كەسایەتی دەسەڵات خواز

ساڵی (2005) ئەم گوتارەی (فرۆم) مان لە زمانی فارسییەوە كرد بە كوردی و لە هەفتەنامەی ئاراستەدا بڵاوكرایەوە، بەڵام بەهۆی فەوتانی دەقە وەرگێڕدراوەكە ولەبەردەست دانەبوونی هەفتەنامەكە،ئەم ساڵ ئەم تێكستەی (فرۆم)مان بە زمانی ئینگلیزی لە ئینتەرنێت دەسكەوت و لەبەر گرینگی بابەتەكە و سەرنجەكانی فرۆم لەبارەی كەسایەتی دەسەڵات خواز بە پێویستمان زانی جارێكی دیكە ئەم بابەتە لە زمانی ئینگلیزییەوە بیكەینەوە بە كوردی. وەرگێڕ

مەبەستمان لە كەسایەتی دەسەڵات خواز چی یە؟زۆرجار جیاوازییەك دەبینین لە نێوان تاكێكدا كە دەیەوێت هەژموون، كۆنتڕۆڵ و سەركوت بەسەر كەسانی دیكەدا پەیڕو بكا وتاكێكی دیكە كە ئارەزوو دەكات خۆ بە دەستەوەدەر (submit) و، گوێ ڕایەڵ بێ(obey)،و ڕیسوا بكرێ.ئەگەر وشەیەكی دۆستانەتر بەكار بهێنین،ڕەنگە قسە لە ڕێبەر و پەیڕەوانیشی بكەین. بەشێوەیەكی سروشتی بە زۆر ڕێگا دەشێت جیاوازی لە نێوان فەرمان ڕەوا(ruling)  و فەرمانبەر (ruled)دا هەبێ، لەگەڵ ئەوەشدا ئێمە پێویستە ئەم دوو جۆرە كەسایەتی یە قبووڵ بكەین، یان دەتوانین بڵێن ئەم دوو فۆرمەی كەسایەتی دەسەڵات خواز پەیوەندی توندیان لەگەڵ یەكتریدا هەیە.

ئەوەی لەو دوو كەسایەتیەدا هاوبەشە،و ئەوەی پێناسەی ناوەڕۆكی كەسایەتی دەسەڵات خواز دەكات بێتوانای یە(inability)، بێتوانایی لە پشتبەستن بەخود،و سەربەخۆبوون،یان بە مانایەكی دیكە، بێتوانایی لە بەرگەگرتنی ئازادی.

لایەنی بەرابەری كەسایەتی دەسەڵات خواز كەسی پێگەیشتووە،كەسێك كە پێویستی بەوە نییە خۆی بەوانی دیكەوە بلكێنێت،لەبەرئەوەی ئەو بەشێوەیەكی چالاكانە باوەش بە جیهان،خەڵك و شتەكانی دەوروبەریدا دا دەكا و تێی دەگات. ئەوە مانای چی یە؟ منداڵ هێشتا پێویستی بە دایكی هەیە، ئەو لە منداڵدانی دایكیدا – لەگەڵ دایكیدا بوونێكی فیزیكی هەیە، دوای لەدایك بوون،بۆ ماوەی چەند مانگێگ و هەندێك جار بۆ چەند ساڵێكیش – وەك بوونێكی سایكۆلۆژیانە – هێشتا وەك بەشێك لە دایكی دەمێنێتەوە.منداڵ ناتوانێ بە بێ یارمەتی دایكی بژی، هەرچەندە ئەو گەشە دەكا و گەورە دەبێ،فێر دەبێ پیاسە بكات،قسە بكات،و ڕێگای جیهان بدۆزێتەوە كە دواتر دەبێتە ژیانی. منداڵ خاوەنی دوو بەهرەی زگماكی یە و دواتر دەتوانێ گەشەی پێبدات: خۆشەویستی(love )و عەقڵ (reason).

خۆشەویستی واتە پەیوەندی و هەستی مرۆڤ بۆ جیهان،بەڵام دەبێت مرۆڤ سەربەخۆیی و خوگرتنی خۆی لەو پەیوەندیە دا بپارێزێت.خۆشەویستی تاك پەیوەندی بە جیهانەوە هەیە و ئەو ترسی نی یە،لەبەرئەوەی هەست دەكات جیهان ماڵی ئەوە،ئەو دەتوانێت خۆی لە دەست بدات، لەبەرئەوەی دڵنیایە لە خودی خۆی.

خۆشەویستی مانای ئەوەیە جیهان بەئەزموونێكی سۆزەكیانە(emotional experience) بناسین،هەرچەندە ڕێگایەكی دیكەی ناسینیش هەیە،تێگەیشتن بە هزر، ئێمە ئەو جۆرە تێگەیشتنە ناو دەنێین عەقڵ و لە زرنگی جیاوازە. زرنگی بریتی یە لە بەكارهێنانی عەقڵ بۆ ئەوەی بە ئامانج گەلێكی پراكتیكیانەی دڵنیا بگەین،بۆ نموونە شەمپازییەك زرنگی خۆی نیشان دەدات كاتێك مۆزێك لەبەرابەر قەفەزەكەی دەبینێ‌ و ناتوانێ بەیەكێك لەو دوو دارەی قەفەزەكەی دەستی پێی بگات،دواتر هەر دوو دارەكە بەیەكەوە دەبەستێتەوە و مۆزەكە بە  دەست دەهێنێت.ئەمە زرنگی گیانەوەرە و هەمان سوودوەرگرتنە لە زرنگی كە ئێمە كاتێك قسە لەبارەی خەڵكی دەكەین زۆرجار بە تێگەیشتنی لەقەڵەم دەدەین، عەقڵ شتێكی ترە، عەقڵ چالاكیەكی هزری یە كە هەوڵ دەدات بە ڕووكەش بە ناوەندی هەندێك شت بگات بۆ ئەوەی تێبگات لەڕاستیدا چی لە پشت ئەو شتانەوە هەیە و چ هێز و پاڵنەرێك لە پشتیانەوە – ئەوان دیارنین- پەیامەكانیان دەكاتە كردار و دەست نیشانی دەكات.

من ئەم شیكاریەم لە كەسایەتی پێگەیشتوو، واتە كەسایەتی خۆشەویستی بەخش و عاقڵ بۆ ئەوە خستەڕوو تا باشتر بتوانم ناوەڕۆكی(essence) كەسایەتی دەسەڵات خواز پێناسەبكەم.كەسایەتی دەسەڵات خواز كەسێكە هێشتا پێنە گەیشتووە،ئەو نە دەتوانێ‌ خۆشەویستی بكا و نە دەتوانێ‌ عەقڵی بەكاربهێنێ،ئەم كەسایەتی یە بەشێوەیەكی زۆر هەست بە تەنیایی دەكات و بەقووڵی ترس دایگرتووە،ئەو هەست دەكات پێویستی بە پەیوەندی هەیە،بەڵام ئەو لە ڕێی  خۆشەویستی و عەقڵەوە بۆ پەیوەندی ناگەڕێت،بەڵكو ئەو لە پەیوەندیەكی هاوژیانیانەدا ئەمە دەدۆزێتەوە،واتە هەست كردنی كەسێك بەوانی دیكەوە،ئەوەش نەك بەهۆی پاراستنی شوناسی(identity) خۆی،بەڵكو لە ڕێگای ئاوێتەبوون ولەناوبردنی شوناسی خۆی دێتە دی. بەم پێیە كەسایەتی دەسەڵات خواز پێویستی بە كەسێكی دیكە هەیە تا لە ئەودا بتوێتەوە، چونكە ئەو ناتوانێت بەرگەی تەنیایی (aloneness) و ترسی(fear) خۆی بگرێ.

ئێمە لێرەدا دەگەینە سنورەكانی هەردوو فۆرمی كەسایەتی دەسەڵات خواز- فەرمان ڕەوا و فەرمانبەر – وهەردووكیان یەك خاڵی هاوبەشیان هەیە.

كەسایەتی دەسەڵات خوازی پاسیڤ یان بەمانایەكی دیكە ئامانجەكانی كەسایەتی ماسۆشیستیانە و خۆبەدەستەوەدەر،- لانیكەم بەشێوەی نا خود ئاگا- دەیەوێت ببێتە بەشێكی بوونێكی زۆر گەورە،و لانیكەم خوازیارە خۆی بە بەشێكی بچووكی كەسێكی گەورە، دامەزراوەیەكی گەورە و ئایدیایەكی گەورەوە بلكێنێ.ئەو كەس،دامەزراوە،یان ئایدیایە ڕەنگە لە ڕاستیدا گرینگ وبە دەسەڵات بێ، یان بەشێوەیەكی باوەڕنەكراو بەهۆی باوەڕبوونی تاكیانە بەوان ئەو هەست بە گەورەیی خۆی دەكات. ئەوەی پێویستە ئەوەیە،ئەو باوەڕی وایە كە ڕێبەر،حیزب،دەوڵەت یان ئیادیاكەی ئەو هەموویان بەهێز و باڵان، و لەبەرئەوەی بووە بە بەشێكی بوونێكی گەورە ئەویش هەست دەكات خۆیشی بەهێز و گەورەیە،دژایەتی لەم فۆرمەی كەسایەتی دەسەڵات خوازی پاسیڤدا ئەوەیە تاك سوكایەتی بە خۆی دەكات تاوەكو بتوانێ‌ – وەك بەشێكی بوونێكی گەورەتر-  هەست بە گەورەیی خۆی بكات.تاك دەیەوێ‌ فەرمانی بەسەردا بكرێت تا پێویست نەبێت بڕیاربدات و بەپرسیاریەتی لە ئەستۆ بگرێت.ئەم تاكە ماسۆشی یە لەبەر ئەو ترسە قووڵەی هەیەتی بۆ ئەوە دەگەڕێ تا وابەستە ببێت بە شتێكەوە – زۆرجار تەنیا بەشێوەی ناخودئاگایانە- وهەستی كەمیەتی،بێ دەسەڵاتی و تەنیایی دایدەگرێت. لەبەرئەمە ئەو بۆ ڕێبەر،و دەسەڵاتی گەورە دەگەڕێ تا هەست بە ئاسایش و پارێزراوی بكا و لەڕێگەی ڕێبەرەوە بەسەر هەستی خۆبەكەم زانینی خۆیدا سەركەوێ.ئەو بەشێوەی ناخودئاگا هەست بە بێ دەسەڵاتی خۆی دەكا و پێویستی بە ڕێبەر هەیە تا ئەو هەستەی خۆی كۆتڕۆڵ بكات. ئەم تاكە ماسۆشیی و خۆبەدەستەوەدرە كە لە ئازادی دەترسێ و لە ترسی ئازادی بەرەو بت پەرستی هەنگاو دەنێ‌ كەسێكە كە سیستەمە دەسەڵات خوازەكانی وەك نازیزم و ستالینیزمی لەسەر بونیادنراوە.

دژوارتر لە كەسایەتی دەسەڵات خوازی پاسیڤ و ماسۆشیانە تێگەیشتن لە كەسایەتی دەسەڵات خوازی ئەكتیڤ و سادییە، ئەم كەسایەتیە بەلای پەیڕەوەكانییەوە وادێتە بەرچاو كە متمانەی بەخۆیەتی و بەهێزە،بەڵام هێشتا ئەویش وەك كەسایەتی دەسەڵات خوازی ماسۆشی هەست بە ترس وتەنیایی دەكات. هەرچەندە كەسایەتی دەسەڵات خوازی ماسۆشی هەست دەكات كەسێكی بەهێزە،لەبەرئەوەی بۆ بەشێكی بچووكی بونێكی گەورە گۆڕاوە، بەڵام كەسایەتی دەسەڵات خوازی سادی لەبەرئەوە هەست دەكات بەهێزە كە لەگەڵ ئەوانی دیكەدا بووە بە یەك،ئەگەر بتوانین بڵێن ئەو ئەوانی دیكەی لەخۆیدا تواندۆتەوە.كەسایەتی دەسەڵات خوازی سادی پشت بە شوێنكەوتەكانی دەبەستێت وەك چۆن كەسایەتی دەسەڵات خوازی ماسۆشی پشت بە فەرمان ڕەوا دەبەستێت. هەرچەندە وێنەكە فریودەرە،تا ئەو جێگەیەی ئەو دەسەڵاتی هەیە ڕێبەر – بۆ خۆی و ئەوانی دیكە – بە بەهێز و بە دەسەڵات دەردەكەوێ، و بێ دەسەڵاتی ئەو تەنیا كاتێك دەردەكەوێت كە دەسەڵاتەكەی لە دەست بدات،كاتێك كە چیتر نەتوانێت ئەوانی دیكە قووت بدات و تەنیا پشت بەخۆی ببەستێت.

كاتێك كە من وەك لایەنی ئەكتیڤی كەسایەتی دەسەڵات خواز قسە لە سادیزم دەكەم، ڕەنگە زۆرینەی خەڵكی تووشی سەرسوڕمان ببن،لەبەرئەوەی سادیزم زۆرجار وا دەرك دەكرێت كە مەبەست لێی ئەشكەنجەدان و دروست كردنی ئازارە. بەڵام لە ڕاستیدا ئەمە خاڵی سادیزم نییە.فۆرمە جیاوازەكانی سادیزم كە ئێمە دەتوانین سەرنجی لێبدەین ڕیشەكەی لەو ویستە دایە كە  تاك دەیەوێ بەسەر كەسێكی دیكە زاڵ بێ و كۆنتڕۆڵی بكا تا ئەو بكاتە بابەتێكی بێ توانا بۆ ئیرادەی خۆی،ئەو دەیەوێ ببێتە فەرمان ڕەوای ئەو و بەبێ هیچ سنورێك بەكاری بهێنێت. سوكایەتی و كۆیلەیی بۆ ئەم مەبەستە تەنیا ئەم مانایەیان هەیە،و ڕادیكاڵترین مانا بۆ ئەمە بریتی یە لەوەی قوربانی والێبكەین بەرگەی ئازار بگرێت،چونكە هیچ دەسەڵاتێكی دیكە لەسەروی ئەو نی یە تا ئازاری ئەو بدات،و زۆری لێبكات بەبێ هیچ بەرگرییەك بەرگەی ئازاردان بگرێت.

(وەك پێشتر ئاماژەم  پێدا، جۆری سادیستی فریودەرە، كەسایەتى سادى وا خۆی دەردەخات كەسێكی بەهێزە،لە كاتێك دا ئەویش نادڵنیایە و بەمانایەكی قووڵ وەك  كەسایەتی ماسۆشی لاوازە، ئەو بەو ڕادە پێویستی بە شوێنكەتەكانێتی كە ئەوان پێویستیان پێیەتی، تەنیا جیاوازی لەو وەهمەدا شاراوەتەوە كە فەرمانڕەوای وابەستەكان و پەیڕەوان سەربەخۆیە،بەڵام لەڕاستیدا ئەو دوانە پێویستیان بەیەكترە و یەكتری تەواو دەكەن.)*

ئەو ڕاستییەی كە هەر دوو فۆرمەكانی كەسایەتی دەسەڵات خواز دەتوانن بۆ خاڵی گشتی كۆتایی– واتە ئارەزووی هاوژیانیانە – بگەرێنەوە ئەوە نیشان دەدات كە مرۆڤ دەتوانێت هەر دوو بەشەكانی ماسۆشیی و سادیی لە زۆربەی كەسایەتیە دەسەڵات خوازەكاندا بدۆزێتەوە. زۆرجار تەنیا بابەتەكان جیاوازیان هەیە.هەموومان لەبارەی ستەمكاری خێزان (family tyrant) شتمان بیستووە،كاتێك بە شێوازێكی سادیستانە ڕەفتار لەگەڵ ژن و منداڵەكانیدا دەكات، بەڵام كاتێك لە ئۆفیسەكەیدا ڕووبەڕووی بەڕێوەبەرەكەی دەبێتەوە دەبێت بە فەرمانبەرێكی خۆبەدەستەوەدەر، یان هەنوكە با نموونەیەكی بەناوبانگتر بهێنینەوە: هیتلەر، هیتلەر ئارەزووەی ئەوەی هەبوو تا فەرمان ڕەوایی هەمووان بكات،لە نەتەوەی ئەڵمانییەوە بۆ جیهان،و دەیویست ئەوان بكاتە بابەت گەلێكی بێتوانا بۆ ئیرادەی خۆی،بەڵام ئەو پیاوە هێشتا كەسێكی تائەوپەڕی وابەستەبوو،وابەستەی ستایش كردنی جەماوەر، وابەستەی ڕازی كردنی ڕاوێژكارەكانی،یان ئەوەی پێی دەڵێن وابەستەیی بۆ دەسەڵاتی باڵاتری سروشت، مێژوو و چارەنووس. ئەو پشتی بە فۆرمە شێوە ئاینییەكان دەبەست تا ئەو ئایدیایانە دەرببڕێت كاتێك بۆ نموونە ئەو دەیوت: ئاسمان لە نەتەوە باڵاترە،خۆشبەختانە مرۆڤ دەتوانێ‌ مرۆڤ فریوبدات،بەڵام ئاسمان نا،بەڵام ئەو دەسەڵاتەی زیاتر لە مێژوو،خودا وچارەنوس كاریگەری لەسەر هیتلەر هەبوو سروشت بوو.بە پێچەوانەی ئارەزووی چوارسەد ساڵی ڕابردوو بۆ زاڵ بوون بەسەرسروشتدا،هیتلەر جەختی لەوە دەكردەوە كە مرۆڤ دەتوانێ‌ و پێویستە زاڵ بێت بەسەر مرۆڤدا،بەڵام ناتوانێ‌ بەسەر سروشتدا زاڵ بێت.ئێمە ئاوێتەیەك لە تایبەتمەندی ئارەزووە سادیی و ماسۆشییەكانی كەسایەتی دەسەڵات خوازلە كەسایەتی هیتلەردا دەدۆزینەوە: سروشت دەسەڵاتێكی گەورەی هەیە و پێویستە ئێمە ملكەچی بین، بەڵام ژیان پێویستە لەلایەن ئێمەوە كۆنتڕۆڵ بكرێ. 

هەرچەندە ئێمە بە دژواری دەتوانین بابەتی كەسایەتی دەسەڵات خواز وازلێبهێنین بە بێ ئەوەی قسە لەبارەی گرفتێك بكەین كە هۆكاری بە هەڵە تێگەیشتنی زۆرە. كاتێك ئێمە باس لە دەسەڵات دەكەین ئایا دەسەڵاتی ماسۆشی و ئامانجی پراكتیك كردنی سادیزم،مانای ئەوەیە هەموو دەسەڵاتێك شتێكی نەخۆشیانەی هەڵگرتووە؟ ئەم پرسیارە جیاوازیەكی زۆر گرینگ لەنێوان دەسەڵاتی عەقڵانی(Rational authority)و دەسەڵاتی ناعەقڵانی(irrational authority)دا دەسڕێتەوە، دەسەڵاتی عەقڵانی واتە ناسینی دەسەڵات كە لەسەر هەڵسەنگاندنی ڕەخنەگرانەی تواناكانی تاك بونیادنرابێ،كاتێك خوێندكارێك دان بە دەسەڵاتی مامۆستاكەیدا دەنێت تا زیاتر لەو بزانێ،ئەمە هەڵسەنگاندنێكی لۆژیكیانەی توانا كەیەتی.هاوشێوەی ئەم نموونە ئەوەیە كاتێك من وەك گەشتیارێكی كەشتییەك دان بە دەسەڵاتی كاپتنی كەشتیەكەدا دەنێم بڕیاری ڕاست و پێوست دەربكات كاتێك كەشتیەكە ڕووبەڕووی مەترسی دەبێتەوە.دەسەڵاتی عەقڵانی لەسەر ڕەتكردنەوەی عەقڵ و ڕەخنە بونیادنەنراوە،بەڵكو وەك پێش مەرج مەزەندە دەكرێت. 

دەسەڵاتی ناعەقڵانی جیاوازە.ئەم دەسەڵاتە لەسەر خۆبەدەستەوەدانی سۆزیانەی عەقڵ بۆ كەسێكی دیكە وەستاوە،من بڕوام وایە ئەو ڕاستە،لەبەرئەوەنا كە ڕاستە،ئەگەر بەشێوەیەكی ڕاستەقینە قسەبكەین ئەو بەتوانایە،بەڵام لەبەرئەوەنا من بەشێوەیەكی عەقڵانی  توانایەكەی دەناسم،لە سنورەكانی دەسەڵاتی ناعەقڵانیدا،خۆبە دەستەوەدانێكی ماسۆشیستانە هەیە بۆ ئەوەی من خۆم بچوك بكەمەوە ودەسەڵات گەورە بكەم،من پێویستە دەسەڵات گەورە بكەم بۆئەوەی خۆشم  وەك بەشێكی بچووك لەو،بەگەورە دەركەوم.دەسەڵاتی عەقڵانی دەیەوێت خۆی ڕەتبكاتەوە،لەبەرئەوەی بەو جۆرەی من تێیدەگەم دەیەوێت ماوەی خۆی بە دەسەڵاتەوە بچووك بكاتەوە.دەسەڵاتی ناعەقڵانی دەیەوێت خۆی قووڵ بكاتەوە و درێژە بە بوونی خۆی بدات،من زیاتر و زیاتر وابەستە ولاواز دەبم ،من پێویستم بەوەیە بە دەسەڵاتی ناعەقڵانییەوە بلكێم خۆبەدەستەوە بدەم.

تەواوی بزوتنەوە دیكتاتۆریەكانی سەردەمی ئێمە لەسەر دەسەڵاتی ناعەقڵانی بونیادنراون و دەنرێن.پاڵنەری ئەم هێزانە لەسەر هەستی  لاوازی تاكی خۆبەدەستەوەدەر،ترس و ستایش كردنی ڕێبەر وەستاوە.هەموو كلتورە مەزن و بەرهەم دارەكان لەسەر بوونی دەسەڵاتی عەقڵانی دادەمەزرێن:لەسەر بوونی ئەو خەڵكانەی كە دەتوانن كارگەلێك ئەنجام بدەن كە لەڕووی عەقڵانیی و كۆمەڵایەتییەوە گونجاوبێ و پێویستیان بە ڕۆچوون بە ئارەزووە ناعەقڵانییەكاندا نەبێت.

بەڵام من نامەوێت كۆتایی بەم بابەتە بهێنم تاجەخت لەوە نەكەمەوە كە ئامانجی تاك ئەوەیە پێویستە ببێتە خاوەن دەسەڵاتی خۆی،واتە لە بابەتە مۆڕاڵیەكاندا خاوەنی وشیاری و لە پرسیارەكانی عەقڵدا باوەڕدار و لە بابەتە سۆزەكیەكاندا دڵسۆزبێت،هەرچەندە تاك تەنیا كاتێك دەتوانێت ئەو دەسەڵاتە ناوەكیەی هەبێت ئەگەر ئەوەندە پێگەیشتووبێت بتوانێت بە عەقڵ و خۆشەویستییەوە لە جیهان تێبگات.گەشەپێدانی ئەم تایبەتەندیانە بنچینەیە بۆ دەسەڵاتی خود و لەویشەوە بنچینەیە بۆ دیمۆكراسی سیاسی.

      ئەریك فرۆم

  وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: صباحی مەلاعەوڵا

*- كاتێك برای ئازیزم (دیاری مەلاعەوڵا) تێكستە ئەڵمانی و ئینگلیزیەكەی بەراوردكرد پێی وتم ئەم چەند دێرە لە تێكستە ئینگلیزیەكەدا نییە و وەرنەگێڕدراوە،لەبەرئەوە ئەم دێرانەی لەناو دوو كەوانەكە دایە لەلایەن ئەو لە تێكستە ئەڵمانییەكەوە كراوەتە كوردی. وەرگێڕ

سەرچاوە:

http://www.marxists.org/archive/fromm/index.htm

 Erich Fromm Archive:

The Authoritarian Personality, 1957

Translated to english: by Florian Nadge