كورتەیەك لەبارەی ئەدەبی ئەمریكی
بەشی یەكەم
سەرەتاكانی نووسین لە ئەمریكا
دەركەوتنی دامەزراوەی ئەدەبیی ئەمریكی، دەگەڕێتەوە بۆ نەریتی گواستنەوەی ئەفسانە و چیرۆك و گۆرانی بەشێوەی زارەكی. نەریتی گۆرانی لەناو كلتووری هیندییەكاندا شتێكی باو بووە. ئەو گواستنەوە زارەكییەش بابەتی هەمەچەشنی وەخۆ گرتبوو. لەناو بابەتەكاندا شكۆمەندی بۆ سروشتی ڕۆح و جەستە و دایك دەدرەوشایەوە. هەروەها گرینگیدان بە سروشت بۆ ئەو ڕەهەندە دەگەڕێتەوە، كە سروشت سەرچاوەی ژیانە و هێزێكی ڕۆحی گەورەمان پێشكەش دەكات. كارەكتەری ناو ئەو چیرۆك و گۆرانی و ئەفسانانە، دەكرا ئاژەڵێك یان ڕووەكێك بێت. هەندێ جار دروشمی ناو بابەتەكان پەیوەندی بە هۆز و گروپەكانەوە هەبوو.
بەشداری كلتووری هیندییەكان لە ئەدەبیی ئەمریكیدا، لە سەرووی پێشبینی ئێمەوەیە. ڕۆژانە وشەگەلی هیندی خزاونەتە ناو زمانی ئینگلیزییەوە، بۆ نموونە:
(Cane – tobacco – potato – tomahawk – moccasin –totem – permission – moose – raccoon)
یەكەم تۆماری دۆزراوەی ئەوروپی لە ئەمریكا، بە زمانی ئەسەكەندەنافییەكان بووە. تۆمارەكە باس لە داستانێكی كۆنی نەرویجیەكان دەكات ، كە كەسێك بەناوی (لیف ئریكسۆن) و گروپێكی نەرویجی ، سەركێشییەك ئەنجامدەدەن. شوێنی ڕووداوەكە باكوری ڕۆژهەڵاتی ئەمریكا، كە ڕەنگە ئەو شوێنە لە ئێستادا وڵاتی كەنه‌دا بێت. داستانەكەش لە دەیەی یەكەمی سەدەی یانزە ڕوویداوە.
بۆیەكەمجار كە پیشتیوانی و پەیوەندی نێوان ئەمریكا و ئەوروپا ڕاگەیندرا، هاوكات بوو لەگەڵ گەشتەكەی (كریستۆڤەر كۆڵەمبس). ئەو گەشتەی كۆڵۆمبس لەسەر ئەركی (ئیسابیلا)ی شاژنی ئەوكاتی ئیسپانیا ئەنجامدرا. دواتر بەسەرهاتەكانی ئەو گەشتە، بەشێوەی یاداشتێكی درامی نووسرایەوە و لە ساڵی 1943 چاپكرا. وەرچەرخانی مێژووی ئەمریكا، هاوكات بوو لەگەڵ پرۆسەی داگیركاری ئەمریكا. یەكەم داگیركاری لە كەنارەكانی باكوری كارۆلینا لەساڵی 1585 ڕوویداوە. دووەم ڕووداوی داگیركاریش لەساڵی 1607ڕوویداوە. لەماوەی بەردەوامی داگیركاریدا، وڵات دووچاری برسیەتی و نەهامەتی و بێ یاسایی بووەوە، ئەگەرچی ئەدەبیی ئەمریكی ئەو سەردەمەی بە قۆناغێكی پڕ بەرهەم بۆ ئەدەب، لەقەڵەم داوە. لەسەدەی حەڤدەدا، جاریكی دیكە چەتەكانی زەریا، دەستیان بە پرۆسەی داگیری كاری كردەوە. لەو پرۆسەیەدا، چەتەكان دەستیان كرد بە كاولكردنی گوندەكان و بردنی ژن و منداڵ و كەلوپەلی ژیانكردن. ئەدەب لەم قۆناغەدا خۆی دەنواند لە یادەوەری ، یاداشت، گەشتی ڕۆژنامەوانی ، ڕووداوی گەشتیگەلەكان و نووسینەوەی ڕاپۆرتی لایەنە سیاسیەكان. بەهۆی ئەوەی زۆرینەی داگیركاری لە باكوری ئەمریكا بوو، گەشانەوەی ئەوكاتی ئەدەبیش، هی ئەو ناوچەیەی
لەنێوانی ساڵانی 1630بۆ 1690باكوری ڕۆژئاوای ئەمریكا بووە خاوەنی سەدان كەسی خاوەنبڕوانامە لە زانكۆكاندا، كە ئەوكات بەنیو ئینگلاند ناسرابوو. بەهۆكاری پرۆسەی داگیركاری هەندی بیروبۆچۆن سەپێندرابوو بەسەر خەڵكی ئەو ناوچانە، وێڕای ئەوەش خەڵك هەوڵی فێربوونی دەدا و لە شتەكان ڕادەما، تەنانەت پیورتانەكانیش (دنیانەویستەكان) دەیانویست بخوێن و فێربن. هەروەها هەوڵیان دەدا پرسیار لە بوونی خودا بكەن و لێی تێ بگەن. پیوریتانەكان تایبەتمەندی خۆیان هەبوو و كاریگەریان بەسەر میتافیزیكیای شیعرەوە هەبوو، ئەوان بەرامبەر بیروڕا ئایینیەكان و مێژووی ئایین ، خاوەنی بیرۆكەیەكی نەگۆر و پاوانخواز بوون. ژیان لای ئەوان تاقیكردنەوە بوو. دۆڕان و ژێركەوتن لە ئاییندا، هۆكارە بۆ نەفرەت و دۆزەخێكی سەرمەدی. لەبەرامبەریشدا ، سەركەوتن و تێگەیشتن لە ئایین دەبێتە هۆكاری گەیشتن بە میهرەبانی ئاسمانی. جیهان وەك هەرێمێك وایە، كە جەنگی نێوان هێزی خودا و هێزی شەیتان، تیادا بەردەوامە. لەم جەنگەدا دوژمنی دژوار و ترسێنەر، لەگەڵ چەندان ئاماژەی پەنهان و شاراوە دەبینرێن. توێژەران زوو هەستیان بەو ڕایەڵە كرد، كە لەنێوان دنیای پیوریتانەكان و سەرمایەدارەكاندا هەیە. ئەو ڕایەڵەش لە تایبەتمەندییە هاوبەشەكانی وەك: ئاوات ، كاری زەحمەت و خەبات بۆ سەركەوتن، خۆی دەبینێتەوە. ئەگەرچی ئەم هەوڵەی پیورتانەكان بەشێوەیەكی بەرنامەداڕێژراو نەبوو، بەڵكوو ئەوان خۆیان گیرۆدەی زاراوەگەلی ئایینی كردبوو. بۆنموونە: بیردەكەنەوە، ئەگەر سەركەوتوو و بەردەوام بن لە هەڵوێستەكانیان ئەوا هەڵدەبژێردرێن بۆ بەهەشت. سەركەوتن لە دنیادا و بیرۆكەی دنیانەویستی لای پیوریتانەكان ئاماژەیەكە بۆ هەڵبژاردنی بەهەشت. لە ژیاندا ماڵ و سامان هۆكارن و ئەركی سەرەكی گەڕانە بەدوای پەیامی ڕۆحێكی تەندرووست و پەیمانبەستن بۆ دەستخستنی ژیانێكی ئەبەدی. وێڕای هەموو ئەو بیروڕایانەش، چەمكی خزمەتدۆستی بە دەوروبەر، هاندانێك بوو بۆ سەركەوتن. بە هۆی ئەو بیروبۆچونانەیشەوە، پیورتانەكان هەستیان دەكرد، كە بەرەوپێش دەچن و سوودی زۆر وەردەگرن لە پەیوەندییە تایبەتیەكان و تێكەڵبوون بە خود. لەو كاتەدا فراوانترین مۆدێلی نووسین و بیروڕا، پەیوەندی هەبوو بە ئینجیلەوە(بایبڵ). لەم بابەتەیشدا چەند هۆكارێك بەروونی دیارن، یەكێك لەو هۆكارانە وەرگێڕانی ئینجل بوو. وەرگێڕەكان سەرپشك بوون لەوەی كامە بەش كاریگەرە بۆ پیوریتانەكانی وەربگێڕن. هەر ئەوەیش بوو وایكرد كە پیورتانەكان بەتێروانینی تایبەتەوە، گوزارشت و هەڵسەنگاندنی خۆیان بۆ بابەتەكان بخەنە ڕوو. لە ساڵانی 1600تا 1700چەقبەستووی ئایینی بەرەو پووكانەوە چوو، وێڕای ئەوەی بەشێوەی پچڕ پچڕ ، ئەو دۆگمایی و توندییەی ئایین هەر دەبینرا، بەڵام بەشێوەیەكی گشتی نیگای لێبووردەیی و ڕۆحێكی ئاشتیخوازانە و ئازادی ئایینی، پەیتا پەیتا گەشەی كرد. ئەو گەشەكردنەیش لە كاتی پرۆسەی داگیركاری نیمچەدورگەی (رۆد و پەنسیلڤانیا) ڕوویدا. ئەو ناوچەیە بە خاكی بوومەلەرزە ناسرا بوو. هەروەها بووە بوومەلەرزەیەكیش بۆ دەركەوتنی ڕۆحی لێبووردەی و هاوڕێیەتی مرۆڤەكان. بڕوا بوون بە پیرۆزییەكان بەسترایەوە بە ویژدانی تاكەوە، هەروەها ویژدانیش پەیوەندی بە قووڵایی فرمانە كۆمەڵایەتیەكان و ئەخلاقەوە هەبوو. بوومەلەرزەی بنەرەتی و گەورە لە جیهاندا لەبارەی خۆشەویستی و برایەتی، بووە هۆی سەرهەڵدانی دیموكراسیەتیەكی قووڵ و بەرهەڵستكاری بەرامبەر دۆگمایی ئایین. ئەم بابەتە سەرەتا لە ناوچەی (ماسچستس) بەربەستەكانی تێكشكاند و تەشەنەی كرد، دواتر لەساڵی 1681 لە كاتی حوكمڕانی (ولیەم پین) لە پەنسیلڤانیا، دەركەوتنی خۆی سەلماند.
بەشی دووەم:
سەربەخۆبوونی ئەدەب
شەڕی دژوار و زەحمەت لە شۆڕشی ئەمریكیەكاندا، لەساڵی 1775 تا 1783 لەدژی بەریتانیەكان بوو. ئەوەیش یەكەم جەنگی مۆدیرن بوو، بۆ بەدیهێنانی ئازادی لە دژی هێزی داگیركەر. سەركەوتنی ئەمریكیەكان لەو جەنگەدا، كە لە سەردەمی دنیابینی دیندا بوو، مانای ئەوە بوو كە خەڵكی ئەمریكا قەدەرێكی مەزن و باشیان لە پێشە. ئەو سەركەوتنەیش بووە هۆی هاندان و هیوا و وەرچەرخان، لە دەركەوتنی ئەدەبێكی تازە و چەندین نووسینی سیاسی دانسقە. زۆرینەی گۆڕانەكانیش لە ماوەی ڕوودانی شۆڕش یان دوای شۆڕش بەتەواوی دەركەوتن.
لەدوای شۆڕش، ئەمریكیەكان بەئاگاهاتنەوە لە مەترسیەكانی سەربەخۆیی مۆدێلاتی وێژەی ئینگلیزی. لەو كاتەدا وێڵبوون و گەڕان بەدوای ئەدەبی ڕەسەن و نەتەوەدا، بووە بیركردنەوەیەكی نیشتیمانی. كردەی سەربەخۆبوونی ئەدەبیی ئەمریكی لە بەرامبەر ئەدەبی بەریتانیدا، زۆر بە هێواشی خۆی دەچەسپاند، هۆكارەكەیش ئەوە بوو، كە ئەدەبیی ئەمریكی لاسایكردنەوەیەكی لەڕادەبەدەری ئەدەبیی بەریتانی و كلاسیك بوو. هەروەها هۆكاری تەنگەژە سیاسی و ئابورییەكانیش، كە بەربەستی بڵاوكردنەوە بوون، لایەنێكی دیكەی ئەو بابەتە بوو.
جەیمس فینمۆر كۆپەر بەهەمان شێوەی واشنتۆن ئایرڤینگ و نووسەرە ڕۆمانتیكیەكانی ئەو سەردەم، یەكێك لە گەورە نووسەرانی ئەمریكا بوو. كۆپەر هەستەكانی ژیانی ڕابردووی وروژاندەوە، ئەگەرچی بڕوای وابوو ئەو ئازارانەی ڕابردوو تێپەریوون، بەڵام ئەو ڕابردووە وەك (زەمەنی زێرین)ە، هێزیكی ئەفسانەی پەخش دەكات. (سەردەمی كاولكاری خاكی ئەمریكی، لەگەڵ فراوانبوونی ئەوروپا، هاوكات بوو.)
لە كاتێكدا كۆپەر ئەو بیروڕایانەی هەبوو، كەچی نووسەرانی وەك واشنتۆن ئایرڤینگ و چەندانی دیكە لە پێش ئەو و دوای ئەو لە وڵاتانی ئەوروپا دەسووڕانەوە بەدوای ئەفسانە و قەڵاكۆنەكان و بیروڕا بنەڕەتیەكان دەگەڕان. كۆپەر یەكێك بوو لەوانەی بناغەی ئەفسانەی ئەمریكی چێ كرد. مێژووی ئەوروپی لە ئەمریكادا تەنها باسی لە سەرنەكەوتنی باوكە ئادەم و دایكە حەوا دەكرد لە تاقیكردنەوەی ناو بەهەشت. ئەو مێژووەیش ببووە هۆی ئەوەی بازنەی دنیا مانای تێكشكان و كاولكاری و خراپە بێت لەپێش چاوی ئەمریكیەكان. تراژیدیای ئیشكردنی كۆپەر ئەوە بوو چۆن بتوانێت گاڵتە بە تێڕوانین و كاولكاری ڕابردوو بكات. چۆن بتوانێت بەهەشتێكی دیكە دروست بكات و سەرنجی داگیركاران ڕابكێشێت.
كۆپەر لە یەكێك لەبەرهەمەكانیدا بەتوانجەوە باس لە ڕووداوی گەورەبوونی كوڕێك دەكات، بەشێوەیەكی گۆشەگیر و تەنیا لە زەریاچەی ئۆتسیگۆ(كۆپەرستاون) لەناوەڕاستی نیۆركی ئیستا
هەرچەندە ئەو ناوچەیە لەسەردەمی گەنجایەتی كۆپەردا، شوێنكی ئارام بووە، جگە لە جارێك كە كۆمەڵكوژیی هیندییەكانی تێیدا ڕوویداوە، ئەوكات كۆپەر ئەو ڕووداوەی بینیوە. هەروەها بینیویەتی كە چۆن سپیپیستەكان خۆیان كردە خاوەنی زەویەكە.
(ناتی بومپۆ) یەكێكە لەكارەكتەرە بەناو بانگەكان لە ئەدەبی كۆپەردا. بومپۆ وەك پیاوی سەرسنوورەكان، لە كتیبی (پێشەنگەكان) كە لەساڵی 1823بڵاوبووەوە، تێڕوانینی خۆی وەك خانەدانێك دەخاتە ڕوو. لەبەرهەمەدا كوپەر بەبیركردنەوەكانی بومپۆ دەستی بەنووسنی كتێبەكە كردووە. كارەكتەری بۆمپۆ لای خەڵكی ئەمریكی نامۆ نییە و ناوبانگێكی باشی هەیە. كۆپەر بەپێشڕەوی ئەو نووسەرانە دەزانرێت كە كارەكتەرەكانیان خەڵكانی شوان و دارەوانن، كەسانی هەژار و پەرواوێزخراو پاكن. لەو ڕێگەیەشەوە گرینگی دەدا بە پەروەردەكردنی هەستی تاكگەرایی لەبەرامبەر پاوانخوازی كۆمەڵگادا.
هەروەها لە ڕووی ئەخلاقی و دەروونییەوە جووڵە و ڕەفتاری كارەكتەر(بێڵی بوود)ی هێرمان میلڤیل و (هاك فەن) ی مارك تواین لە ترۆپكدان. لە بناغەی پشت بەستن بە ویناكانی ژیانی ڕاستەقینەی تاك، كارەكتەری (دانیاڵ بوون) بە پێشەنگ دادەنرێت، كە لە هەمان بازنەی ئیشكردنی كۆپەردا بوو. كارەكتەری بومپۆ شارەزاییەكی بێ وینەی هەبوو لە ژیانی دارستاندا، بەڵام ڕۆڵی كارەكتەری بوون، ئاشیخوازانە بوو، وێڕای ئەوەی لەلایەن هۆزێكی هیندیییەكانەوە وەك منداڵی خۆیان پەروەردە كرابوو. هەردوو كارەكتەر ئازادیی و سروشتیان خۆشدەویست. هەوڵیاندەدا ڕۆژئاوای ئەمریكا پارێزراو بێت لە هەر كاولكارییەك و ئەوانیش ببنە ئەفسانەی سەردەمی خۆیان. لەو سەردەم هێڵێكی هاوبەشی ئیشكردن لە نێوان پێنج ڕۆماندا دەبینرێت، هەروەكوو نموونەی ژیانی ناتی بومپۆ و چیرۆكی (پێستەی گۆرەوی) . باشترین كارو دەسكەوتی كۆپەر لە ئەمریكای باكوور، دامەزراندنی قوتابخانەیەك بوو بۆ نووسینی داستانەپەخشان. ئەو كات هۆزە هیندییەكان ، كارەكتەری سەرەكی ئەو داستانانە بوون. هەروەها لەو بەرهەمانەدا شەڕی گەورەی بەرەی ڕۆژئاوا و كۆچكردنیان، بۆ كۆپەر وەك پاشخانێكی زۆر بەسوود بووە.
لەساڵانی 1740تا1804 لە ئەدەبدا ڕۆمان سنووری ئەمریكای نەخشاند و خستیە بواری هەبوونەوە، تەنانەت رۆمانەكەی كۆپەر وێنەی جێگیربوونی ئەو شەپۆلانەی كێشابوو، كە لەسەر سنووری ئەمریكان. دوای ئەو ماوەیە كاولكاری بەرامبەر ڕەچەڵەكی هیندییەكان كۆتایی هات. دواتر پیاوێكی سپی پێست هات بە مەبەستی كوكردنەوەی زانیاری، پاشان سەرباز و بازرگانەكان گەیشتن. لەكۆتاییدا چینی ناوەندیش گەیشت، كە تایبەتمەندی جۆراوجۆریان هێنا بۆ ئەو ناوچەیە، هەر لە فەرمانبەر و یاساناس و فیزیاوی و بەرێوەبەر. هەر كەسێكی تازە دەهات، جێگه‌ی یەكێكی پێش خۆی دەگرتەوە. سپی پێستەكان كە لە بەری ڕۆژئاواوە هاتبوون جێگەی هیندیەكانیان دەگرتەوە. خەڵكانی چینی ناوەند، كە خەڵكانێكی مەدەنی بوون لە جیگەی چینی خواروو و هەژار نیشتەجێ بوون و پاشانیش قوتابخانەو كڵیسا و زیندانیان درووست كرد. لەم بابەتەدا چینی ناوەند پێش هیندیەكان كەوتنەوە. كۆپەر لەبەرهەمەكەیدا بیرۆكەیەك دەوروژێنیت، كە نابێت تەنها ئەو شتانە ببینین كە بەدەستهاتوون، بەڵكوو پێویستە دەستكەوتە لەدەستچووەكانیشمان لە بیر بێت. ئەم بیرۆكەیەیش لەبەر هەمەكانی ڕودیارد كیپڵینگ، ئی.ئێم.فۆستەر، هێرمان ملڤێل،و چەندین نووسەری دیكەش بەوپەڕی هەستیارییەوە كاری لەسەركرا. بەگشتی دەكرێ بڵێن كۆپەر پیاوێكی كۆمەڵایەتی كلتووری بوو، لەوەیش تێگەیشتبوو، كە هیچ كلتوورێك ناتوانێت قۆرخی فەزیڵەت و پاكی بكات.
بەشی سێهەم:
ڕۆمانتسیزمی ئیگلاندی نوێ
جووڵانەوەی ڕۆمانتیكی لە ئەڵمانیاوە چەكەرەی كرد و بەخێرایی بە جیهاندا بڵاوبووەوە. ئەو بزوتنەوەیە لەساڵی 1820گەیشتە ئەمریكا. چەقی بیركردنەوەی ڕۆمانتیكی بریتیبوو لە قسەكردن و گرینگیدان بە ڕەهەندی سروشت ، ڕۆح ، جوانی و ئەقڵی تاك. ئەم ڕێبازە ئەدەبییە بووە هۆكارێكی گرینگ، بۆ ئەوەی تاك و كۆمەڵگه بتوانن خۆیان بەیانكەن. بەرەوپێشچوونی خود بووە بیرۆكەی سەرەكی و خودئاگایش بووە ڕێگەیەكی بنەرەتی . ئەگەر بەگوێرەی بیردۆزەی ڕۆمانتیك قسە بكەین، دەبی بڵێن :خود و سروشت خاوەن یەك سەرچاوەن و یەك شتن. هەروەها بە ئاگاهاتنەوەی تاكیش نەبووە هۆی كۆتاییهاتن بە خودپەرستی، وەلی بووە هۆی دەركەوتنی ئاسۆی ڕێگەیەك بەرەو مەعریفەی گەردوون. تێڕوانینەكان گۆڕانیان بەسەردا هات، ئەگەر تاكێك لەگەڵ مرۆڤایەتیدا بێت، ئەوا وەك خودێك ئەركێكی ئەخڵاقی دەكەوێتە سەر بۆ چاكسازیكردن لە نایەكسانی كۆمەڵایەتی و هێوركردنەوەی مرۆڤ بەگشتی. بیرۆكەی (خود) پێشنیاری خودپەرستانەی نەوەیەكی كۆن بوو، لەو سەردەمەدا خرایە ڕوو، هاوكات چەندان وشەی دیكەی لێكداراو بەمانای تازە و ئەرێنییەوە هاتنە ناو ئەدەب، وەك: خۆناسینەوە، خۆبەیانكردن و پشت بەخۆبەستن. ناوەكیەكی كەسایەتی خود، لەجیهانی سایكۆلۆژیدا گرینگی مەزنی هەبوو. ئامانجیش لەو گرینگیە، هەڵاوێركردنی كاریگەریی هونەر و پێشكەوتنی تەكنیكەكان بوو، بۆ ئەوەی بە ئاستێكی بەرز لە دۆخە دەروونیەكان تێبگەین. ئەم جووڵانەوەیە كاریگەری مەزن و گەورەی بەخشییە چەمكی جوانی، وێنەگەلی نایاب لە باسی جوانی دەنەخشێنرا، بۆ نموونە: (دیمەنێك لە لووتكەی چیا) لەپشت تێگەیشتنی مرۆڤەوە، هەستكردن بەترس، شكۆمەندی و گەورەیی بەرهەم دەهێنا. خۆسەلمێنی ئەو ڕێبازە ئەدەبییە(ڕۆمانیكی) وایكرد زۆرینەی هۆزانڤان و نووسەرانی ئەمریكا لەگەڵیدا ئامێتەبن. ڕەنگە هۆكاری ئەوەیش ئەوە بێت، كە لە ئەمریكا چیا بەرزەكان ، بیابانەكان و هێڵەكانی كەمەری زەوی بە ئاسانی دەبینران و بەرجەستە دەبوون. هەروەها باڵایی ڕۆحی ڕۆمانتیكی، بەشێوەیەكی تایبەت شیاو بوو بۆ پرۆسەی دیموكراسی ئەمریكی. بە شێوەیەكی گشتی ڕۆمانتسیزم فشاری خستە سەر بیرۆكەی تاكگەرایی، لە هەمان كاتیشدا جەختی كردەوە لە بەهای خەڵكی سادە بە شێوەیەكی فراوان و ئیشكردنی خەیاڵ بە هەستیاری لەبارەی جوانی و بەهاكانی ڕەوشت.
ترانسێندنتاڵیزم
بزوتنەوەی ترانسێندنتاڵیزم بە هۆی وتارنووسەكانەوە بڵاو بووەوە و گەشەی كرد. نووسەرانی وەك ڕالف وڵدۆ ئیمێرسۆن و هنری داڤید تۆریو نموونەی دیاری مەیدانەكە بوون. هۆكارەكانی درووستبوونی ئەو جووڵانەوەیەش پەیوەندی بەو پەرچەكردارەوە هەبوو، كە دژی سیستەمی ئەقڵگەرایی سەدەی هەژدە و داخراوی پەیوەندییەكانی بزوتنەوەی ڕۆمانتسیزم، نوێنرا. سەرەتای ئەو جووڵانەوەیە بەتەواوی لە ناوچەی كۆنكۆرد و ماسەچوستس سەریهەڵدا. ئەو دوو شارۆچكەیە لەنزیك بۆستۆن بوون، هەروەها هەریەكە لە ڕالف و هینری و زۆرینەی نووسەرانی دیكەی ئەم جووڵانەوەیەی تێدا دەژیا. بە گشتی تراسێندنتاڵیزم فەلسەفەیەكی لیبڕاڵ بوو بۆ تێگەیشتینێكی قووڵ لە چاكەی سروشت، ئەمەیش بە پشتبەستن بە تێڕوانی ئایین ، تاك، غەریزەی مرۆڤ و دابونەریتی كۆمەڵایەتی. ئەم جووڵانەوەیە بۆ ئەمریكییەكان بووە هۆی كرانەوەیەكی بنەڕەتی تاكگەراكان. لە هەندێ دۆخدا، نووسەران وا وێنای خۆیان دەكرد، وەك گەڕیدەیەك لە دەرەوەی كۆمەڵگه و دابونەریت. ڕەنگدانەوەی جووڵانەوەكە لەناو تێكستە ئەمریكیەكان بەڕوونی بینرا. كارەكتەری( كاپتن ئەهاب )لە بەرهەمی هێرمان مێلڤیل و( هاك فەن) لەبەرهەمی مارك تواین بەشێوەی ڕووخساری ترسناك دەركەوتن، هەروەها بەشێوەیەكی جۆری هەوڵدانیان بۆ بیر و داهێنان و خۆدۆزینەوەی میتافیزیكی خستە ڕوو.
یەكێكی دیكە لە هۆكارەكانی سەرهەڵدانی ئەو جووڵانەوەیە بێ ئەنجامی ئەو نووسەرانە بوو، كە باوەڕیان بە ڕۆمانتیسیزم هەبوو، ئەوان هیچیان وەدی نەهێنا، بەڵكوو دابونەریت و ڕەهەندە یارمەتیخوازییە كۆمەڵایەتیەكانیش بەرەو ونبوون چوون. بەو هۆیەوە فشار درووست بوو لە پەلەكردن بۆ دۆزینەوەی ڕێبازێكی دیكەی ئەدەب.
ڕاڵف وەڵد ئیمیرسۆن، لە ساڵی 1803لەدایك بووە و لەساڵی 1882كۆچی دوایی كردووە. كەسایەتییەكی لووتكەی ئەدەبی سەردەمی خۆی بوو. هەستێكی مەیلداری ئایینی لە پەیامەكانیدا دەخوێنرایەوە، وێڕای ئەوەیش تۆمەتبار كرا بە تێكدەری ئایینی مەسیحی. لەو بارەوە ڕالف هەوڵی زۆریدا بۆچوونەكانی ڕوون بكاتەوە. ئەو دەیوت: بۆ ئەوەی ببی بە قەشەیەكی باش، پێویستە كڵێسا بە جێ بهێڵیت. ئەم بۆچوونەی لە وتارێكدا لە قوتابخانەیەكی هارڤارد پێشكەش كردبوو. بەهۆی ئەو بیروڕایەوە، ڕالف بۆ ماوەی 30ساڵ لە هارڤارد نەفی كرا. ڕالف لە وتارەكەدا كڵێسای بە هۆكاری چەقبەستوویی و كپكردنی ڕۆحی مرۆڤ تۆمەتبار كردبوو. ڕالف بە ئاشكرا بانگەوازی بۆ ئەوە كردبوو، كە پێویستە تاكێكی نوێی ئەمریكی لەدایك بێت، كە ئیلهام لەسروشت وەربگرێت. ئەو نووسەرە لە ساڵی 1836یەكەمین كتێبی خۆی بڵاو كردەوە بەناوی(لە سروشتدا) كە لە كۆمەڵێك وتاری كراوە پێكهاتبوون.
نموونەی بەشێك لە وتاریكی ڕالف وەڵدۆ ئیمیرسۆن:
تەمەنمان بۆ ڕابردوو دەگەڕێتەوە. گۆڕستان بۆ باوكەكان درووست دەكرێت. ژیاننامە و مێژوو و ڕەخنە دەنووسرێت، بەڵام چوونە پێشەوەی نەوەكان بە دۆزینەوەی خودا و تێگەیشتن لە سروشت دەبێت، ئێمە بەدەگمەن ئەوە دەبینین. بۆچی پێویست نییە جاریكی دیكە چێژوەرگرین لە پەیوەندییە بنەرەتیەكانمان لەگەڵ جیهاندا؟ بۆچی پێویست نییە بە هۆی ئیلهامی خۆمانەوە، تێگەیشتنی قووڵمان بەرامبەر شیعر، دابونەریت، ئایین و مێژوو هەبێت؟ بۆ ئەو بنكە گرینگانەی لە وەرزەكانی سروشتدا هەیە، كە لافاو و جۆگە لەناوەوە و دەوروبەرمان درووست دەكات بەهەند وەرناگرین، هەروەها بانگێشتیشمان بۆ بینینی ئەو هێزەی كە سروشت هەیەتی بۆ ئەنجامدانی بیركردنەوە و كرداری گونجاو و شیاوە. باشە بۆچی ئێمە دەگەڕێنەوە سەر كۆمەڵە دەقێكی وشكی ڕابردوو؟
لەم قۆناغەدا گەڕانەوەی گەوەری كردە ڕۆحییەكان بینرا بە سوود وەرگرتن لە كتێبەكانی ئایینی هیندۆسی، كۆنفیشیۆسی و سۆفیەتی ئیسلامی.
هینری داڤید تۆریو، لە ماڵەكەی خۆیاندا لە كۆنكۆرد لە ساڵی 1817 لەدایك بووە و لەساڵی 1862كۆچی دوایی كردووە. لە ناو خێزانێكی هەژاردا مەزن بووە. بەهەمان شێوەی ئیمیرسۆن لە هارڤارد ئیشی كردووە. لەساڵی 1854دا بەرهەمێكی بەناوی (وەڵدن یان ژیان لەناو دارەكاندا) بڵاو كردەوە. بۆ نووسینی ئەو بەرهەمە هینری بۆماوەی دووساڵ و دوو مانگ و دوو ڕۆژ لە كووخێكدا ژیانی بەسەر دەبرد. هەر ئەو هۆیەیش بوو كە سڵی نەكردووە لەوەی خوێنەرەكانی پرسیار لەسەر ڕەسەنایەتی ژیانی بكەن.
یەكێك لە وتارەكانی هینری بەناوی (هەڵگەڕانەوەی مەدەنی) بڵاوبووەوە. لەم وتارەدا نووسەر بیردۆزێك دەخاتە ڕوو بۆ ئەوەی بە بەرگرییەكی شاراوە و بە پشت بەستن بە پێویستی ئەخلاق ڕفتار لەگەڵ تاكە یاخییەكان و لە یاسادەرچوەكان بكەین. گرینگی ئەم بیرۆكەیەیش لە ئەنجامی سەركەوتنی هەوڵەكانی مهماتا گاندی بۆ سەربەخۆی هیندستان و ململانێی مارتن لۆسەر بۆ پشتگیریكردنی مافی مەدەنی ئەمریكیە ڕەشپێستەكان لە سەدەی بێست، دەركەوت.
وەڵت وتمان لەساڵی 1819 لە نیۆرك لەدایك بووە و لەساڵی 1892كۆچی دوای كردووە. لەبەشێك لە كاتەكانی ژیانیدا كاری دارتاشی كردووە. وتمان ئەگەرچی لە تەمەنی یانزە ساڵییەوە وازی لە قوتابخانە هێنابوو و دەستی كردبووە ئیشكردن، بەڵام خۆی پێگەیاند و بووە پیاوی بەرێزی ناوچەكەیان. ئەو خوێندنی تەقلیدی فەرامۆش كرد، بەپێچەوانەی زۆرینەی نووسەرانی دیكە كە لە قوتابخانە عادەتییەكاندا دەیانخوێند. هەر ئەو خویندنە تەقلیدیەش بوو ، كە نووسەری لاسایكەرەوەی بەرهەم دەهێنا. وتمان لە ساڵی 1800بەرهەمێكی بڵاو كردەوە بەناوی (ڕووپەلەكانی گیا) كە ئەم بەرهەمە بەردەوام وینای ژیانی نووسەر بووە. بۆیەش بەردەوام دەیخویندەوە و دەینووسیەوە و پێدادەچووەوە. لەناو ئەو بەرهەمدا شیعریكی تێدایە بەناوی(گۆرانیەك لە خۆم) كە دەكرێت بڵێین، ئەو جۆرە قەسیدانە تەنها كاری نووسەرانی ئەمریكی بوون. شیعری داهێنەرانە و بێ سەروا، شیعری ئازاد، كرانەوەی كردەی سێكسی، هەستێكی ناجێگر بۆ دیموكراسی و هەستی توندی ڕۆمانتیكیانەی شاعیرەكان بۆ بینینی خۆیان لە گەردوون بەهەمان شێوەی خوێنەر، بابەتی گۆڕانە بەردەوامەكانی شیعری ئەمریكی بوون.
ئمیلی دیكنسۆن ، خانمە نووسەرێكی ئەمریكییە. لەساڵی 1830لەدایك بووە و لە ساڵی 1886دا كۆچی دوای كردووە. ئەو وەك ڕایەڵێك بوو لەنێوان خۆیی و ئەدەبی سەدەی بیست. ئافرەتێكی تاكگەرایی توند بوو. هەموو ژیانی لە هەردوو گوندی ماسەچوستس و ئامشێرست بەسەر برد، كە شوێنی لە دایكبوونی بوو. ئمیلی بە پێچەوانەی دابونەریتە كۆمەڵایەتییەكان ڕەفتاری كرد و پرۆسەی هاوسەرگیری ئەنجام نەدا. هەروەها لەو لایەنەوە ڕووخسارییەن وا خۆی دەرخست، كە بێ كێشەو ئارێشەیە، لێ لەناوەوە تژی ناكۆكی هەڵچوونی توند بوو. نووسەرێك بوو سروشتی خۆشدەویست، ئیلهامی قووڵی نووسینەكانی لە باڵندە، ئاژەڵ ، ڕووەك و وەرزەكانی ساڵ وەردەگرت. لە كۆتایییەكانی تەمەنیدا وەك گۆشەگیرێك بەتەنیا دەژیا. ئەو بەردەوام لەكاتی هەڵچوونە دەروونی و عیشقییەكاندا دەینووسی. نووسینەكانی ئمیلی دووبارە بوونەوەی چەند خەیاڵێكی تایبەتی خۆی بوون. لە شێوازی نووسیندا تەنانەت لە واڵت وتمانیش مۆدیرنتر و داهێنەرانەتر دەینووسی. زۆر جار لە نووسینەكانیدا ترسێكی فۆرمەڵە دەكرد بەرامبەر بە ئاگاهاتنەوەی مرۆڤ لە بوونی خۆی. لەساڵی 1950 شایەدی ئەوە بۆ ئەو خانمە نووسەرە درا، كە بەرهەمە شیعرییەكانی زۆرترین جەختكردنەوەی لەبارەی خەیاڵ و ڕۆحی بەرەنگاربوونەو لە ئەدەبی ئەمریكیدا تێدایە.
بەشی چوارەم:
یەكەمین ڕۆماننوسەكان:
وەڵت وتمان، هێرمان میلڤیل، ئمیلی دیكنسۆن و نووسەرانی هاوچەرخی وەكو ناسەنیل هاوسۆرن و ئێدگار ئەلان پۆ خۆیان وەك یەكەمین ڕابەری ئەدەبیی ئەمریكی نیشان دا.
چیرۆكنووسەكان بینینێكی ڕۆمانتیكیان هەبوو بۆ گوزارشتكردن لە خودی خۆیان، بەتایبەت هاوسۆرن ئەو شێوازەی زۆر بە تۆخی بەكار دەهێنا، كە بەگشتی پێی دەوترا (ڕۆمانسیەت) پلەیەكی بەرز لە سۆز. هەروەها چەندان هێما و سیمبوول بەكار دەهات بۆ مەبەستی دیاریكراو. هاوسۆرن لە پێناسەی رۆمانسیەتدا ڕایگەیاند، كە مەرج نییە ڕۆمانسیەت لە ئەدەبدا بۆ باسی خۆشەویستی و سۆز بێت. ئەو بڕوای وابوو ڕۆمانی سەركەوتوو ئەو ڕۆمانەیە، كە تەكنیك و شێوزاێكی تایبەت بە خۆی هەیە بۆ بەیەكگەیاندنی مانا ئاڵۆز و سادەكان. هاوسۆرن لە ڕۆمانەكانیدا بەوریاییەوە باسی لە پێگەی ڕاستەقینە و تایبەتمەندی كارەكتەرەكانی دەكات، پەیڤین لەبارەی ماڵ و سامان وەك زۆرینەی ڕۆماننووسەكانی دیكەی ئەدەبیی ئینگلیزی یەكێك لە بابەتەكان بووە.
لە ڕۆمانەكانی هاوسۆرن و میلڤیل و پۆی شێوە و تایبەتمەندی پاڵەوانی سەرەكی گەورەتر بوو لەو وێنەیەی لە ژیاندا هەیە، بەتایبەت لە بابەتی توانەوە و سووتان لەناو ئەفسانەكاندا. جۆری پرۆتاگۆنیست(پاڵەوانی چیرۆك) لە ڕۆمانی ڕۆمانسی ئەمریكییەكاندا، بریتیبوو لە تاكێكی گۆشەگیر، هاوشێوەی تارمایییەكی بەردەوام. نموونەی ئەو پاڵەوانانە (ئارسەر دیمیسدەیل) و (هیستر پرینی) هاوسۆرن لە ڕۆمانی (نامە قورمزیەكە)، (كاپتن ئەهاب) لە ڕۆمانی (مۆبی دیك) مێلڤیل. ئەو كارەكتەرانە كە پاڵەوانی ڕۆمانەكانن، كارەكتەری گۆشەگیر و تەنیان. هەروەها كارەكتەرەكانی ئەلان پۆی تەواو لەناو چارەنووسێكی ڕەشدان. لەڕێگەی ئەو كارەكتەرانەوە نووسەران بە شێوەیەكی ناڕاستەوخۆ و پەنهان باسیان لە قووڵترین بێ ئاگای و پووكانەوەی تاك دەكرد. بەگشتی هێماكان لەناو ڕۆماندا وەك دركاندنێكی شاراوە بوون، بۆ خستنەڕووی ڕۆحێكی بە ئازار.
یەكێك لە هۆكارەكانی سەرهەڵدانە ئەو جۆرە ڕۆمانانە، پەیوەندی بە دۆخی سەردەمەكەوە هەبوو. لەو زەمەندا بۆشایی كردە ڕۆحییەكان، نائامادەییەكی تەواویان لە كاتی نیشتەجێبوون و درووستبوونی گۆمەڵگاكاندا هەبوو. ڕۆمانننووسە ئینگلیزیەكانی وەك: جەین ئۆستن، چارلیس دیكنز، ئەنتۆنی ترۆلۆپ، جۆرج ئیلیەت و ولیەم تاكەرای لەناو ئاڵۆزی ژیان و پێشكەوتنی ڕەوانبێژی و كۆمەڵگەی نەریتی بەشێوەیەكی ڕاستەقینە و باش بەهۆی چیرۆكەكانیانەوە توانیان پەیوەندی لەگەڵ خوێنەرەكانیان ببەستن.
لەبەرهەمی ئەو رۆماننوسانەدا بابەتی مێژووی ململانێ ، شۆڕش ، وێرانكاری گەورەی جوگرافی ، پەیوەندی چینەكان و دیموكراسیەتی كۆمەڵگه دەخرایە بەرباس. هەروەها زۆرێنەی كارەكتەرەكان وێنای مرۆڤێكی هەژاریان لەناو ئابوریەكی گەشەكردوو یان چینە كۆمەڵایەتیە جیاوازەكان دەنەخشاند. ڕەنگە ئەم حاڵەتەیش پەیوەندی بە جۆرایەتی هاوسەرگیری یان ئەرستۆكراتیەتی شاراوەی ڕابردووەوە هەبێت، بەڵام بەگشتی هەست نەدەكرا چیرۆكەكان گرێی بەرانگاربونەوەیان تێدا بێت دژ بە پێكهاتەی ئەرستۆكراتیەت، بەڵكوو بەشێوەیەكی پێچەوانە لەو بیرۆكانە دەدوان. لەو كاتەدا كۆی نووسەرانی ئینگلتەرا، ئیشیان لەسەر ئەوە دەكرد، كە لە نووسینەكانیاندا لەگەڵ خوێنەری چینی ناوەند تەبابن. كەچی بە پێچەوانەوە لە ئەمریكا، ڕۆماننووسەكان و نووسەرەكان پشتیان بەست بە هۆكارە تایبەتیەكانی وڵاتی خۆیان، وڵاتێك كە ناجێگر بوو، هێشتا سنوورەكانی دیارینەكرابوون و ڕێژەیەكی زۆر ئاوارەی هەمەچەشنی تێدابوو، كە بەچەندین شێوەزار و زمانی تایبەت دەئاخفتن. بەشێك لەو شێوە قسەكردنانە، تەواو نامۆ و سەرەتایی بوون. هەر بەو هۆیەشەوە كارەكتەری ڕۆمانی ڕۆماننووسە ئەمریكییەكان پێویست بوو خۆی بدۆزێتەوە. دۆزینەوە و ناسینەوەی خود لەناو كۆمەڵگایەكی فرە هۆزی درندەو ترسینەر و نامۆ، كارێكی ئاسان نەبوو.
بۆنموونە، ڕۆمانەكەی میلڤیل كە بەناوی (تایپی) بوو، یان ڕۆمانەكەی كۆپەر(پێستەی گۆرەوی) ، كە باسی لە ناساندن و دۆزینەوە و كاولكاری دەكرد. بەرهەمەكانی ئالان پۆی بەهەمان شێوە، وەك شایەدبوون بەسەر ئیلهام و بیركردنەوەی دەرچوون لە گۆردا، یان بینینی پیاسەی ئەهریمەن لە دارستاندا لە بەرهەمەكەی هاوسۆرن(هەرزەكارە ڕەشتاڵەكە). هەموو قارەمانەكانی ناو چیرۆكی نووسەرە ئەمریكیەكان، تەنیان، تەنیایییەك تژییە لە ڕێز و فەزیڵەت. ڕەنگە پرۆسەی دیموكراتی لە تاكی ئەمریكی هۆكاریكی پشت ئەو دروستبوونە خودیە بێت. لەو كاتەشدا ڕۆماننووسە ئەمریكیە جدییەكان، شێوە و تەكنیكی تازەیان ئەفراند. تایبەتمەندی گرینگ لە بەرهەمەكاندا جێگیربوون. نموونەی بەرهەمەكانی ئەوكات: (مۆبی دیك) هێرمان ملڤیل و سەرنجڕاكێشیەكانی (گێڕانەوەی ئارسەر گۆردن پیم)، قسەكردنە لەگەڵ زەریا، هاوشێوەی بەرهەمی (خەون) ی ئالان پۆ.
هێرمان مێلڤیل: نووسەرێكی ئەمریكیە، لەساڵی 1819لەدایك بووە، لەساڵی 1891كۆچی دوای كردووە. هەرچەند گەنجێكی خانەدان و لە بنەماڵەیەكی دەوڵەمەند بوو، بەڵام دوای مردنی باوكی، كەوتە ناو هەژارییەوە. وێڕای هەموو فشارە كلتووری و خێزانییەكان، مێلڤیل قوتابخانەی ڕەت كردەوە و نەچوو بۆ خوێندن، بەڵكوو لە تەمەنی 19ساڵیدا بریاڕی دا بچێتە سەر زەریا بۆ كاركردن. كاری زەریاوانی بەتەواوی سەرنجی مێلڤیلی كێش كرد. هەر ئەو ئارەزەوەیش بوو، وایكرد مێلڤیل لەسەر زەریا بمێنیتەوە و ئەزموون و ڕامانی گەورە لە زەریاوە فێر بێت. كاریگەری كاری زەریاوانی بەتەواوی لەناوبەرهەمەكانیدا ڕەنگڕێژ كراوە، هەروەها بەشێكی بەرهەمەكانی لەسەر زەریا نووسیوە. بۆنموونە ڕۆمانی (تایپی) ئەوكاتە نووسیوە، كە لەكاری زەریاوانیدا كۆمەڵێك كەسی ناسیوە كە(تایپی) بوون، تایپیەكان لە دوورگەكانی باشوری زەریای هێمنەوە هاتبوون. ئیشكردن و ناسینی ئەو كۆمەڵە خەڵكە بوونەتە ئیلهامی نووسینی ئەو ڕۆمانە.
كارە بەناو بانگەكانی مێلڤیل بریتین لە: مۆبی دیك و نەهەنگەكە، نووسەر لە ڕۆمانی مۆبی دیك باس لە كەشتیەك دەكات، پاڵەوانی چیرۆكەكە بەناوی كاپتن ئەهاب، لەسەر كەشتیەكە وێڵە بەدوای ڕاوكردنی نەهەنگێكی سپیدا. مۆبی دیك كە ڕابەرایەتی ڕۆیشتنی كەشتیەكە دەكات ، هەڵدەگەڕێتەوە و پیاوەكانی هاندەدات بۆ تێكدانی كەشتیەكە. ڕاستیەكانی پشت ئەو بابەتە، بە ئاراستەبردنی ڕۆمانەكەیە بەرەو نیشاندانی سەركێشی گەورە، ئەمەیش لەپێناو دەرخستنی حاڵەتەكانی بیركردنەوەی مرۆڤ.
نەهەنگەكان بە درێژایی دەقەكە خوازەیەكی گەورەن بۆ دەرخستنی گرینگیدانی مرۆڤ بە پرۆسەی مەعریفە و زانیاری. وێڕای ئەوەی گەڕان و كاردانەوە و بیركردنەوەكانی كاپتن ئەهاب جووڵەی فەلسەفین، لەهەمانكاتیشدا تراژیدین. ئەگەری ئەوە خراوەتە ڕوو، كە ڕەنگە چارەنووسی پاڵەوانی چیرۆكەكە بەرەوە خراپەكاری و ئەهریمەنی بگۆڕێت. لەو ڕۆمانەدا تێدەگەین، كە سروشت هەر چەند جوان و باش بێت، كە خۆمان گۆشەگیر كرد، ئەوا بەرەو مردنێكی پەنهان هەنگاو دەنێین. لە مۆبی دیكدا ڕووبەڕووی بیروبۆچوونەكانی ئیمێرسۆن دەبێنەوە، كە بڕوای وابوو ئومێد زۆرە بۆ ئەوەی مرۆڤ لە سروشت تێبگات.
لە كۆی ڕۆمانەكەدا، هەست بە بوونی نەهەنگێكی گەورەی سپی ، نهێنییەكی دژوار و گەردوونێكی ئامادە و هەبوو دەكەین. هەموو ئەمانە بەشێوەیەكی فراوان ئەقڵی كاپتن ئەهابی پاڵەوانی چیرۆكەكەیان داپۆشیوە. ئێمە نابێت باس لە دیمەنی نەهەنگ بكەین وەك خۆی، بەڵكوو پێویستە ئیش لەسەر ڕاستی و شیكردنەوە و هەڵوەشاندنەوەی ئەو هێمایە بكەین. بە گشتی لە ڕۆمانەكەدا چەندین ڕاستی شاراوە و ئاشكرا خراونەتە ڕوو، جا ئەو ڕاستیانە باش بن یا خراپ، دڕندانە بن یا مرۆڤانە ئەوا بە هیچ جۆری بۆچوونی نووسەری لەسەر تۆخ نەكراوەتەوە.
كاپتن ئەهابی پاڵەوانی ڕۆمانەكە لەجیاتی بیركردنەوە و بڕیاردان، وێڕای ئەوەی كاتێكی باشی لەبەر دەستە، بەڵام زۆر گەمژانە بە وەڵامێك كۆتایی بەچیرۆكەكە دێنیت. تەكنیكی ڕۆمانەكە ئەوەمان پێ دەڵێت كە هێشتا تێكستەكە كۆتایی نەهاتووە و هیچ وەڵامێكی كۆتاییشمان نییە، جگە لە ئەگەرەكان و مردن. ئەم ڕۆمانە ئەدەب وەك ژێدەری بەرهەمهێنانی هۆ و پرسیار دەردەخات.
لەبارەی ناوی پاڵەوانی چیرۆكەكەوە نهێنی گەورە هەیە، لەبنەڕەتدا ئەهاب پاشایەكی بەئەزموون و بەساڵاچوو بووە. زۆر هۆگری خواوەندی مەعریفە بووە. ئەم پاشایەش بەهەمان شێوەی ئۆدیبی سۆفیكلس دەكەوێتە ناو تراژیدیایەكەوە بە هۆی زانیارییەكی هەڵەوە. ئەهاب بەرەو كەمبینی دەچێت، پێش ئەوەی لەكۆتاییدا بكوژرێت.
سەبارەت بە ناوی كەشتیەكەی ئەهاب، كە ناوی(پێكود) بووە، بنەڕەتەكەی بۆ ناوی هۆزێكی هیندی لەناوچوو دەگەڕایەوە لە ئینگلترا. ئاماژەكانی پشت ئەو ناوە ئەوە دەردەخەن، كە ئەو كەشتیەش لەناو دەچێت و تێك دەشكێت. سەبارەت بە بیرۆكەی ڕاوكردنی نەهەنگ، وێڕای ئەوەی كە ئەو بابەتە بازرگانییەكی گەورەی لەپشت بووە، چونكە بۆ مەبەستی دابینكردنی وەزە بەكار دەهات،بەڵام یەكێك لە بەكارهێنانەكانی ڕۆنی نەهەنگ بۆ وزەی ڕووناكی بوو. بەم جۆرەیش مانای نەهەنگ لە ڕۆمانەكەدا دەكرێت وەك گورزەی ڕووناكی وینا بكرێت.
ئەم ڕۆمانە ڕەگێكی مێژووی هەیە. ڕاوكردن بەگشتی، ڕاوی نەهەنگ بەتایبەتی، وەك ڕایەڵیكی مێژووی وایە، ئامانجیش لە ڕاوكردن (مانیفێستی چارەنووس)ە، بەتایبەت بۆ زەریاوانە ئەمریكییەكان، كە لەسەرتاسەری دنیادا بۆ ڕاوی نەهەنگەكان دەگەڕێن.(بۆ سەلماندنی ئەو ڕاستیەش، داگیركردنی دەریاچەی هاوایی بوو لەلایەن ئەمریكیەكانەوە، چونكە سەرچاوەیەكی گەورە و گرینگی ڕاوكردنی نەهەنگ بوو.)
دەستەی ئەندامانی سەر كەشتی (بیكۆد) نوێنەرایەتی هەموو ئەو پێشبركێیانەیان دەكرد، كە لە ئایینە هەمە جۆرەكاندا هەبوون. لەناو ئەو دەستیەدا پشنیاری ئەوە كرا ئەمریكا ببێتە ناوچەیەكی گەردوونی لە ئەقڵدا. كۆی دەستەی كەشتیەكە لەو بارەوە وەك ئەوە وابوو هەموویان لەناو یەك قازاندا بتوێنەوە.
لە كۆتاییدا، ئەهاب نوێنەرایەتی ڕووداوێكی تراژیدی دەكات لەناو تاكگەرای دیموكراسی ئەمریكیدا. هەروەها ئەهاب شكۆی خۆی دووپاتدەكاتەوە وەك تاكێك و بەرنگاری هەموو ئەو هێزانەیش دەبێتەوە، كە دەیانەوێت جێگربوون و مرۆڤبوونی لەژێر سایەی هێزە گەردوونیە دەرەكییەكان بلەرێنرێتەوە.
*ئه‌م بابه‌ته به دووبه‌ش له ره‌خنه‌ی جاودێر بلاوبۆته‌وه.
