فێرگە فەلسەفییەكانی گریك

فەلسەفەی كۆنی گریك لە سەدەی حەوتەمی پێش زاینەوە تا سەرەتای ئیمپڕاتۆریەتی ڕۆمانی لە سەدەی یەكەمی دوای زاین درێژدەبێتەوە. لەو ماوەدا پێنج نەریتی فەلسەفیی مەزن دروست بوون و ئەوانیش لە پلاتۆنیزم،ئەریستۆتێلیزم،ستۆیسیزم،ئێپیكۆریزم و سكێپتیسیزم پێك هاتبوون.

دەسەڵاتی عەقڵ

فەلسەفەی كۆنی گریك خۆی لە فۆرمە سەرەتاییەكانی دیكەی تیۆریزەكردنە فەلسەفیی و تیۆلۆژییەكان جیادەكاتەوە كە جەخت لە لە عەقڵ لەبەرابەر هەستەكان یان سۆزەكان دەكاتەوە.بۆ نموونە لە ناو بەناوبانگترین ئارگۆمێنتەكانی عەقڵی پەتیدا ئێمە ئەوانە دەدۆزینەوە كە لە دژی شیمانەی بزوتنەوەن كە لەلایەن (زینۆن)ەوە خراوەتەڕوو.

فەیلەسوفەكانی بەرایی

پێش سۆكرات كە مامۆستای پلاتۆنە و كەسایەتیەكی گرینگە لە سەرهەڵدانی فەلسەفەی ئەسیناییدا لە كۆتایی سەدەی پێنجەمی پێش زاین،ژمارەیەك كەسایەتی گرینگ لە دورگە بچووكەكان و شارەكانی سەرتاسەری دەریای سپی ناوەڕاست و ئاسیای بچووكدا خۆیان وەك فەیلەسوف ناساند،تالیس، پارمێندیس، زینۆن،هێراكلیت،پیتاگۆراس،وهەموویان پەیوەندیان بەم گروپەوە هەیە.ژمارەیەكی كەم نوسین و فراگمێنتی ئەم فەیلەسوفانە تا ئەمڕۆ بە پارێزراوی ماونەتەوە،ئەمە لەبەرئەوەیە كە لە جیهانی كۆنی گریكیدا تێكست بۆ گواستنەوەی فێركارییە فەلسەفییەكان تا سەردەمی پلاتۆن (سەرەتای سەدەی چوارەمی پێش زاین)وەك خاوەنیەتی سەیری نەدەكرا،بابەتە خوازراوەكان ئەمانە بوون:پڕەنسیپی ڕیلیتی(بۆ نموونە یەك یان لۆگۆس) چاكە،بەهای ژیان شیاوی بوونە،جیاوازی نێوان دەركەوتە و ڕیلیتی،جیاوازی نێوان مەعریفەی فەلسەفی و ڕای ئاسایی.

پلاتۆنیزم:

پلاتۆن(427- 347 پێش زاین) یەكەم فەیلەسوفە لەناو فەیلەسوفە سێنتەرییەكانی فەلسەفەی كۆن و یەكەم نوسەری سەرەتایە كە ئێمە دەتوانین نوسینەكانی لە فۆرمێكی سەرنج ڕاكێشدا بخوێنینەوە.ئەو تاڕادەیەك لەبارەی هەموو بابەتە فەلسەفیە گرینگەكان نوسیویەتی و ڕەنگە بەهۆی تیۆری جیهانەكان و فێركارییە سیاسیەكانی بەناوبانگترین فەیلەسوفی فەلسەفەی خۆرئاوا بێت.ئەو لە ئەسینا لە سەرەتای سەدەی چوارەمی پێش زاین فێرگەكەی خۆی بەناوی ئەكادیمی دامەزراند و تا ساڵی هەشتا و سێی دوای زاین كراوەبوو.ئەو فەیلەسوفانەی كە دوای مەرگی پلاتۆن لە ئەكادیمیادا وانەیان دەوتەوە،پشكیان هەبوو لە لەخۆشەویست كردنی ناوی ئەودا،هەرچەندە ئەوان بەردەوام گەشەیان بە ئایدیاكانی مامۆستا كەیان نەدا،بۆ نموونە كاتێك ئارخيلاوس پیتەین بەڕێوەبەری ئاكادیمیا بوو لە ساڵی (272) پێش زاین ئەكادیمیا بوو بە سێنتەرێكی بەناوبانگی سكێپتێسیزمی ئەكادیمی كە ڕادیكاڵترین فۆرمی سكێپتێسیزمە تا ئەمڕۆ.لەبەر هەمان ئەو هۆكارانە،پەیوەندی نێوان پلاتۆن و ناوی ئەو نوسەرانەی كە وەك پلاتۆنیست لە سەرانسەری مێژووی فەلسەفەدا خۆیان ناساند ئاڵۆز و وردە.

ئەریستۆتێلیزم

ئەریستۆتێلیس خوێندكاری پلاتۆن بوو و تا هەنوكە یەكێك لە كاریگەرترین فەیلەسوفانی خۆرئاوایە،ئەو هاوكارییەكی بنچینەیی بۆ گەشەپێدانی لۆژیك كرد(بەتایبتی تیۆری سیلۆگیزم)، ڕەوانبێژی (rhetoric)،بایلۆژی،و لەناو ئەمانەشدا تیۆری جەوهەر و ئێتیكی فەزیلەتی فۆرمە لەكرد.ساڵی (335) پێش زاین ئەو فێرگە فەلسەفیەكەی خۆی لە ئەسینا بەناوی لایسیوم (Lyceum) دامەزراند كە پشكی هەبوو لە بڵاوكردنەوەی فێركارییەكانیدا.ئەریستۆتێلیس لەوە دەچێ هەندێك تێكستی بۆ گشت نوسبێت،بەڵام هیچیان نەماون.ئێمە كە ئەمڕۆ كارەكانی ئەو دەخوێنینەوە بۆ یەكەم جار لە ساڵی (100)پێش زاین ئامادەكران و كۆكرانەوە.كاریگەری نوسینەكانی ئەو بەشێوەی نائاسایی نەك تەنیا لەسەر نەریتی خۆرئاوا،بەڵكو لەسەر نەریتی هیندی (فێرگەی ناییا) و عەرەبیش (ئەڤیرۆس یان ئبین روشد)داناوە.

ستۆیسیزم:

فێرگەی ستۆیسیزم لە دەوروبەری ساڵی (300)پێش زاین لەلایەن (زینۆ)ی سیتیوم لە ئەسینا دامەزرا.فەلسەفەی ستۆیكی سەرنجی خۆی لەسەر پڕەنسیپی مێتافیزیكی چڕدەكاتەوە كە پێشتر لەناو ئەوانی دیكە و بەتایبەتی لای هێڕاكلیت گەشەی پێدراوە: ڕیلیتی لەلایەن لۆگۆسەوە بەڕێوە دەبرێ وئەوەی ڕوودەدات پێویستە.لەڕوانگەی فەلسەفەی ستۆیسیزمەوە ئامانجی فەلسەفاندن لای مرۆڤ  بریتی یە لە بەدەست هێنانی حاڵەتی ئاسوودەیی ڕەها (absolute tranquility)، وئەمەش لەڕێگەی فێركردنی بەدوای یەكدا دادێت كە لە پێداویستیەكای مرۆڤ بێ نیازە.فەیلەسوفی ستۆیكی هیچ ترسێكی لە دۆخی جەستەیی یان كۆمەڵایەتی نییە،پەروەردەی ئەو پشت بە هیچ پێویستیەكی جەستەیی،یان هیچ سۆزێك، كەل و پەل یان پەیوەندی تایبەتی نابەستێت.ئەمە مانای ئەوە نییە فەیلەسوفی ستۆیكی بە دوای لەزەت،سەركەوتن،یان پەیوەندییە درێژ خایەنەكان دا وێڵ نییە: با بەشێوەیەكی سادە بڵێن ئەو بۆ ئەوان ناژیت.دژوارە كاریگەری فەلسەفەی ستۆیسیزم لەگەشەپێدانی فەلسەفەی خۆرئاوادا لەناو  ئەو هەوادارانەدا زۆر مەزەندە بكەین كە زۆر خۆیان بۆ ئەو تەرخان كردبوو: ماركیز ئورلیوسی ئیمپڕاتۆر،تۆماس هۆبز و دێكارت.  

ئێپیكۆریزم:

لەناو فەیلەسوفەكاندا ڕەنگە ئێپیكۆر یەكێك بێت لەوانەی كە زۆرترین جار لە گوتاری نافەلسە فیانەدا باسی لێوە كراوە،ئێپیكۆر بڕوای وابوو كە بەهای بوونی ژیان ئەوەیە ژیانمان بۆ گەڕان بەدوای لەزەتدا ببەینەسەر،بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە: كام لە فۆرمەكانی لەزەت؟لەسەرانسەری مێژووی فەلسەفەدا ئێپیكۆریزم وەك باوەڕێك زۆرجار بە هەڵە دەرك كراوە بەوەی كە زێدەڕەوی لەزەتە نەفرینەكانی جەستەدا   دەكات.بەڵام بە پێچەوانەوە،ئێپیكۆر خۆی بەوە بەناوبانگ بوو كە لە خواردندا خووی میانەڕەوی هەبوو وخۆی خۆكۆنتڕۆڵ دەكرد.ئامۆژگارییە كانی ئەو هەمیشە مرۆڤی بەرەو مەعریفەی هاوڕێیەتی و هەرجۆرە چالاكییەك ڕێنوێنی دەكرد كە ڕۆحمان تا باڵاترین ئاست بەرێت وەك: مۆزیك،ئەدەب و هونەر.ئێپیكۆریزم لەناو ئەوانی دیكەدا بە پڕەنسیپە مێتافیزیكییەكان شیكار كراوە،وەك ئەوەی كە جیهانەكەمان لەدەرەوەی جیهانە زۆر مومكینەكانی دیكەوە یەكە و ئەوەی ڕوودەدات لە ڕێگەی چانسەوە بۆ مرۆڤ دێتە پێش.ئەم باوەڕەی دوایی لە پەرتووكەكەی لوكریتوس لەبارەی سروشت(on nature) گەشەی پێدراوە.

سكێپتیسیزم:

پیڕۆنی ئێلس یەكەمین فەیلەسوفی سكێپتیسیزمی گریكی كۆنە ولەوە دەچێ هیچ تێكستێكی نەنوسیبێ، ئەو سەرنجی لە باوەڕی ئاسایی نەداوە و لەم بارەوە هیچ پەیوەندیەكی بۆ بنچینەیی ترین  خووە سروشتیەكان دانەناوە،ڕەنگە پیڕۆن بە نەریتی بودیستی سەردەمەكەی كاریگەربووبێت.ئەو بڕوای وابوو كە خۆبواردن لە بڕیار(suspension of judgment) وەك مانایەك بریتی یە لە بەدەست هێنانی ئازادی لە پشێوی كە تەنیا دەتوانێت بۆ بەختەوەری ڕێنوێنیمان بكات.ئامانجی ئەو لەمەدا بریتی بوو لە پاراستنی هەموو ژیانی مرۆڤ لە دۆخێكی پرسیاری سەرمەدیدا.لەڕاستیدا نیشانەی سكێپتیسیزم بریتی یە لە خۆبواردن لە بڕیار.لە ئەوپەڕگیرترین فۆرمی سكێپتیسیزمی ئەكادیمیدا كە سەرەتا لەلایەن ئارخيلاوس پیتەین فۆرمەلە كرا هیچ شتێك نییە پێویست نەبێت كە گومانی لێ بكەین و بەتایبەتی زۆرترین فاكت ئەوەیە كە دەتوانین هەموو شتێك بیخەینە بەر گومان،فێركارییەكانی سكێپسيسیستە كۆنەكان كاریگەریەكی قووڵی لەسەر ژمارەیەك فەیلەسوفی سەرەكی خۆرئاوا دانا وەك: ئەنیسدیمیوس سەدەی یەكەمی پێش زاین،سێكتوس ئێمپریكوس سەدەی دووەمی دوای زاین،میشێل دی مۆنتاین،دێكارت(1533 – 1596)، دەیڤید هیوم،جۆرج ئی مۆڕ،لودویگ ڤیتگنشتاین،زیندوكردنەوەیەكی هاوچەرخی گومانی سكێپتيسیستانە لەلایەن هیلاری پوتنام لەساڵی (1981) دەستی پێكرد،و دواتر لە فیلمێكدا بەناوی ماتریكس لە ساڵی (1999)گەشەی پێدرا.

ئەندێریە بورگینی*

وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: صباحی مەلاعەوڵا

* ئەندێریە بورگینی لە ئیتاڵیا لەدایك بووە و بروانامەى دكتۆرای لە فەلسفە زانكۆی كۆڵۆمبیا  وەرگرتووە.

سەرچاوە

http://philosophy.about.com

Ancient Greek Philosophy

The Five Great Schools

By Andrea Borghini