لە نێوان ئەدەب و زانست دا !
بێ گومان ئەدەب ژانری زۆرە هەر لە شیعرەوە بگرە تا دەگاتە چیرۆک ورۆمان و داستان و شانونامەو سیناریۆ، گومان لە روڵی ئەدەب ناکرێ بە درێژایی میژوو، تەنانەت ئاینەکانیش پەنایان بردۆتە بەر ئەدەب چ وەک زمان چ وەک گێڕانەوە، دەتوانین بڵێن ئەدەب ناسنامەی نەتەوەیە، ئیش لەسەر زمان دەکا وەک هەندێ نووسەر دەڵێن زمان دەتەقێنێتەوە، ئەگەر ئێمە بمانەوێ لە میژووی میللەتێک ئاگادار بین، دەبێ ئەدەبەکەی بخوێنینەوە، تەنانەت ئینگلس دەڵێ، لە ناسینی چینی ناوەڕاستی کۆمەڵگای فەرەنسی دا، رۆمانەکانی بەلزاک زۆر یارمەتی یان دام !
ئێمە ئەگەر باسی کۆمەڵگای نەرویج بکەین، یەکسەر ئیبسن و کنوت هامسون مان لە یادەوری ئامادە دەبێ، ئەگەر باسی کۆمەڵگای روسی بکەین، تولستوی و دیستوفسکی و گورگی و ئیتماتوڤ مان لە بەرچاو بەرجەستە ئەبێ، هەروا بە نیسبەت کۆمەڵگاکانی دیکەوە، فەرەنسی بە جان جاک رۆسۆ و ڤوڵتیرو سارتەرەوە دەناسرێتەوە، ئەڵمانی بە نیتشەو هیگل و مارکسەوە، دەتوانین زۆر ناوو کۆمەلگای دی ریز بکەین، ئەمە دیوی پۆزەتیڤی ئەدەبە هەمیشە هەوڵی داوە ئیش لەسەر ئیستاتیکای ژیان و خوشەویستی نێوان مرۆڤەکان و هەماهەنگی لە چارەنووسیان دروست بکا، روڵی هەبووە لە جێگیر کردنی بەها کۆمەڵایەتیەکان، بەڵام ئەگەر بۆ ساتیک خۆمان دوور بگرین لەو ڕاستیانە، ئەدەب روڵی نەگیتڤی هەبووە، بۆ نموونە لای کافکاو کامۆ کە لەسەر بن بەست و پووجگەرایی ئیشیان کردووە، ڕاستە مردن هەقیقەتیکی تاڵە، ڕەش بینی لای مرۆڤەکان بوونی هەیە بەڵام پیویست بەوە ناکا، ئێمە لەسەری هەڵوەستە بکەین و شاکاری ئەدەبی لەسەری بنووسین، بەرای من ئەو دیاردە تاڵانە، دەبێ ئینسان هەمیشە خۆی لێببورێ، تەنانەت خۆدی کامۆ ویش دەڵێ، دەبێ هەندێ جار ئینسان خۆی لە گێلی بدا، ئەگەر نە تووشی ئینتحاری فەلسەفی دێ، پیویست ناکا لەسەر لایەنە نەگیتڤەکانی ژیان هەڵوەستە بکرێ، دەبێ تێپەرێنرێ، تەنانەت ئەمە قسەی دەروونشناسەکانی ئەمرۆیە !
بۆیە نووسەر دەبێ لەسەر پەرەی رووناکی ژیان ئیش بکا، هەمیشە ئیحائی ئەوە بداتە خوێنەر کە لە دوای هەر تونێلێکی تاریک، رووناکی هەیەو دەبێ !
بۆ چی نووسەرێکی وەک ئیسخیلوس بکرێ بە باوکی تراژیدیای ئەغریقی کەچی نیکوس کانتزاکی هات زوربای نووسی کە پڕە لەشەهامەت و خوشەویستی بۆ ژیان !
مرۆڤ چەند ماسۆشی بێ، ئەگەر دوو ئامانجت لە بەردەم دانا یەکێک یان ئەرینێ بێ ئەوی دیکەیان نەرینێ بێ، خولیان ناوەکی یی دەچێ بۆ لای ئامانجە ئەرینیەکە، تەنانەت ئەوانەی خۆیان کوشتووە، ئەگەر زیندوویان بکەیتەوە، لە ئەنجام دانی کردەوەکەیان پەشیمانن ! ڕاستە بەرهەمی ئەدەبی روڵی خۆی ئەگێڕی لە کۆکردنەوەو یەکخستنی یادەوەریەکان لای گەلێک یان لای گروپێک، بەڵام دەبێ ئەوە روون وئاشکرا بێت، کە ئەو گەلە تەنیا دیوی تاڵاو و مەرگەسات و کارەساتی نەبووە، بۆ نموونە هەندێ نووسەر بە ئاگایی یەوە دەچن لە نێو کارەساتی هەڵەبجەو ئەنفال ئیش دەکەن چ وەک دەقی شیعری یا وەک چیرۆک و رۆمان، کەچی هونەرمەند ئەنوەر قەرەداغی بە تابلوی هونەری بەشداری کرد بوو لە دوا یادی هەڵەبجەدا، هەندێ بەدحاڵی کردیانە هەرا لێی، ئەویش لە وەڵام دا گوتی وێرای کارەسات دەمەوێ بیسەڵمێنم کە هیشتا ژیان بەردەوامە لە هەڵەبجە !
کاتی ئێمە وەک نووسەر لە بەرانبەر یادەوەری خوینەری کورد داین، پیویست ناکا ئێمە باسی بەسەرهاتی تاڵی بۆ بکەین، دەکرێ ئەوە لە نێو پەرتووکەکانی میژوو دا بیخوێنێ، بەڵام هەڵسانەوەو چاو کردن لە گەلانی پیشکەوتوو، خاڵیکی گرنگە هەق وایە بەرجەستە بکرێ ! بەرای من ئەدەب روڵی ئەنزیمی ئەگێڕێ وەک هەویر ترش وایە، کۆمەڵگاش چەشنی هەویر وایە، ئەگەر تێکرێ، ئامادە دەبێ بۆ هەڵهاتن !
ئەدەب وەهم دەخوڵقێنێ دەقاو دەق وەک قسەکەی فروخ نیعمەت پور وایە کە نووسەرێکی کوردستانی رۆژهەڵاتە دەڵێ ئەدەب وەهمێکە لەوانەیە هەندێ جار دروزنانە بێ، زەمینە خۆش دەکا بۆ گوڕین بەڵام لەرووی فیزیکی یەوە نایگوڕێ، ئەم ئەرکە بە جێ دەهێڵێ بۆ دەسەڵاتی سیاسی.
وەک دەڵێن نووسەران پەیامبەری سەردەمی خۆیانن منیش دەڵێم نووسەران زمانحاڵی یادەوەری دەستەجەمعی کۆمەڵگای خۆیانن لە ساتەوەختێکی دیاریکراو دا، بۆیە من بروام بە دەقی نەمر نییە وەک چەمک و پێناسە ! ڕاستە شکسپیر لە شەسەدەکان هاملێتی نووسیوە ئێستاش دەخوێنرێتەوە تەنانەت کراوە بە مەنهەج لە کولیجی ئادابی ئینگلیزی، بەڵام وەک میکانیزم و ئالیەت، کایەکانی ئەمرۆی دەسەڵات ئەوەی تێپەڕاندووە، ئێمە هەمیشە لە بەرانبەر کایەی نوێی دەسەڵات داین، چ وەک میکانیزم چ وەک ئالیەت، پێم باشە لێرە هەڵوەستە لەسەر پێناسەی مارکس بکەم بۆ میژوو کە دەڵێ میژوو بریتی یە لە ململانی نێوان چینەکان، مارکس تەنیا لایەنە ئابوریەکەی ڕەچاو کرد، کەچی ئەمرۆ میژوو بریتی یە لە ململانی نێوان دەسەڵاتی سەرەوەو دەسەڵاتی خوارەوە، ململانی نێوان دەسەڵاتی رۆژهەڵات و رۆژئاوا، نێوان باشوری هەژارو باکوری دەوڵەمەند، لە نێوان وڵاتانی ناوەندو کەنار، لە نێوان ئاینەکان، کەواتە ململانیەکە چەند جۆری بە خۆیەوە گرتووە، گەرچی لە ماهیەت دا ئابوری یە بەڵام ئەمرۆ روو روانگەی دیکەی بۆ زیاد بووە یان زیادیان کردووە تا هەقیقەتە ئابوریەکەی بشێوێنن ! لە واقیعی ئەمرۆ دا زیاد بوونی ئەو جۆرە ململانیانە دەبێ ڕەچاو بکرێ تەنانەت لە دەقی ئەدەبی یش دا ڕەنگ بداتەوە !
من تا ئێستا باسی لایەنی ئەدەبیم کرد، نەچوومەتە سەر بواری زانست، دەکرێ ئەدەبیش باکگراوندی زانستی یی هەبێ وەک چۆن ریتمی شیعر لەسەر حیسابی ماتماتیک دائەنرێ یا تەکنیکی چیرۆک ورۆمان لەسەر سێگۆشەیی و چوار گۆشەیی و بازنەیی و دەیان شێوەو شکڵی ئەندازەیی دادەمەزرێ چ بە شێوەیەکی ئاگایانە بێ، یاخۆد نائاگاە کە لە مێشکی نووسەردا بوونی هەیە وەک باکگراوند !
وێرای ئەم باکگراوندە زانستی یە، ئیش کردنی سەرەکی ئەدەب لەسەر خەیاڵە تا وەکو لەسەر یادەوەری بێ، هەر چەندە جیاکردنەوەی خەیاڵ و یادەوری لێرەدا تا ڕادەیەک زەحمەتە، بەڵام خەیاڵ زیاتر وەهمە، دیوی ئاگاهی و نائاگاهی تێکەڵە، کەچی یادەوەری زیاتر چەمکێکی زانستیانەی هەیە، لەسەر لۆژیک ئیش دەکا !
بۆیە لای من وێرای گرنگی ئەدەب، بەڵام ئیشی فروکەوانێک یان کەشتی وانێک یان پزیشکێک یا ئەندازیارێک بە گرنگتر دەزانم، بۆ نموونە شیرزاد حەسەن لە چیرۆکی میم باسی نووسەرێک دەکا، کە لە لایەن کۆمەڵێک دەوڵەمەندەوە گاڵتەی پێ دەکەن تا رۆژێک بە رێکەوت ئەندازیارێک تێکەڵ بەوان دەبێت، ئەویش گاڵتە بە نووسەرەکە دەکا و پێ دەڵی زانست دەیان کۆشک و پرد دروست دەکا بزانم ئەدەب دەتوانێ ئەو کارە بکا، نووسەرەکەش لە وەڵام دا دەڵێ ئەدەب دەتوانێ دەیان پردو ساختمان لە ناخی مرۆڤە تێکشکاوەکان بونیاد بنێ !
رەنگە تا ڕادەیەک وابێ بەڵام مرۆڤی تێکشکاو نە تاقەتی خوێندنەوەی ئەدەبی هەیە، نە ئەو قسانە ڕاستی ئەکاتەوە، لەوانەیە لەکاتی خوێندنەوە نەختێک ورەی بەرز بێتەوە بەڵام هەر کە لە خوێندنەوەی چیرۆکەکە یا رۆمانەکە بوەوە لەوانەیە بۆ جارێکی دی برووخی یان بچێتەوە دوخی جارانی خۆی، لەبەر ئەوەی هەندێ رووخان هەیە، تێکچوونی لایەنی کیمی و بایلوجی کەسەکەیە بە وەعزی ئەدەبی نایەتەوە سەر خۆی !
هەر چەندە من دەقی ( الایادي الخبیثة ) ی سارتەرم نە خوێندۆتەوە، بەڵام بۆیان باس کردووم کە باسی دەسەڵاتی حزب دەکا وەک ئامرازێک بۆ لە خشتە بردنی ئینسانەکان بەکار دێ !
بە ڕای من دەستە چەپەڵەکانی دەسەڵات لە پشتەوەی هەر گۆڕانیکی فیزیکین، ئەوان ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ یادەوەریەکان ئاراستە ئەکەن !
تۆ با هەموو رۆمانەکانی کامۆ و کافکا و پاولو کویلهو و ئورهان پاموک و حەنا مینا و عەبدولرحمن منیف و ئەمین مەعلوف و نەجیب مەحفوز و کونتەرگراس و تشارلز دیکنز و هەمنگوای و هیگۆ خوێندبێتەوە، بەڵام دەسەڵاتی پشتەوە بەکایەیەکی زانستی دەتوانن هەمووی لە مێشکت دا بسرنەوە هەر وەک چۆن زانیاری نێو موبیلێک دەسرێیەوە، کەواتە چەند ئێمە لە بواری ئەدەب پێش بکەوین بەڵام هەر دیل و یەخسیری زانستین، تۆ کە رۆمانێک بنووسی لەوانەیە دڵی هەزارەها خوێنەر خۆش بکەیت کەچی ئەدیسون بە یەک هەنگاوی زانستی گڵوبی دوزییەوە، بەم هەنگاوە شەوگاری تاریکی تێکرای مرۆڤایەتی یی رووناک و روشن کردەوە!
بۆیە کە من چیرۆکێک دەنووسم هەوڵ ئەدەم نهێنی یەکی زانستی بە خوێنەر پێشکەش بکەم، ڕاستە خوێنەر لە رێگای قوتابخانەی ئەکادیمییەوە زانیاریەکانی دەست دەکەوێ بەڵام دووپات کردنەوەیان گرنگی خۆی هەیە !
چۆن باسی ئەدیسونم کرد، دەکرێ لە پاڵی دا باسی نیوتن و ئۆم و ئەرخەمیدس و ئەنیشتاین بکەین !
دیارە لەم بابەتە هەوڵی من ئەوە نییە، شیعر نووس و چیرۆک نووس و رۆمان نووس نەمێنێ، بە بانگەوازێکی من ئەم خواستە نایەتە دی، زۆر کەس هەن دڵنەوایی خۆیان لە ڕێگای خوێندنەوەی دەقی ئەدەبی دەست دەکەوێ !
بەڵام گرفتی من ئەوەیە کاتێک توانا و دەسەڵاتی زانست بۆم کەشف دەکرێ تا ڕادەیەک ئەدەب لەبەرچاوم دەکەوێت تەنانەت نووسینیش، هەندێ جار وەک گەمەیەکی یادەوەری دێتە پێش چاوم، وەک هەر پڕ کردنەوەیەکی خانەکانی مێشک، گەرچی ئەدەب بە دڕێژایی میژووی ژیانم، زۆر ڕایەڵی بۆ دروست کردم، زۆر لە نهێنی یەکانی ژیان لە ڕێگای ئەدەبەوە فێر بووم !
نووسەریکی دانیمارکی دەڵێ، لە قوناغی پوست مۆدیرن، کایەی قسە کردن دەمرێ، ئەدەبیش پرە لە حکایەت و دیالوگ ! کەواتە ئەدەبیش رووی لە مردنە !
بە رای من شوڕشی زانستی و زانیاری لە رێگای کەرەسەکانی یەوە بە ئاسان ترین شێوە، ڕاستی یە شاراوەکان بە خەڵک دەڵێ ! بۆیە تا دی بایەخی ئەدەب کەمتر دەبێتەوە !
ئەمرۆ لە ئەوروپا زۆربەی خەڵک لە کاتی دەست بە تاڵی دا پەنا ئەبەنە بەر وەرزش بە هەموو جۆرەکانیەوە، خەڵکی زیاتر ئیش لەسەر لایەنی فیزیکی دەکەن وەک جوانی جەستە یان مەزهەبییک یان هەیە بە ناوی ( المذهب النفعي ) دەیانەوێ بە کورترین ماوەو ڕێگا بگەنە زۆر ترین زانیاری و دەست کەوت، ئەدەبیش خراوەتە بەر ئەو مەزهەبەوە !
من لەم رۆژانەی دوایی هەقیقەتێکم بۆ ئاشکرا بوو، کە رۆژئاوا وەک عەقلیەت و پەروەردە زوو ئەندامەکانیان فێری هەقیقەتی ژیان دەکەن، زوو وریایان دەکەنەوە، دەیانەوێ لە تەمەنێکی دیاریکراوی کورت، زۆرترو زیاتر لە لە تام ە چێژەکانی ژیان بەهرەمەند بن !
بەڵام لە کۆمەڵگای رۆژهەڵاتی ئێمە چ لە قوتابخانە یان دەسەڵاتی کۆمەڵایەتی و سیاسی نایانەوێ ئەندامەکانیان فێری هەقیقەتەکانی ژیان بن، تەنانەت ئێمە هەقیقەتە بایلوژیەکەی نێوان پیاوو ژن پێ یان نەئەوتین وەک ئیکس و وای، هەروا نەماندەزانی جووت بوون لە نێوان ئافرەت و پیاو چۆنە من کە تەمەنم بوو بە٣٢ ساڵ ئەوجا هەستم بە خۆشی جووت بوون کرد لەگەڵ ئافرەت، بە کورتیەکەی دەمەوێ ئەوە بلێم لای خۆمان ناساندنی ئەدەب خراوەتەوە پێش زانستەوە، بەڵام لە رۆژئاوا زانست خراوەتە پێش ئەدەبەوە، ئەوەیان بۆ ئاشکرا بووە کە ئەدەب وەهمێکی خەیاڵ پڵاوە بەڵام زانست هەقیقەتێکی لوژیکی یە، دەکرێ لە ژیانی رۆژانەی ئینسانەکان سودی لێوەربگیرێ بۆ نموونە سەبرو شکیبائی لای مرۆڤەکان مەسەلەیەکە زانستی یە، لەوەی کە مەسەلەیەکی مەعنەوی بێ و تایبەت بێ بە خۆدی مرۆڤەکە !
زانست ئەتوانی موتیڤ (بزوێنەر) لای ئینسانەکان دروست بکا بەمەبەستی خوشویستنی ژیان و بەردەوام بوون لە کاروانی پێشکەوتنی کۆمەڵایەتی دا، لەگەڵ رێزی بێ پایانم بۆ ئەدەب بە نووسەرو خوێنەرانیەوە !
خوێنەر تاوانی چی یە دەقی کەسانێ تێکشکاو بخوێنێتەو بۆ نموونە هەمنگوای خۆی کوشت، کافکا بەهەمان چارەنووس ڕوێشت، هەر چەندە وەسیەتی کرد دوای خۆی نووسینەکانی بسوتێنین، ئەمەش لوغزی تیایە دەربارەی نووسەران کە لەوانەیە هپنوتیزە بکرێن و بابەتیان پێ بنووسرێ ! بۆیە بەرهەمەکان دەکرێ مۆرکی کی ساختەو چەواشە لە خۆ بگرێ !
یان دەڵێن شێوە مردنەکەی ئەلبیرکامۆش شێوەیەک بوو لە شێوەکانی خۆکوشتن دەڵێن گوایا خۆی بە ئەنقەست ئۆتۆمبێلەکەی لەدارێکی قەراغ شەقامەکە داوە !
یان هەندێ نووسەری لای خۆمان هەیە، نووسینی قەبەو رۆمانی قەبە دەر ئەکا خۆی لێبوەتە دونکێشوتی سەردەم، بە بێ ئەوەی ئاگاداری ئاکاری خۆی بێ کە ئەم کردەیە زادەی عەقڵیەتێکی نەخۆشە لە وێنەی شیزوفرینی، کەسانی شیزوفرینی زۆر قسە دەکەن و دەنووسن بە ڵام تێکەڵ پێکەڵ و بێمانەیە، پێکەوە گریی نەدراوە !
کەواتە سەرەڕای ئەوەی ئێمە لە ژیانمان دا ئەدەب دەخوێنینەوە، دەبێ لە هەمان کات دا ئاگامان لە دیوە زانستی یەکەی بێ !
کاتێ من دەقی نووسەرێک دەخوێنمەوە، سەرەتا ئەو پرسیارە ئاراستەی خۆم کەم، دەڵێم نووسەرەکەی کێ یە؟ یادەوەری یی چۆنە ؟ ژینگەی جوگرافی ژیانی ؟ پەروردەو ئاراستەی بیرکردنەوەی ؟ ئینسلاخی کردووە، یا هێشتا کوڕی گەرەک و گوند و شاری خۆیەتی ؟
ئاخۆ ئەم زەلامە دەشێ هەڵگری پەیامی مرۆڤایەتی بێ، ئەگینا زۆر کەس دەتوانن چەند کارەکتەرێکی کۆمەڵایەتی یا میژوویی دەربهێنن و کایەو قسەی خۆیان لەسەر بکەن!
ئەوەی جێگای داخە لە نێو کۆمەڵگای کوردەواری دا نووسەر هەیە خۆی نەگەیشتووتە یەقین، دەیەوێ لەگەڵ خۆی دا خوێنەر تووشی گیژاوی گومان بکا، لە ریز کردنی وشە بەلاوە هیچ شتێکی تر مەبەست نییە !
نەهرۆ / نەرویج
١٥ / ٥ / ٢٠١٣
