له داڕزانی دروشمی پاراستنی كه مینه كان دا
له چه‌كمه‌جه‌ی په‌راوێزه‌كانی شۆڕشه‌كانی به هاری عه‌ره‌بی به گشتی و ،دروشمی پاراستنی كه‌مینه‌كان به‌تایبه‌تی .وه ئه‌و به كارهێنانه چڕو نادیارانه‌ی سوریا پێش لایه‌نه دژو سیاسی و ئایدۆلۆجیه كانی ڕاگه‌یاندن له لایه‌ك و كلینتۆن و سێرگی لافرۆف ، و به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانیان له‌لا یه‌كه‌ی تره‌وه . به تێپه‌ڕ بوون به‌و فه‌زایه‌دا “شیكه‌ره‌وه ستراتیجی یهكان “كه شاشه‌كانی هه‌واڵیان داگیر كردووه تاكو ئێستا لو بنانیه‌كان خۆیان ،كردوه‌ته به‌ره‌ی “الرفیق” ی ستالینی ماتوزوف كه له هیلاری یه‌وه به جۆره‌ها شێوه میشال عون و پیاوانی ئاینی مه‌سیحی ومو سوڵمانه‌كان ، كه ناڵه ئاسمانیه‌كانیان داگیركردووه به بێ ململانێ تایفی وئاینی ومه‌زهه‌بی و ئیتنی یهكان كه داپۆشراو و ناڕه‌سه‌نن له ناوه‌رۆكیاندا ،به‌وسیفه‌ته‌ی توێژاڵن ،ئه‌وه‌ش ڕوونه شه‌وی دوودڵاَیانه له‌به‌رامبه‌ر كه‌مینه‌كانی سوریا وگه‌یشتنیان به وه‌ی هه‌ندێك له مۆدێرنه‌كان و”عه لمانیه‌كان ناخه‌ون ” ,”مۆدێرنه‌كان و عه لمانیه‌كان “النغله – زۆڵن “.
تاكو ئێستا له ئاماژه بۆئه‌وه‌ی كه‌بۆ پاراستنی كه مینه‌كان به‌كاری ده‌هێنن “الماكرون – فێلبازن ” ،كه فریویان ده‌ده‌ن و به‌ندایه‌تیان پێده‌كه‌ن ،نه‌ته‌وه‌كان وموعه‌مما ساده گۆیه ئایدیۆلۆژیه‌كان ودروشمه نه‌ته‌وه‌یی و گێله‌كان و ساده‌گۆیی و نابینایی و به‌ندایه‌تیه‌كانیان ،فیڵبازیه‌كانیانواله‌و خه‌ڵكانه ده‌كه‌ن كه‌باوه‌ڕیان به‌وه بێت ئامانجه‌كانیان به‌دی ده هێنن ، به‌دیهێنانی ” مگیّه النجسه – لولدان وپیسیه” به دروشمی “پیرۆز” .به‌كارهێنانی دروشمی پاراستنی كه مینه‌كان چه‌ندجارێك وبه بۆنه‌ی جیاوازهاتووه ،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا داگیركه‌ری رۆژئاوایی بڕیاری پارچه‌كردنی داوه«الرجل المریچ» وه میراتی گه‌ڕانه‌وه‌ی” تعفّن – بۆگه‌ن ” ی ده سه‌ڵا تدارێتی سیستمی ئیمپڕاتۆریانه‌ی به هێزیعوسمانیه كانه كه ده‌وڵه‌تی ئیستعماری هه‌ڵیده بژێرێت وه‌كو ده‌روازه‌یه‌ك بۆ”پاراستنی تاڵی وشیرینی “كه هه‌ڵهاتووه له ناوه‌رۆكی كه مینه‌كان “وه له‌بنچینه‌دا خۆئاماده‌كردنه بۆ ئه‌و ده سه‌ڵاته. به‌ڵا م ئه‌وه‌ی كه ده‌یدات به واقعی تێكشكاوی كۆ،پراگماتی و،به‌رژه‌وه‌ندی ،نائه‌خلاقی ،نا سیاسی ،تێكشكێنه‌ری فیكره‌ی كۆ بونه‌وه‌ی “الارعن – سوتێنه‌ر” ی نیشتمانیه ،ڕووداوێكه له پێش شه‌پۆله نه‌ته‌وه‌ییه‌كانه – ئه‌وه‌ی هه‌یه‌شارستانی و فیكره‌ی ده‌وڵه‌ته له سوریاو عێراق.كه” چه‌پی سه‌ركوتكه‌ره حوكمی وڵاتمان ده‌كات ،نا په‌رت بوونی كۆمه‌ڵًگه‌و حوكمی شۆڕشه ” كه به‌ده‌ووری دوودیارده‌دا ده‌سوڕێته‌وه : یه‌كه‌میان : ته‌واوكۆیی خودی یه‌كگرتوویی نیشتمانییه ،دووه‌میان :ئایدۆلۆژیای (شمولی –گشتگیری)یه كه‌ناوه‌رۆكی ماندوو(التحشیدی-تێكچڕژان)و سه‌رو نیشتمانی دروشمیانه ،كه‌كاره‌كانیان لێدانه له نه‌هیلیزمی نه‌ته‌وه‌یی ونیشتمانی .”كه‌مامه‌ڵه یان له‌گه‌ڵ گه‌ل دا سه‌ركوتكه‌رانه نیه ” به‌وسیفه‌ته‌ی گه لن ،وه‌كو كۆی هاوڵاتیان كه سه ربه‌خۆن و خاوه‌ن مافن)،به‌ڵكو مامه‌له‌َ له‌گه‌ڵ گه‌ل به‌وسیفه‌ته‌ی پێویسته ببنه نوێنه‌ری ده‌وڵه‌تی حه‌ق و قانوون .نه‌ك مه زهه‌بیه ت و سه‌ركوتكردنیان وه هۆكاره‌كانیان ئیتنی و تائفیه ،ئه‌وه‌یه به په‌له ن و «شُقفاً»-“ماندووكه‌ر” و ،هه‌روه كو له عێراق ده‌یبینین . به‌ته‌نهابه پارچه‌كردن و نه‌مانی سوریه ده بێت له‌به‌رهه‌رهۆیه‌ك بێت كه هیوام وایه ڕوونه‌دات .پێویسته چی بكه‌ین بۆئه‌وه‌ی ئه‌مه ڕوونه‌دات ،مه‌ترسیدارترین شتێك كه‌به‌ره‌وڕووی سورییه كان ده‌بێته‌وه له قۆناغی داهاتوودا ،گرفتی یه‌كگرتنی نیشتمانییه ،و”البدوه-په‌یدابون”ی یه‌كه مین چاره‌سه‌ری له رێگایه‌كی درێژدایه وناته‌واویه‌كه‌ی له ” تفنید- له‌ناوبردن ” و”دحچ- به درۆخستنه‌وه”وداڕزانی دروشمی پاراستنی كه‌مینه‌كان دایه ،كه (شائكه – دڕِكاوی )وئاڵۆزه،یه‌كه‌میان : ڕه‌تكردنه‌وه‌ی چه‌مكی ده‌وڵه‌ت –الامه : ناوه‌رۆكی كۆمه‌ڵێك له (المچمرات- لاوازیه‌كان ) ه،چه‌مكی كۆمه‌ڵی مه‌ده‌نی وڕه‌تكردنه‌وه‌ی چه‌مكی گه‌ل سیاسی یانه ، ڕه‌تكردنه‌وه‌ی بواری “سیاسی”سۆسیۆلۆژیا ،كه ئینتمای هه‌یه بۆ دروشمی پاراستنی كه‌مینه‌كان بۆ ده‌وڵه‌ت له‌ڕووی كۆمه‌ڵایه‌تی ورۆشنبیریه‌وه كه دووانه‌یه‌كی كۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌هلی سوڵتانیه،دووه‌م: لاوازی یهكان كردنه‌وه‌ی چنراوی كۆمه‌ڵگه‌یه به لۆژیكی (التكاون)و داگیركردن (الغلبه)،له‌بری( په‌یمانی كۆمه‌ڵایه‌تی) به‌ناوه‌رۆك وململانێی (یفچی – كۆتایی پێهێنه‌ر )بۆدۆخی( احتقان- خوێن ڕژان)و دڵه ڕاوكێ ی هه‌میشه‌یی نێوان هه‌مووان ،جان جاك رۆسۆله بنچینه‌یه‌كی بابه‌تیه‌وه بۆدۆخی به جه‌نگ هاتن ی پێكهاته كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان داده‌نێت . مومكینه گرفتێكی به هێزی نێوان ئه‌و پێكهاته كۆمه‌ڵایه‌تیانه به‌رده‌وام بێت ، ،بێگومان ئاڵوگۆڕیش به‌ڕێژه‌ده بێت . سێِهه‌م : له‌لاوازیه‌كانی تر له‌دایكبوونی هه‌ستی ( ژمی رخیص –به دگۆیی هه‌رزان )كه هه‌مموكه مینه‌كان هه‌یانه ،كه‌پاڵیان پێوه ده‌نێت بۆ داواكردنی پاراستن له‌ده‌روه‌ی مه بده ْ (په‌یمانی كۆمه‌ڵایه‌تی) ،وه‌به‌دوای دائه‌وه‌ی تر .كه‌به‌زۆری پێك دێت له ده‌ره‌وه‌یان سه‌ركوتكه‌ره‌كان ، له هه‌رته‌ره فێكی به‌رگری كردن له هه‌ڵه ئاسایشی و كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كاندا ، له چواره‌مین لاوازیه‌كان ی دروست بوونی دۆخێكی وا لێی وئاراسته كردنی ئه‌و تێپه‌ڕاندنه له سنوری سیاسی و ئه‌خلاقی داخلی ،ئه‌ودۆخه باركراوه‌به ململانێ هه‌رێمی و نێوده‌وڵتیه‌كان وبه‌دوایدائامانج لێی شێوه‌گرتن وپێكهێنانی نیشتمانی سوریا،له خۆیدا گرمۆڵه بوو ” هبا‌و – ته‌پ وتۆزگرتوو”و”منپورا- په‌رش وبڵاو” بووه.كه دروشمی كه مینه‌كان ،دژده‌وه‌ستێته‌وه له‌هێلێ درێژی چه‌مكی نیشتمانی بوون وپاراستندا.به‌ڵام پێنجه‌م لاوازی به‌هێزكردنی ئایدیۆلۆژیایه “ژیانی هاوبه‌ش”و “هاوپه‌یمانی كه‌مینه‌كان”،ئایدیۆلۆژیایه‌كی له‌م جۆره دژه نه‌ته‌وه‌ییه .”التعایش “و ده‌ره‌وه‌ی به‌شداری هیچ ناكات به‌شتێك ته‌نهابه‌بوونی نه‌بێت .گه‌ر گریمانه‌ی بوونی لایه‌نه‌كانی زه‌وی بۆ ئاستی نیشتمان ،ڕێكه‌وتێكه له‌سه‌ر زه‌وی هاوبه‌ش ،ئه‌وه پێشكه‌وتن نیه‌و به‌شه‌ر به وجۆره پێش ناكه‌وێت كه له‌سه‌ر ئاستی یه‌ك میلله ت ده ژین . مه ساری شۆڕشی سوریا به چاو پۆشێن له كۆمه‌ڵێك دیارده‌ی مسه له ح و نامسه‌له ح كه ئه‌ستێره‌یه‌كه له به‌رنامه‌ی سیستمی ئه‌منی پێشینه كه ته‌ییاراتی مۆدێرن ده‌ورییان داوه.كه ماوه‌ی پێنچ سه‌ده‌یه هه‌ڵكۆڵراوه له له لایه‌كه‌وه ،ئه‌ویش مه‌سارێكه له سه‌رهێڵی خۆپیشاندانی ئاشتیانه‌ی ڕابردوو له سه‌ده كانی ڕابردووداله‌لایه‌كی تره‌وه .ئه‌مه‌ش له‌سه‌ربنه‌مای دین و تایه‌فه وپاراستنی كه‌مینه نه‌بووه،به‌ڵكوله‌سه‌ربنه‌مای، یه‌كگرتنی نیشتمانی بووه. “كه‌ئه‌و دروشمانه ی یه‌كێتی گه‌لی سوریا”،نه‌ك ناولێنانی نوێژی هه‌ینی به نوێژی “هه‌ینی مه‌زن “و” جمعه الشیخ صالح العلی “و….جه ختكردنه‌وه له شوناسی جه‌سته ی سه‌ره‌كی ئه‌و شۆڕشه .وه چۆن سێبه‌رێك دروست ده‌كه‌ن بۆ ته‌شكیل كردنی نیشتمان و نه‌ته‌وه‌و میلله‌ت ،بكه‌ره‌كانیان ده‌یانه‌وێت له ته‌نسیقه‌كانیان و مه‌ساره راگه‌یاندراوه‌كانیان ،ڕۆشنبیران و سه ركرده ی( ڕا) كانیان ،ئه‌وانه‌ی له و كێڵگه‌یه‌دا كارده‌كه ن و چالاكوانه مه‌یدانیه،فه‌یسبووكیه‌كان،كاری،نه‌گریس ومه‌یلدار به وئاراسته یه‌دا بكه‌ن .ساڵێكه نو خبه‌ی سوریا له ناو خوێن باران و دڵه‌ڕاوكێدان ،كه هه‌وڵه ده‌ن پاڵ به دۆخی كوردی- عربی یه‌وه بنێن بۆ ئه‌و خوێن ڕژانی سوننی – شیعی له‌لایه‌كه‌وه و كوردستانی عێراق له لایه‌كه‌ی تره‌وه و )له‌لای سێهه‌مه‌وه ململانێی توركیا له‌گه‌ڵ پارتی كرێكاران .له‌لایه‌كی تره‌وه هه‌وڵه نه‌گریسانه كانی كه باركراوه به ململانێی ڕووسیاو رۆژئاوا. كه‌ئه‌وه «الكلبیه المكیافیلیه» كڵاوێكه له‌سه‌ریی رۆژئاواییه‌كاندایه تائه‌و په‌ڕی مامه‌ڵه‌ی ئه‌وه‌ی ئه‌و” الكلبیه” له دۆخی رۆژئاوایی روسی دا زۆر گه‌وره نیه له میراتی دیموكراتی ئه‌وكۆمه‌ڵگایانه‌دا كه‌ئه‌وه‌ش كۆتكراوه تاسنوری مرۆڤی له‌بار”محمول” له‌سه‌ر پشتی كۆمه‌ڵگاو به ڕوانینی حقوق ی دۆخی ڕووسی فه له‌تاوی هه‌ر عه‌قڵێكی شارستانی له نێوانیاندا «الكلبیه” عه قڵی به‌رژه‌وه‌ندیه خودی ئه خلاقی وقیه‌می یاخو د فشاری كۆمه‌ڵگه‌یی جگه له‌ناوه‌رۆكی مافیایی ،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا،داواله هه‌مووهێزه چالاكه‌كان ده‌كات له شۆڕشدا وبه رزبوونه‌وه‌ی ململانێی یه ك پێگرتوویی به ئاراسته‌ی هۆكاره‌كانی ” داوه‌شاندن –تفتیت”،بۆ هۆشیاری و یه‌كێتی جیاوازیه‌كانی ده‌وڵه‌تی یاسا كه ته‌نها باوه‌ش ده‌كات به كه‌مینه‌و زۆرینه‌دا وله‌گه‌ڵی دا دایده مه‌زرێنێت .
منیر الخگیب : نووسینی
وه‌رگێڕانی :ڕێبازمحمد جزا
