شیمیاییوارانوو هەڵەبجەی و وەرپەرسی وەڵاتە زلهێزەکا

بێگومان کۆمەڵکوشی هەڵەبجەی  گەورەتەرین و بێ بەزەیانەتەرین کۆمەڵکوشی بە چەکی شیمیایی بێ  جە ئاستوو دنیاینە دماو  شەڕوو  دووهەمی جەهانی. جە گەرماگەروو ئا شەڕینە جە ئۆردووگا خۆفناکەکاو ڕژیموو نازیەکاو ئاڵمانی بە تایبەت جە ئۆردووگا مەرگبارەکاو ئاوشویتسی(Auschwitz) هەر جارێۆ  به هەزاران ژنی و زاڕوێو پیرێ و جوانێ  بە گازێ کوشەندێ جۆراجۆرێ جە ماوێوە فرە کورتەنە خنیکیەنێ و سوچیەنێ. شێوەو ئی کارەساتە مێژوویە ڕۆ 16.03.1988  جە گەرماگەرموو شەڕوو ئێراق و ئێرانی ئی جارە جە هەڵەبجەنە دوبارە بیوە و دیسان گازە کوشەندەکاو ئاڵمانی  بە دەسوو ڕژیموو بەعسی فاشیستی بە یەکجار و جە ماوێوە فرە کورتەنە 5000 ژنی و زاڕۆڵێ و پیرو جوانێ هەڵەبجەیشا خنیکنای و کوشتێ.

 فرە کەسێ پسپۆڕێ و شارەزاێ بواروو دادوەری ئی کۆمەڵکوشیە بە  ژێنۆساید منیارە. هەر پاجورە کە کۆمەڵکوشی جوولەکەکا  بە دەسوو ئاڵمانی نازی  بە پاو  پیمانەو نەتەوە یۆگێرتەکا بە ژێنۆساید ئەشناسیا، بە پاو ئا پیمانەیە  کارەساتوو  هەڵەبجەیچ مشۆ  بە ژێنۆساید بشناسیۆ،چوونکە یۆشیێ  فرێ چی دوە کارەساتەنە گنا وەرچەم. ژێنۆساید گەورەتەرین و دڕندانەتەرین  تاوانەنە  کە وەراوەروو کۆمەڵگاو مرۆڤایەتینە کریاێنە و کریۆ.( من جە دەرفەتێوتەرەنە بە تێرووتەسەڵی چی بارەوە  بابەتێو  وزوو وەروو دەسوو شمەی وانەری  ئازیزی)

هەڵپەرستی و چەمپۆشی ڕێکوزیاو نەتەوە یۆگێرتەکا UN))  

کارەساتوو  هەڵەبجەی وەرەچەماو کۆمەڵگاو مرۆڤایەتی و زلهێزە جەهانیەکانە قۆمیا و بێ گومان بە بێ هامکاری ئا زلهێزا،بە تایبەت ئاڵمان و ئەمریکا و شۆرەوی(سوڤیەت) و جارانی،پا ئاسانیە نەلێ وەرەو. ڕژیمە فاشیستەکەو سەدامی ملهوڕی وەڵتەر چەکی شیمیایش هەم جە کوردستانەنە و هەم جە شەڕوو ئێراقوو ئێرانینە بەکارئاردەبێ. ئینەیچە پەی ڕێکوزیاو نەتەوەیۆگێرتەکاUN))ی ئاشکرا بێ.(UN)چێروو گوشاروو  وێرووڕای گردی جەهانینە دمامتەر جە گەڵاڵەنامەکاو  612 و 620 و شەڕوو کەنداوینە  بەکارئاردەی ئی چەکیشە سەرکۆنە کەرد، بەڵام نامێ ئێراقیش پیسەو بەکارئاوەروو ئی چەکیە نەبەردە. چانەیە شورەیتەر عانیە کە سەدام جە ساڵەو 1987ی بە ئاشکرا و جە چن ناوچێ  کوردستانینە چەکی شیمیاییش بەکار ئارد، UN))  هیچ دژکردەوێوەش نەرمانا و ئینەیچە هاندەرێوە بی پەی سەدامی تا بە بێ کێشە بەردەوام بۆ سەروو بەکارئاردەی ئی چەکیە جە کوردستانەنە. دماو شیمیایوارانوو هەڵەبجەی و شاڵاوەکاو ئەنفالیچ نە UN)) و نە زلهێزەکا بە ئاشکرا ئا جەنایەتەشا سەرکۆنە نەکرد و ئەگەر چێلاوچەولایچەو بە ناڕەسمی باسێوەش وەنە کریابۆ،هیچ گیرووگرفتێوەش پەی سەدامی نەنیانەو. ئی کردەوە نامرۆڤیانە جە گلێرەوبیەی کۆمیسیۆنوو مافوو مرۆڤی سەر بە UN))ی جە ئەوەڵوەهاروو ساڵەو 1989ی ئاشکراتەر بی و یاوا چڵەپۆپەو شوورەیی ویش. باسی سەرەکی ئی گلێرەوبیەیە پاشێلکاری مافوو مرۆڤی و بەکارئاردەی چەکی شیمیایی جە ئێراقەنە بێ. چا گلێرەوبیەینە وەڵاتە عەرەبیەکا و وەڵاتە سوسیالیستەکاو ئا سەردەمیە و وەڵاتە وەرنیشتەیەکا بە فرەیی دەنگی ئا باسەشا بێئاکام کەرد و تەنانەت ناستشا کە گەڵالەنامەو سەرکۆنەکەردەی ڕژیمە تاوانبارەکەو سەدامی پەسەندکریۆ. هەر چی پێوەندینە جە گلێرەوبیەی ڕیکوزیاو (Genfer Protokoll)ی کە جە مانگەو مارسوو ئا ساڵیە(1989) جە پاریسەنە لواڕاوە، بە هیچ شێوازێو نامێ بەکارئاردەی چەکی شیمیای جە ئێراقەنە نەبریا.(Genfer Protokoll ڕێکوزیایەوە گەردوونین  پەی چەمداریکەردەی و قەدەغەکەردەی گردجۆرە چەکی شیمیای و بیۆلۆژی. ئی ڕێکوزیا جە ساڵەو 1925نە، جە شاروو ژنێوو سویسینە مەرزیانەرە). 

دەوروو زلهێزەکا پەی بەرهەمئاردەی چەکی شیمیایی ئێراقی :

ئاڵمان، ئەمریکا، بەریتانیا، هولەند، فەرانسە، شٶرەوی جارانی و….  دەورێوە سەرەکیشا بیەن جە یاردیدای ئێراقی پەی بەرهەمئاردەی چەکی شیمیایی، چ بە کەرەسەی خام و چ بە یاونای زانایی تکنیکی. ڕێکوزیاو (Medico International)ی جە گۆڤاروو (Kurdistan Aktuell) ی ساڵەو 1998ی نامێ 56 هەرمانگای بەرهەمئاوەرێ(شەریکێ) ش وەڵا کەردێوە کە بە ساڵان و بە چڕووپڕی یاردیدەرێ ڕژیموو سەدامی  بیەنێ پەی بەهەمئاردەی چەکی شیمیایی.

 وەختوو وێش ساڵەو 2002 ڕژیموو بەعسی کە  ئەرکدار کریابێ بە هەمکاری UN)) ی پەی ئاشکرا کەردەی چەکە کوشەندەکاش، جە ڕاپۆرتێوەنە پەی ئەنجومەنوو ئاسایشی نامێ  زیاتەر جە 80  هەرمانگای بەرهەمئاوەرێ، کۆمەڵێو تاقیگەی پەیجۆریکەرێ دەوڵەتیە و کەرتوو تایبەتی و چنها کەسایەتیێ  ئاڵمانیەش ئاشکراکەردێ، کە هەر جە ساڵەو 1975 یەو بەردەوام کەرەسێ پەیوازێ تەکنیکیە و کەرەسەی خام و زانایی تەکنیکشا دان بە ڕژیمو ئێراقی پەی بەرهەمئاردەی چەکی کۆمەڵکوشی شێمیایی و بیۆلۆژی و ئەتۆمی. چا ڕاپۆرتەنە ئاشکرا کریا بێ کە کیاستەی ئا گردوو کەرەسە جۆراوجۆرا بە ئاگاداری وەرپەرسێ پایەبەرزێ دەوڵەتوو ئاڵمانی  بیەن و ئەنجام دریان.

 گردوو ئا شەریکە ئاڵمانیا وکەسایەتیەکا دیارێنێ و پەی گردی ئەشناسیاێنێ. بە پاو زانایی چاپەمەنیە ئاڵمانیەکا نزیکەو 70% و ئا گازە ژاراوی و کوشەنداو ئێراقیە بە یارمەتی شەریکە ئاڵمانیەکا بەرهەم ئامێنێ (Süddeutsche Zeitung 26.11.1997) . جە مانگەو ئووتی 1990ی 7 کەسێ جە کاربەدەساو چنە چا شەریکا ( Preussag, W.E.T., Karl Kolb, Planet, Thyssen, Rheinstahl, Rhein-Bayern,  و..جە شارەکاو  Hannover و Dreieich و Hamburg) نە قٶڵبەسێ کریای. دوێ جا وەرپەرسا کارمەندێ (BND، ڕێکوزیاو سێخوڕی بەروو ئاڵمانی) بێنێ (Süddeutsche Zeitung (29.08.1990. بەشێوە فرەو ئا کاربەدەسا بە بێ سەزا و چن کەسێچشا بە سەزایوە فرە سووکە جە دادگانە زیایرە.

30%و ئا گازە کوشەندا و کەرەسەکاتەری،جە وەڵاتەکاتەریوە،کە نامێشا سەرتەرەو ئاماینە،ئامێبێنێ. 

کڵاوسوورە  کوردیەکا

هەرپاسە کە وەڵتەر ئاماژەم پەنە کەرد،رژیمو بەعسی وەڵتەر جە شەڕوو ئێراق و ئێرانینە وە هەر پاسە جە سالەو 1987 ینە جە چن ناوچێتەری کوردستانیەنە چەکی  شیمیایش بەکار ئاردە بێ. ئینەیچە هەم پەی ئێرانیو و هیزە کوردیکا و هەم پەی زلهێزە جەهانیەکایچ دیار و ئاشکرا بێ . ئانەیچە کە زلهێزەکا وەراوەروو ئی تاوانکاریاوە بێدەنگیشا هۆرچنیە بێ، پەی ویرووڕاو گردی جەهانی و کوردی و بە تایبەت پەی هێزە کوردیکا سەلەمیا بێ. هەر ئی بێدەنگیە هاندەرێوە بێ پەی سەدامی کە دیسان ئی چەکیە بەکار بارۆوە و جە هیچ کەسوو لایەنێوە نەسڵەمیۆوە. سەرەڕاو ئانەیە بەشێوە جە هێزە کوردیکا وێشا کەرد بە بەشێوە جە جەنگوو دوێ داگیرکەرێ کوردستانی و بیێ بە کڵاوسوورێ سپاو پاسداراو ئێرانی و کەوتێ وەڵێشا و ئاردێشا تا دڵێ شاروو هەڵەبجەی.

 بەشێوە چا کڵاوسوورا تەنانەت جەعانوو شیمیایوارانەکەینە بە گردجۆرە چەکێو وەرگیریشا کەرد جە ژەنووزاڕوی بێ تاوانوو بێ پەناو هەڵەبجەی و ناستشا چا کارەساتەنە ڕزگارێ با. 

ڕاسەن کە تاوانباری سەرەکی ڕژیمە فاشیستەکەو سەدامین ودماتەریچ ئا وەڵاتانێ کە یاردیدەرش بیەنێ. بەڵام بە یاگێ وێش کۆماروو ئیسلامی ئێرانی و کڵاوسوورەکایچ  تاوانبارێنێ. چوون ئادێ زانێنێ کە سەدام ئی چەکیە بەکار مارۆ. ئادێچ ناوەرپەرسانە زەمینەشا پەی ئەنجامدای ئا تاوانێ ئامادە کەرد. 

جە بڕێوە وەڵاتی ئوروپاینە،جە بەشوو ئاماولواینە،سەزایەوە یاساییە هەنە بە نامێ”سەزاو وێپارێزنای جە یاردیدای”. ئینە پا ماناینە کە ئەگەر شۆفیرێوە بە ماشین بدۆ وەنەو کەسێوە و نەمردۆ و بلۆ. لایەنی یەرەمیچ کە بێ ئاگان جە ڕوەداکەی، بەڵام لاشەنە ویەرۆ و کەسە زامدارەکەی وینۆ. ئەگەر نەوەزۆرە و یاردی زامدارەکەی نەدۆ، پەی نمونەی تەلەفون نەکەرۆ پەی پولیسی و پەی دوکتوری،ئادیچ سەزا دریۆ.

جا سەروو بنەماو  ئی جۆرە یاسایا مشۆ سەزاو کۆماری ئیسلامی ئێرانی و کڵاوسورەکا جە کۆمەڵکوشی هەڵەبجەینە جە دادگایەوە بێلایەنە و تایبەت بە تاوانکاری کۆمەڵکوشی یان ژێنۆسایدی  چێشە بۆ؟

موختار کەریمی،  15.03.2013 – ئاڵمان