە دەکەوێت دیسان بەشیکی کورتی لێکۆڵینەوەیەکی درێژە دەربارەی کاغەز ڕەش کردنەوەکانی هیوا قادر
٢
سروشت وەک چەقی دەق
سروشت ئەو دەرکەوتە ئاڵۆزەوەی گەردونە کە بە درێژای مێژووی بیرو فەلسەفە چێگەی تێڕامان و لێکۆڵینەوە بوە ئەگەر سەرنجێکی خێرا لە فەلسەفەی ئەریستوت بدەین دەربارەی ناتیور ، بۆمان دەردەکەوێت کە هەموو هەبویەکی بێ گرێ و حاشا هەڵنەگر ریشەیەکی سروشتی هەیە ، واتە ڕیشەی هەموو بونێک هەمان ڕیشەی پێدراوە سروشتیەکەیەتی کە بێ خەلەل لە بونیدا ئەتوانێت خۆی نیشان بدات و رەگ و رێشەکانیشی بسەلمێنێت، لەهەمانکاتدا بەرگەی مانەوەو نەشونماش بگرێت ، هەر بونێک توانای هەبوو ریشە سروشتیەکەی خۆی نیشانبدات و بەرگری لەو بونە ئەبستراکتە بکات ، گومانی تێدا نیە کە هەبوویەکی سروشتیە و مامەڵەکردن لەگەڵیدا فۆرم و ریشەکانی بەهیز ترو درەوشاوەتر دەکات ، ئەگەر جوڵەی ئەو شتە پرانسیپێکی سروشتی هەبێت و خۆی سەرچاوەی هێز و گەشەی خۆی بێت بێدەستکاری و گۆرانکاری بەسەر ڕیشە سروشتیەکەیەوە ، لە هەمانکتدا شتێک کە هەبویەکەو ڕیشەکەی سەر بەسورشتە بۆ خۆشی بە سافو سۆڵی سروشتە ،، بەڵام ئەگەر ویسترا ئەو سرووشتە دەستکاری بکرێت و یاخود ئەگەر ویسترا لە ڕێگای دەستو پەنجەی تەکنۆلۆژی میکانیکی پیشەوەریەوە شتیك دابهێنرێت و ئەوە سەر بە سروشت نیە بەڵکە هەبویەکی بێ بنەماو پیویستییەکی کاتیە و مردن و لە ناو چونی حەتمی و چاوەڕوان کراوە ، دەقی ‘یار لە باخە’ی هیوا قادر سەرتا قەدەم نوقمە لە ناو ئەم دۆخە خراپەی توخمە سروشتیەکان ، واتە شاعیر لەبەر ئەوەی هۆشیار نیە بەرامبەر بە دەستەواژەو وێنەی شیعری و تەعبیرەکانی لەگەڵ دەقدا بەردەوام خەریکی بەتاڵ کردنەوەی توخمەکانە لە ڕیشە سروشتیەکانیان ،، وەک دەبینین ، خۆی دەڵێت ،،، که یار ئه‌چێته باخ
ڕه‌نگی سه‌وز ئه‌وکات ئه‌زانێ باخ هه‌ر هی ئه‌و نییه،
با ئه‌وکات ئه‌زانێ بێ یار باخ بێ بۆنه،
ئاو ئه‌وکات ئه‌زانێ ژیان له‌وه‌ته‌ی هه‌یه له‌سه‌ر قه‌ڵاندۆشکانی ئه‌وه،
که یار ئه‌چێته باخ، گیا ئه‌ڕوێ، گه‌ڵا ئه‌له‌نگێ، ئاو خوڕه خوڕ ئه‌ڕژێ ،،
ئەگەر قەرار بوو خەیاڵی شاعیر ئەتوانێت خالق بێت ، واتە دونیایەکی فەنتازی میتۆلۆژی وەها بخولقێنێت کە هیچی لە دونیای ریالیتی نەچێت ،، ئەوە ئەبێت ڕەواش بێت دەستەواژە سروشتیەکان توانای ئەوەیان هەبێت بە پێی لۆژیکی ئەریستوت بەرگری لە بوونی خۆیان بکەن ، ئەگەر شاعیر بیەوێت گوڵ دروست بکات لە نور ، خۆر دروست بکات لە توخمێکی دیکەی خەیاڵ ، یار لە وێنەی فریشتە خەیاڵیەکان بەرهەم بهێنێت ،، ئەوە ناڕەوایە بە بێ لانی کەمی بەخیشینی زمانێک بە گوڵ یان خۆر یان یار کە سێ کردەی فەنتازین بڵێیت ،، ڕەنگی سەوز ،، با ،، ئاو ،، گیا و گەڵا ، لە ئەساسا ڕیشەیەکی ناجێگیریان هەیەو ئامانج لە بونی ئەوان ئامانجە لە بونی یار ، ئەگەر یار نەبێت ئەوە ریشە سروشتیەکەی ئاو یان گەڵا یخود خۆر یان مانگ ، بێماناو نا دروستە لە ڕەوتی گەشەو جوڵە سروشتیەکەی خۆیاندا ، ئەم نوسینە بە شیوەیەک بێ بنەماو ناجێگیرە بەرلەوەی هەرەشەبێت لەسەر بونی هەبوە سروشتیەکان هەرەشەیە لەسەر جێگیری ماناو هۆشیاری خودی دەق ، کەواتە ئێستا لەوە تێگەشتین کە نوسین جوملە ریز کردن و وێنەی بێمانا دروست کردن و خەیاڵی بێ بنەما نیشاندان نیە ، بەڵکە هەم وێنە و هەمیش تەعبیرو وێنەکان ، دەبێت پاشخانێکی فراوانی فیکری لەتەک خۆی هەڵگرتبێت ،، واتە ئەبێت نوسین کردەیەکی پرۆبلاماتیک بێت وەکو فیکر بۆ نیشاندان و لێکۆلینەوە لەو دیاردەو بابەتانەی دەبنە جێگەی بیر کردنەوەی دەق ، دەبنە شوێنی بە دەنگ هێنان و سەر لە نوێ یاد هێنانەوەی توخمە غائیبەکان لە دەقدا ،
٣
‘ونبونی دونیای ریالیتی وەک کۆنتێکستی دەق ‘
واقیع ئەو ئەوشێنەیە کە چەندە بەدوایدا بگەڕێین ئەوەندەش لێی دور دەکەوینەوە ، چەندە بمانوێت تێی بگەین و لەگەڵی گردبینەوە ئەوەندە بەدحاڵی بون و لێکترازان لە نێوانماندا رودەدات ، لە کوێدا خەیاڵ و بیر کردنەوەی مرۆڤ دەست بەکار بوو لەویدا دونیای رەیالتی دورتر دەکوێتەوە لە خەیاڵ و بیری ئێمە ،، واتە لەگەڵ ئەوەشدا کە پێشتر دەربارەی ناتیور لای ئەرستوت زانیمان کە هەبوەکان لە ڕێگەی ڕیشە سروشتیەکانیانەوە خۆیان دەسەلمێنن و بەم کارەش تەواو نزیکی ریالیتی دەبینەوە بەڵکە تێکەڵیشی دەبین ، بەڵام ئەوەی وادەکات ئەم توخمانە لێک جودا بکاتەوەو مەسافەی نیوان واقیع و خەیاڵی لێک دوربخاتەوە نوسین و بیر کردنەوەی قوڵە لە گەردون و دونیای ریالیتی ، گومانی تێدا نیە نوسین و خەیاڵی بەتوانا ئەتوانێت بەم کارە مەحاڵە هەستێت واتە نوسین دەتوانێت زمان ببەخشێت بە توخمەکان ، لە ناو دیمەنەکاندا جێگایان بکاتەوەو شوێنیکمان بۆ بخولقێنێت کە واقیعی نێو خەیاڵی دەق ببێتە شوێنی نمایش و یاد هێنانەوەی توخمە لە یاد کراوەکان ، بێگومان ‘جان بودریاردی’ فەیلەسوف زۆر بە وردی ئەم دۆخەی شیکردۆتەوە ، بودریارد پێی وایە کەتێک زمان لە ناو شێواز وتایبەت مەندیە کۆنکرێتیەکاندا دەردەهێنین ئەو کات ئەتوانێت ئاشکرا تر لەگەڵ واقیع ڕوبەروببینەوە ئەمەش ناو دەنێت ڕەبەڕوبونەوەی هەستەکی ، بۆدریارد بۆ پشتگیری کردنی ئەم رایەی خۆی پشت بە پیشەی فۆتۆگرافیک دەبەستێت و پێی وایە دونیای رییال لە ناو فۆتۆکاندا ئازادانە ترو جوانتر ئەتوانن شەرحی خۆیان بکەن واتە دیمەنێکی فۆتگرافیک نزیکترە لە خواستی واقعەوە وەک لە خەیاڵ و بیرکردنەوەی ئێمە ، ئەمە لەکتێکدا کە نوسین و ئەدەب بەتایبەتی بە هەموو هێزی خۆی دەیەوێت لە دونیای ریالیتی بێتەدەرەو شوێنێک دروست بکات کە خەیاڵی شاعیرانە بتوانێت جێگای تەکنیکی فۆتۆگرافیک بگرێتەوە ،، لەم ئاستەدا بۆدریارد پێی وایە ئەوەی دوونیای واقیع و سرووشت دەنوسێتەوە سروشت و واقیع خۆیانن لە فۆتۆکاندا یان لە کرتە ڤیدیۆیەکاندا ،، لە کاتێکدا خەیاڵی مەزن لە نوسیندا دەیەوێت دونیایەک بهێنێتە قسە کردن کە زۆر بڵی ترو فرەلایەن ترە وەک لە وێنەکاندا دەیبینین ، هاوکات ئەکتیڤیتێی ئامێرەکان لە لایەکەوە بە کارەسات لەقەڵەم دەدات کە واقیع و سروشت دەکەونەوە دەرەوەی توانای هێزی بیرکردنەوەو کەشفی ئێمەوە ، لە لایەکی ترەوە پێی وایە خۆشبەختیە کە لە ڕیگای ئامێرەکانەوە سروشت و واقیع ئەتوانن بوونی خۆیان بسەلمێننەوە بە بێ دەستکاری کردنی خەیاڵ و بیری کردەی نوسینی مەزن ،، ئەگەرچی وێنەکان ئەودیمەنە لە بیر کراوانە زیندو دەکەنەوە کە لە زیهن و چاوی ئێمەدا مردون ،، بەڵام وێنەکان دیسانەوە تراژیدین بەوەدا کە چەندە واقیع بهێننە یادی ئێمە ئەوەندەش ئاشنامان دەکەن بە دیوە دڕندەییەکەی ریالیتی خۆی ، لە کاتێکدا کردەی نوسینی مەزن دەیەوێت نەک دیمەنەکەن و توخمە لە بیر کراوەکانمان نیشان بدات بەڵکە زمانیشیان پیدەبەخشیت و تەواوی لایەنەکانیمان بۆ دەخاتە سەر شانۆ ، ، بەڵام نوسین چۆن دەتوانێت لەگەڵ دونیای واقیعدا بکەوێتە گفتگۆ ؟ ئایا ئامانجی نوسین ئەوەیە شتە لە بیر کراوەکان بهێنێتەوە یادی ئێمە یاخود گەرەكیە بۆمان بسەلمێنێت کە شتە لە یاد کراوەکان خۆیان ئاماجن وەک هەبویەکی لە یاد کراو یان غائیب ؟ ئەگەر نوسین خۆی ئامانجی یاد هێنانەوەی لە یاد کراوێک بێت ، داخۆ شتێکی لە یادکراو کە ئامانجی نوسینە مەبەست لە زیندو کردنەوەی چیە ، ئایا ئێمە بۆ وەڵام دانەوەی ئەم پرسیارانە ئەتوانین لە دەقی ‘یار لا باخەی’ هیوا قادر مردویەکمان بە زیندوی چنگ بکەوێت ،، هیوا قادر دەڵێت ،،، که یار سه‌یری ئاسمان ئه‌کات، باخ ئه‌چێته ئاسمان،
که پیاسه ئه‌کات، دره‌خت له‌گه‌ڵی ئه‌ڕوات،
باڵدار له‌گه‌ڵی ئه‌فڕێت که دڵی پڕ ئه‌بێت له ئیشتیاق،
با ده‌ست ئه‌گرێ به بۆنی زوڵفی یاره‌وه،
نه‌با سه‌ری چله شۆڕه‌بییه‌کی سه‌رخۆش مه‌حته‌لیکات به‌خۆیه‌وه.
لیرە شاعیر پێچەوانەی دیدە فەلسەفیەکە و هەمیش پێجەوانەی دیدی شاعیرانە دەیەوێت شتێکمان لێ ون بکات ، چونکە ئێمە باخمان هەیە باخێکی دوری لە یاد کراو ،، باخێکی خەیاڵی وشک و فەوتاو کە یار دێتە باخ وەک لە چەند کۆپلەیەکی دیکەی شیعرەکە بینیمان هەموو شت قوڵپ دەداتەوەو سروشت ئەکەوێتەوە نێو جوڵە تەبیعیەکەی خۆی ، بەڵام شاعیر بیر دەچێت کە ئەم فەوزایەی دروست کردەوەو دەڵێت ،،، کە یار سەیری ئاسمان دەکات باخ دەچێتە ئاسمان ، واتە بەم ڕستەیە ئەرکی نیشاندان و بە زمان خستنی باخ پەک دەخات و ناهێڵێت باخ بدوێت ،، ناهێڵێت خەیاڵی دەق هیچ ڕێگاو شوێنێکی بە دەستەوە بمێنێتەوە بۆ تێگەشتن لەو باخە خەیاڵیەی کە یار تیدا سەیری ئاسمان دەکات ،، کاتێک پیاسەدەکات درەخت لەگەڵی دەڕوات ، لێرەدا نیشانەی دووەمی کوشتن یاخود یاد بردنەوەی سروشت یان بێدەنگ کردن و پەک خستنی توانای خەیاڵی دەق ئاشکرایە چونکە درەخت هەمان زەویفەی ڕۆشتنی هەیە بە چاوی کوێرو زمانی لاڵەوە لەگەڵ یار ئەمەش کردەی لە یاد بردنەوەی وەزیفەی بە دەنگ هێنانی درەختە وەک هەبویەکی ناتیورێل و سەلمێنراو ،، کاتێک دڵی پردەبێت لە ئیشتیاق باڵدارەکانیش دەفڕن ، نیشانەی سێیەمی لە یاد کردن و دوور خستنەوەی دەنگە سروشتی و واقیعیەکان کە دەرکردنی باڵدارەکانە لەسەر نەخشەی بە دەنگهێنان و دواندنیان ، واتە خەیاڵی دەق ئەوەندە بێ‌هێزو ناتەوانە بەردەوام ئیش لەسەر دەرکردن و چۆڵ کردنی شوێنەکان دەکات لەو توخمانەی کە ئەبێت لە ئەساسا یان نوسین ئامانجی بونی ئەمان بێت یان ئەمان ئامانجی خودی نوسین بن ئەمە لە کاتێکدا کە یار خۆشی بە هیچ شیوەیەک ئانج نیە لە دەقدا چونکە خاوەنی تەنها یەک وشە یەک کردەی پرۆبلاماتیک نیە بۆ سەلماندنی بونە میتۆلۆژیەکەی ، شاعیر دەنوسێت ، با دەستی دەگرێت بە بۆنی زوڵفی یارەوە نه‌با سه‌ری چڵه شۆڕه‌بییه‌کی سه‌رخۆش مه‌حته‌لیکات به‌خۆیه‌وه.دیسانەوە هەمان سیناریۆ بۆ دەرکەوتەی ‘با’ دوبارە دەبێتەوە، لێرەوە با نەک هیچ ئامانجێک نیە لە خەیاڵی دەقدا بەڵکە دەبێتە پەناهەندەی زوڵفی یار پەناهەندەیەک کە نەک سیفەتی با ی نیە بەڵکە سیفەتێکی بەردینی هەیە کە شاعیر خۆشی نازانێت بۆ کام ئامانجی مەزن ئەو دەورە ئەخاتە سەر شانی با و بێ هیچ گرفتێک ئەیشارێتەوە ،، واتە پرۆسەی دەرکردن و شوێن چۆڵ کردنی بەردەوامی توخمە گرنگەکان لە دەقدا کە روبەرێکی هێجگار گرنگ لە دەقدا داگیر دەکان ، ،ووتەیەکی بە ناو بانگی ‘پۆل ڤالێری’ هەیە کە دەڵێت ،، شیعر زمانە لە نەو زماندا ،،، واتە دۆزینەوەی زمانی شتکەن و توخمەکەنی خەیاڵ لە ناو زمندا ، چەندە بتوانێن لەگەڵ ئەو دونیا فراوانەی زماندا بچێنە کێبەرکێوە ئەوەندە ئەتوانین پانتایی فراوانتر بۆ زیندو کردنەوەی زمانی تر لە زماندا بدۆزینەوە ،، ‘ژیل دولوز’ هەمان ڕای پۆل ڤالێری هەیە دەربارەی زمان ئەو پێی وایە کە ئیشی نوسین پاڵنانە بە زمانەوە تا دوور ترین جێگا ، ئەوەی لەم دەقەی هیواقادر دا دەردەکەوێت پرۆسەی پەک خستن و داخستنی تەواوی دەرگاکانە بەسەر دۆزینەوەی زمانی توخمەکانی تردا ،، واتە شاعیر نەک ناتوانێت زمانی دیکە لە زماندا بدۆزێتەوە بۆ دۆزینەوەی ماناو پەخشی زیاتری خەیاڵ ، بەڵکە لە کردەیەکی ناهۆشیارانەدا تەنانەت زمانی دەق لە ناو دەقدا قۆڵبەست دەکات .
٤
‘ئارەزوی ناوەکی ئارەزوی دەرەوە’
حەز کردنی ئەبستراکت لە شتێک لای ‘ ژیل دولوز’ شتێکی بێ بنەماو نامانتیقی و فریودەرە چونکە ئێمە کاتێک حەز لە شتێک دەکەین تەسمیم دەگرین کە ئارەزوی کۆمەڵێک شت پێکەوەدەکەین لە دیمەنێکدا ، کە لە دەوری شتێک ئاڵاون ،، بۆ نمونە کاتێک دەڵێین ، حەز دەکەم ئەمشەو لەگەڵ هاوڕێکانم بخۆمەوە ، ئەمە تەسمیمێکە بۆ ئەوەی مەشهەدی خواردەنەوەکە ببەستیتەوە بە دایرەیەکی فرانی ئارەزوو کردنەوە ، واتە دابەش کردنی حەز بەسەر کۆمەڵێک شتدا لە هەمانکاتدا ، ئامانج لە خواردنەوە تەنها خواردنەوە نیە بەڵکە دیمەنەکانی پشتی خواردنەوەکەیە لەو شوێن و کات و دایرەیەدا کە تێیدا دەخۆینەوە ، هەروەها کاتێک دەڵێین ئەوكچەم خۆشدەوێت ، خێرا بۆ پشتگیری کردنی تەسمیمەکەمان ئەڵین ‘ لەبەر ئەوەی عاقڵە، یان زۆر بە ڕەوشتە ، یان زۆر جوانە ‘، لێرەوە بە جوانی تێدەگەین کە ئێمە بەتەنها ئەوکچەمان خۆش ناوێت ، بەڵکە مەشهەدەکانی دەوری ئەو کچەمان خۆشەوێت کە گشتێتیەکی حەز لێکراو دروست دەکەن ، ، ئەمە لەکاتێکدا ئەگەر باز بدەین بەسەر غەریزە کپکراو و قۆلبەستەکانماندا ، لە کوێدا ئارەزوی ناوەکی ویستی خۆینمایش بکات ئارەزوی دەرەکی ئەرکێکی نامێنێت ، واتە کەسێک موعتادە بە شەراب ئیدی لە پێناو دیمەنەکانی دەوری خواردنەوەدا ناخواتەوە بەڵکە لە پێناوی خواردنەوەدا ئەخواتەوە ، یاخود کەسێک کە کچێکی خۆشدەوێت لەپێناو جوانی و عەقل و ڕەوشتا خۆشیی ناوێت بەڵکە لەپێناو گرێناوەکیە کتوپرەکانیدا خۆشیدەوێت ، دولوز پیی وایە ئەوەی دەبێتە ئامانجی حەز لێکردنی دەرەكی تەسمیمە بۆ نیشاندان و مانابەخشین بەو دیمەنانەی لە پشتی شتی حەز لێکراوەوە ئامادەن ، بەڵام حەزی نەوەکی تەنها وەڵام دانەوەیەکی کتوپڕو خێرای ئەو غەریزە ناوەکیەیە کە ئامانج لێی سڕینەوەی تەواوی دیمەن و مەشهەدەکانی دەوری شتی حەزلێکراوە ، هەڵبەت ئەم پرۆسەیە لای هیوا قادر ئاشکرایە هیوا قادر لەبەر ئەوەی بێ پرانسیپ و هەڕەمەکی دەیەوێت تەنها حەزو غەریزە ناوەکییەکانی خۆی وەڵام باتەوە هەم باخ و هەم گوڵ و هەم خەڵکی بێماڵ و هەموو شتێک دەکاتە فیدای ئەو ئارەزووە ناوەکییەی کە دواجار بەد بەختانە دەیکاتە ئامانجی نوسین و ئەدەب ، هیوا توانای نیە هۆشیاری ئەدەب بکاتە سەنتەرێک بۆ لێکۆلێنەوەو پێناس کردن و هێنانە قسەی گرفتە گەردونیەکان ، بەڵکە هەوڵ ئەدات بە پێی خواستە فیزیۆلۆژیە سەرکوت کراوەکانی خۆی ، بەپێی گرێدەرونیە شاراوەکانی خۆی ئەدەب و نوسین بخاتە خزمەتی ئەو شتە سادەو ساکارو رۆژانەیانەی کە هەرکەس بەهۆی پاڵەپەستۆی هارمۆنیەوە دوچاری جۆرێک لەو تەقینەوە غەریزییە ئەبێت ،،، دولوز پیی وایە کە بونیاد نانی کۆنسێپتێکی فەلسەفی بە بێ نیشانە کردنی کێشەیەک کارێکی مەحاڵ و بێ مانایە ،، واتە کاتێک بیر لە دروست کردنی کۆنسێپتێکی فەلسەفی دەکەینەوە ئەبێت پێشتر لایەنە جۆراو جۆرەکانی گرفتێکمان ناسیبێت ، لێرەوە بۆ ئەوەی تیۆرییە فەلسەفیەکەمان تاوانای هەبێت لایەنەکانی کیشەیەک بخوێنێتەوە و لێی تێبگات و ڕێگایەکیش بکاتەوە بۆ ئەوەی لێیەوە بتوانین کۆنسێپتەکان ئیمتیحان بکەین و گفتوگۆیان لەگەڵدا بکەین پێویستمان بە کۆنسێپتە ، ئەوەی زۆر جێگەی بایەخە ئەوەیە ‘ژیل دولوز’ ئەم پرۆسەی بونیاد نانی کۆنسێپتوێلە فەلسەفیە ڕەبت دەکاتەوە بە کردەی دروست کردنی کەسایەتی بە توانای ناو تێکستە ئەدەبیەکانەوە ،، دولوز پێی وایە ئەگەر فەلسەفە کۆنسێپت بەرهەم دەهێنێت بۆ تێگەشتن لە کێشەیەک ، ئەوە شاعیر یان رۆمان نوس کەسایەتیەک دروست دەکات بۆ تێگەشتن لە کێشەکان ،، داخۆ هیوا قادر توانیویەتی کەسایەتی نیو تێکستێکی ئەدەبی دروست بکات بۆ تێگەشتن لە گرفتێک وەکو ئەوەی فەلسەفە دەیکات ، ئایا هەم فەلسەفەو هەم ئەدەب هەم ژانرەکانی تر لەسەر ئەوە کۆک نین کە ئەبێت بە ڕێگای جیاواز و بیر کردنەوەی جیاواز لە کێشەکان بکۆلینەوە ؟؟ کاتێک دەڵێم کێشە قەسدم ئەوەیە بڵێم کە لە ئەساسا هەم ئەدەب و هەمیش فەلسەفەو بوارەکانی تر دەربارەی هەمان گرفت کە تێگەشتن لێی بۆتە خولیاو گرفتی فیکری ئێمە ئەیانەوێت بنوسن ئەگینا ئەگەر گرفتێک نەبێت لە فیکرو هۆشیاری مرۆڤدا هەموو شت ڕێک و بێ کێشە بروات نوسەر چی کاری بە نوسین و کاغەز ڕەش کردنەوەیە ؟؟ با بزانین کێشەی هیوا قادر لە قەسیدەی یار لا باخە دا چیە کە لەو دەقەدا هیوا کەسایەتیەکی دروست کردوەو و ناوی ناوە’ یار’ بە حیساب ئەبێت ئێستا لە بەردەمی کێشەیەکدا وەستابێن و ئەم یارەی کاک هیواقادر یارمەتیمان بدات تا لەو گرفتە تێبگەین ؟؟ هیواقادر دەڵیت
تۆ که ئه‌چیته باخ
ماڵه‌که‌م پڕ ئه‌بێ له بۆنی گوڵه‌باخ،
کۆکه کۆک له خۆشیا هه‌ناسه‌م پڕ ئه‌بێ
له خوڕه‌ی جۆگه‌له، له‌گه‌ردی سه‌رخۆشی ناو هه‌تاو
لە ڕستەی یەکەمەوە تا کۆتای هیوا قادری شاعیر نازانێت ئایا پێرسۆنێلێکی دروست کردوە بۆ لێکۆڵینەوە لە گرفتێکی دەرونی ، فیکری ، سیاسی . کۆمەڵایەتی ،،،، هتد ، یان خۆی بە هەڵەداوان دەچێتە شوێنی پێرسۆنێلەکە و لەبری یار ئەدوێت ، بەڵام کاتێک ئەدوێت ئەڵێت’ یار لە باخە ماڵەکەم پڕ ئەبێت لە بۆنی گوڵە باخ’ ، لێرەیا ڕونە کە هیوا نەک کێشەیەکی فیکری یان گەردونی نیە بەڵکە موژدەیەکی خۆشی زۆر ئاسایی چنگ کەوتوەو کەواتە هەموو شت ڕێک و ڕەوانە و یار دێتە بەخ و ماڵی کاک هیوا پڕدەبێت لە بۆنی گوڵەباخ ،، لیرەوە ئەبێت لەسەر نا هۆشیاری ئەم جوملەیە تۆزێک بوەستین چونکە لێرە کاک هیوا بێ ویستی خۆی و نا هۆشیارانە یاری لە گوڵ جودا کردۆتەوە ، لەبەر ئەوەی ئەو بۆنەی کە ئێستا دێتە ماڵەکەی هیوا قادر بۆنی گوڵ نیە بەڵکە بۆنی یارە ، چونکە پێشتر شاعیر شوێن و نەخشەی باخێکی خەیاڵی بۆ ئێمە دەست نیشان نە کردوە ، بۆیە شاعیر یان ڕاست تر بڵین ناهۆشیاری ئەم رستەیە لەوەدایە کە شوێنی یارو شوێنی باخی لێتێک چوەو پاشان ئەم یاریە چەند بارە دەبێتەوە لە تێکستەکانی دواتردا ،
که تۆ ئه‌چیته باخ
خۆر له‌گه‌ڵت دێت،
که من ئه‌چمه باخ
مانگ له‌سه‌ر کورسییه‌ک له به‌رامبه‌رم دائه‌نیشێت.
لەم کۆپلەیەی تریاندا هەموو شت پێجەوانە دەبێتەوە وەک ئەوەی شاعیر دیسانەوە بێ ئاگا شپرزە بیەوێت پاشگەزببێتەوە لەوەی پێشتر کە نوسیویەتی دەڵێت کە تۆ دەچیتە بەخ خۆر لەگەڵت دێت واتە جازیبیەتی ئەم کەسایەتییەی کا شاعر ناوی ناوە ‘یار’ ئەوەندە بەهێزو کاریگەرە خۆر بە ناچاری لەگەڵی دێتە باخ تا ئێرە دیمەنەکە ڕەنگە ئاسایی بێت بەڵام لە پڕ شاعیر خۆشی دەچێتە باخ واتە جێگۆرکێ بە شوێنی خۆی و یار دەکات لێرەدا خۆی دەبێتە یار ئەمجارە مانگ لەسەر کورسیەک لەگەڵی دا انیشیت ، شکی تێدا نیە ئەو مانگە مەبەست لێی هەمان یارە کە پێشتر خۆری لەگەڵ خۆی هێنابوو ، بەڵام گرفتی هۆشیاری لەم تێکستەیا ئەوەیە کە شاعیر ناتوانێت نرخ بۆ ئەو پێرسۆنێلە دیاری بکات کە وەکو بکەرێکی کارا دەچێتە باخ بۆیە شاعیر شوێنەکەی خۆی لەگەڵ یار دەگۆڕێتەوە خۆی دەچێتە باخ و مانگ کە خودی یارە لەگەڵی دائەنیشێت ، لەم کاتەیا مانای تێکستەکە هەڵدەگەڕێتەوە چونکە ئەگەر حزوری کائینێکی کارا لەسەر جوڵەی سروشت لەوەدا بێت کە دێتە باخ و تەواوی جوانیو نازکی و گەشەی سروشتی بخاتەوە سەر جوڵەی حەقیقی خۆی کە لە ڕێگای ئەو پێرسۆنێلەوە ئەم ڕوداوە رودەدات کا شاعیر دروستی کردوە ئەوە شوێن گرتنەوەی شاعیر لە هەمان باخ کە ئەبێتە کائینێکی کارلێکەر دیمەنێکی بێماناو ناڕەواشە ،،
ئه‌وه‌ی که گوێی له ده‌نگت بێ
ئه‌زانێت ته‌ڕ ته‌ڕیت،
چونکه من له‌ناوتا داومه‌ته قوڵپه قوڵپ،
تک تکیش به‌سه‌رتا دائه‌که‌م
لێرە بە دوا تێکەستەکانی تر جێگای پێکەنین چونکە لەبەر ئەوەی شاعیرە کیشەیەکی فیکری نیە تا لە ڕیگایەوە پیرسۆنێلێکی وەکو یار دروست بکات بۆ لێکۆلێنەوە لە گرفتە فیکریەکەی بۆیە خۆشی نازانێت ئەیەوێت چی بڵێت ، وەک لەسەرەوە ئیشارەمان پیدا شاعیر کاسایەتیەکی دروست کردوە کە هێزێکی کاریگەری فەنتازی هەیە بەسەر جوڵەی سروشتەوە واتە کارلێکێکی فەنتازییە بەسەر گەشەی سروشتەوە بەڵام لێرەدا شاعیر خۆی دەبێتە ئەو کاراکتەرە بەهیزەو تەنانەت ئەتوانێت یاریش بکاتە شتێکی کارلێکراو ، واتە چیتر یار ئەو دەستکەوتە خەیاڵییە نیە کە ئەتوانێت گوڵەکان جۆگەلەکان خۆر و مانگ و پەلەوەرەکان بخاتەوە سەر ریتمی سروشتی خۆیان ، بەڵکە شاعیر خۆی دەبێتە ئەو پێرسۆنێلە وەک دەڵێت ‘ ئەوەی کە گوێی لە دەنەگت بێت ئەزانێت تەڕ تەرێت چونکە من لە ناوتا داومەتە قوڵپە قوڵپ’ ئاشکرایە ئەوەی یار ئەگەشێنێتەوە شاعیرە کە لە ناو یاردا داویەتیە قوڵپە قوڵپ ، بەم کردارەشی یار تەڕ دەکات و زیندوی دەکاتەوە تک تکیش بەسەریا دا ئەکەت ،، بێگومان ئەیەوێت بڵێت تۆ گوڵیت گوڵێکی زیز من وەکو باران بەسەر تۆدا دادەکەم و ئەتگەشێنەمەوە ، لیرەدا شوێنی یار وەک کارکتەریکی کارا بەسەر هەموو کارلێکراوەکانی ترەوە جێگەی گریان و بەزەییە چونکە لە ئەساسا ئەوەی ئەژێتەوە ئەوەی بەرەکەتی بارانی شاعیر زیندوی دەکاتەوە یار خۆیەتی نەک شاعیر ، بەڵام قەسدی شاعیر لە کۆپلەی یەکەمدا ئەم دەرەنجامە نەبوو کە ئێستا پێی گەشتین وەک خۆی دەڵێت ،تۆ که ئه‌چیته باخ
ماڵه‌که‌م پڕ ئه‌بێ له بۆنی گوڵه‌باخ،
کۆکه کۆک له خۆشیا هه‌ناسه‌م پڕ ئه‌بێ
له خوڕه‌ی جۆگه‌له، له‌گه‌ردی سه‌رخۆشی ناو هه‌تاو.
وەک دەبینین لێرەدا ئەوەی دەژێتەوە شاعیرە بە حزوری یار لە باخ ،، وەک پێشتر باسمان کرد شاعیر دەبێت لە ڕێگای کەسایەتیە خەیاڵییەکانیەوە گرفتە فیکریەکانی شرۆڤە بکات واتە لە هەمان کاتدا هەزارەها کەسایەتی ڕەوایە بۆ لێکۆڵینەوە لە کێشە فیکریەکانی نوسەر بەڵام بە سانترال کردنی کەسایەتی خودی نوسەر بەسەر کۆی دیمەن و فەنتازیاو گرفتە فیکریەکانەوە کارێکی نارەواو شەرم هاوەرە ، ئەگەر تەواوی کێشەکان خودی نوسەر بێت ، ئەگەر ئامانجی سەنترال دیسان نوسەر بێت ، ئەگەر ئیشی نوسین و خەیاڵ گوێزانەوەی گرفتە دەرونی و شەخسیەکانی نوسەر بێت ، کەواتە من بۆچی ناچارم ژیانی شەخسی شاعیر بخوێنەمەوە یان گوێم لێبێت ؟ منی خوێنەر چیکارم بە حەزو ئارەزوە شەخسیەکانی نوسەرە ؟ عەشقی نیو دەقی نوسەر ئەگەر هەمان ئەوەبێت کە من یان هاڕێکانم دەیکەین منی خوێنەر ئەبێت چی لێوەفێر ببم ، یاخود نەوەی دوای ئێمە ئەبێت چی لەم دەردەدڵەی شاعیر فێرببن وەکو پاشخانی ئەدەبی کوردی ؟ دەقی مەزن کاتیک دەتوانێت ڕامانچڵەکێنێت دەقێکە پڕە لە دەنگو خەیاڵو بۆن و نیگاری نوێ ، زمانێکە لە ناو هەزارەها زمانی تردا ، وێنەیەکە لە ناو سەرشارێک لە وێنەو جیهانی نەبینراوی تردا ، دەقی مەزن کاتێک دەتوانێت بەپێی خۆی ڕێبکات کە ئەتوانێت ماناکان لە پشتی خەیاڵ و فیکرو دیمەنەکانەوە بهێنێتەوە سەر شانۆ ، مانایەک بتوانێت سەدان وێنەی لە یاد کراو نەبینراو بهێنێتەوە ناو قوڵای زمانی هۆشیاری توخمەکان ، لە بەشێکی دیکەی دەقەکەیدا شاعیر دەڵێت ‘
سبه‌ینان، ئه‌و کاتانه‌ی خۆر هێشتا ساوایه،
تیشک به‌رچاوی جۆگه‌له ئه‌که‌وێت،
له‌خۆشیا ئاو ئه‌ڕژێته ژێر گوڵ،
ئه‌وده‌م یار به خۆی و زه‌رده‌ی لێوییه‌وه دێته باخ.
ئیتر لێرەدا شاعیر گێلەمان پێدەکات و پێمان دەێڵیت نەخێر نە یار ئەو هیزە کاریگەرو فەنتازیەیە کە ئەتوانێت جوڵەی سوروشت ڕێک بخاتەوەو نە منیش ئەو کائینە باڵایەم کە بتوانم یار بهێنمەوە ناو کەفوکوڵی ژیان ، بەڵکە ئەوە سبەینان خۆیەتی ئەوکاتەی کە خۆر ساوایە و تیشک بەرچاوی جۆگەلە دەکەوێت و لە خۆشیا هەڵبەتە لە خۆشی تیشک ئاو ئەڕژێتە ژێر گوڵ و ئەو دەم یار بە مەکرو نازەوە دێتە ناو باخ ،، سەیر بکەن لێرەدا ئەسڵەن کێشەیەک لە گۆڕێ نییە ، هەموو ڕێک و ڕەوانە ، خۆری سوبحەینان ، تیشک جۆگەلە ئاو و گوڵ ، دواجاریش یار کە هەموو شت رێک بوو کە هەموو شت بێ گرفت بوو بە لەنجەو لار دێتە باخ ،، گرفت ئەوەیە نازانین ئەم کۆپلەیەی بۆ نوسیوە چونکە هیچ خزمەتێک نە بە یار نە بە شاعیر نە بە گرفتی جوڵەی سروشت نەکات ، واتە ئەم کۆپلەیەش وەک ئەوانی تر خاوەنی هۆشیارییەیکی پرۆبلاماتیک نیە کە بیەوێت لە گرفتێک بکۆڵێتەوە .
٥
یار لە باخە یان لە هۆپیتال ؟
• هیچ شتێک لەوە سەخت تر نیە گەرەکت بێت لە دەقێکی زۆر خراپ و نا هۆشیار بکۆڵیتەوە ، چونکە ئەو دەقە نەک هاوکاریت ناکات بۆ دۆزینەوەی ‘ئیدێ’ی نوێ بەڵکە نا ئومێدت دەکات لەوەی بتەوێت لە ڕێگای شرۆڤەکانتەوە شتێک سەوز بکەیت ، چونکە نوسەر کۆمەڵێک دەستەواژەت ئەداتێ و لە پڕ لێی پەشیمان دەبێتەوە ، لە شوێنێک جەوهەرێکی خالیقانە ئەبخشێتە کاراکتەرێکی نێو دەق و لە شوێنێکی تر بێ هۆکار ئەو کاراکتەرە وەردەگێڕێتە سەرمەخلوقێکی ئاسایی و ساف و سۆڵ و بێ گرێ ، وەک ئەوەی کاک هیوا قادر دەیکات ، لە شوێنێک دەڵێت ‘ که یار ئه‌چێته باخ، گیا ئه‌ڕوێ، گه‌ڵا ئه‌له‌نگێ، ئاو خوڕه خوڕ ئه‌ڕژێ ، ئەم سیفەتە پتر لە سیفەتی خالقێک دەچێت کە دەست لێدان و بینین و جێکردنەوەی لە نێو کاتیگۆریی مەخلوقدا مەحاڵە ، بەڵام خێرا لەم ‘ئیدییە’ نا ئومێدمان دەکات و دەڵێت ،’ با بۆنی شیرینیی لێدێت
که یار نوقڵێک ئه‌خاته ده‌مییه‌وه، بێ مانایە سیفەتی خواردن بدەیتە پاڵ خودایەک کە پیشتر گیاو گەڵاو ئاوی ڕواندو باراند ، کەچی ئێستە دەڵێت ‘ نوقڵێک دەخاتە دەمیەوە’ ئەم ئاستە لە هۆشیاری دەق ئەوەندە خراپ و لە خوارەوەیە کە هیچ ماناو مەفهومێک نیە جێگای بکاتەوە وڕێنە نەبێت ، ئینجا دەڵێت ‘ که یار ده‌ست ئه‌خاته حه‌وزی باخه‌وه
بۆ ئه‌وه‌یه نه‌هێڵێت مانگ بخنکێت،
بۆ ئه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ خوڕه‌ی فواره‌یا
ختووکه تا ژێر شاپه‌ڕی کۆتر بگات. ئەسڵەن هێز نیە بزانێت ئەم ڕستانە بێجگە لە وێنە سازی بێ ماناو تەعبیراتی بێکەڵک هیچ مانایەکی تر ئەدەن بە دەستەوە ، یار دەست دەخاتە ناو حەوزەوە کە نابێت ئەو کارە بکات چونکە پێشتر سیفەتی سوپیرمانی پێدرابوو سوپێرمانێک لە ڕۆحی خەلیقەتدا ، ئینجا بێ هۆ بێ سەبەب ئەڵێت بۆ ئەوەی لەگەڵ خوڕەی فوارەیا ختوکە تا ژێر شاپەڕی کۆتر بگات !!! لە شوێنێکی تر دەڵێت ‘ که یاد ئه‌چێته باخ، سێو پێ ئه‌گات
ده‌م پڕ ئه‌بێت له ئاوی نارنج،
ده‌مه‌شێر ناوی خۆی له‌بیرئه‌چێته‌وه
که ده‌م ئه‌گرێته‌وه بۆ ماچی با. ئەم ڕستانە تەنها لە خزمەتی بۆشایی و هیچدان ، هەندێک وێنەو دەستەواژەی بە یەکەوە دوراو بە شێوەیەکی ناڕێک و بێ مانا ڕیزکراو ، ئەگەر رەوا بێت ئیدێی پرسیار لە پرسیار لە جاک دێریدا قەرزبکەین بۆ خوێندنەوەی ئەم دیاردەی هیچ نە گوتنە لە شیعری سەردەستەی کوردیدا ، ئەوە من پرسیار لەوپرسیارە دەکەم کە لێرەو لەم کاتەدا خۆی فەرز دەکات کە بۆچی پرسیاری نێو کۆنتێکستی دەق خودی خۆی پرسیارە لەسەر پرسیاری نێو چێتی دەق و ئامانجەکانی ، تەنها ڕێگایەک یاخود شانسێک ئەگەر هەبێت و لە توانایدا بێت وەڵامی ئەم پرسیارەباتەوە سێ خاڵی زۆر گرنگە ، خاڵی یەکەم هۆشیاری نوسەر ، خا ڵی دووەم هۆشیاری دەق ، خاڵی سییەم هۆشیاری خوێنەر ، من پێچەوانەی تەواوی ئەو بیروڕایەنە بیر دەکەمەوە کە پیان وایە دەق و خوێنەر و نوسەر سێ هەرێمی سەربەخۆ و ئازادن ، چونکە ئەگەر ئێمە لەبەردەم نوسەرێکی نا هۆشیار و نەتەواندا بین لەبەردەم خەیاڵ و فیکر و زماندا ، ئیدی چۆن چۆنی ئەتوانین شانسی ئەوەمان هەبێت دەق و خوێنەر بگەیەنینە ئاستی سەربەخۆ بوون کە توانای ئەوەیان هەبێت فیکرو خەیاڵی خۆیان لە پانتاییەکی فرانتری فیکرو خەیاڵدا مانای نوێ بەرهەم بهێنن ؟ واتە کاتێک ماحوی دەڵێت ، بە ئاوی تێگەیشتین ئیمە دونیا هەر سەرابێ بوو سبەی دەشچین بە خنکان و لە وشکیشە مەلەی مەخلوق ، لێرەدا ئەتوانین سەربەخۆیی ئەم دەقە بێ زۆرە بملێ بسەلمێنین ، چونکە تێکستەکە دەرهاویشتەیەکی فەلسەفیە کە خەیاڵ ئەیهێنێتە ماڵی زمانەوە بەم شێوەیە ئێمە لەبەردەم سێ کردەی سەختداین ، فیکر، خەیاڵ، زمان ،سێ رەگەزی ڕاستەقینەی مافی سەربەخۆیی دەق ، بەهەمان شێوە ، خوێنەر لەو شوێنەی دەرکی بەوە کرد دەق گەشتۆتە جیهانی سەربەخۆی خۆی ئیدی خوێنەرو تواناکانی دەگەنە مافی سەبەخۆ بون هەڵبەت شاعیر چیتر ئەو بکەرە دیار و حاشا هەڵنەگرە نیە کە پێش نوسینی دەق هەستیپێدەکەین ، وەک ئەوەی دریدا لە خوێندنەوەی کافکادا ئەڵێت ، کەتێک کافکا دەخوێنمەوە هەست ناکەم شتێک هەبێت ناوی کافکا بێت بەڵکە هەست دەکەم لەبەردەم سەرزەمینێکی نەبیراو نە بیستراو نامۆدام ، هێندەی سەربەخۆیی ئەم هەرێمە فرانەی دەق هەست بە ڕاکە ڕاکەی فیکرو خەیاڵی خۆم دەکەم بۆ نێو قوڵای دەق ، وەک دەبینین لیرەدا ئەوەی جێگەی بایەخی رەخنەگر نەبێت نوسەری دەقە ، ئاشکرایە ئەگەر نوسەر نەتوانێت هۆشیاری خۆی بخاتە پێش هۆشیاری دەق و خوێنەرەوە ناتوانێت سەربەخۆ بێت ،لە خوێندنەوەی شیعری هیوا قادرەدا بەردەوام دەبێت بگەڕێینەوە بۆ لیدانی دڵی خۆی کەفو کوڵی باری دەرونی خۆی ، هەروەها ئامانجی غەریزی نوسەر خۆی کە دەبێتە بار بەسەر دەق و خوێنەرەوە ، هەڵبەت زۆر ڕوونە ئەم جۆرە لە نوسین هیچ ئەرکێکی فیکری و مەعریفی پیوسیت نیە چونکە مێژووی دەردە دڵ زۆر درێژ ترە لە مێژووی فیکرو شیعر ، ئەوەی وادەکات شیعر لە دەردە دڵی ڕۆژانە جیابکاتەوە ئامانجی فراوانی فیکری نوسەرە لەبەردەم کردنەوەی جیهانێکدا کە بەر لە هەموو شت خەیاڵی فیکری دەق و خوێنەر توشی شۆک و سەرسوڕمان دەکات .
شەهید کەوڵۆسی
ماویەتی
2011 فەرەنسا
