مەلای 'ژن' نەک 'مەلاژن'

گفتوگۆی یەکسانی نێوان ڕەگەزەکانی هەر کۆمەڵگەیەک گفتوگۆو دیبەتێکی گەرموگوڕی ژیانی دیمۆکراسی و گشتییە؛ بەجۆرێ هەندێک واوەتر ڕۆیشتوون ڕادە هەبوونی ئەو گفتگۆیە بە دیارخەری ئاستی پێشکەوتن و کراوەیی ئەو کۆمەڵەیە دەبینن. دیارە پێچەوانەکەشی باس نەکردن و سەرنانەوەی بەشداری یەکسانی ژن و پیاو لەهەموو بوارە گرنگەکانی ژیانی کۆمەڵایەتی یەکسانە بە داخران و باڵابونی سیماکانی پیاوسالاری یان یەکڕەگەزسالاری لەو جڤاتەدا. من لەم کورتە نوسینەدا هەوڵدەدەم گفتوگۆی بەشداری ئافرەت بکەم وەک پێکهاتەیەکی گرنگی کۆمەڵگەی کوردی لەبواری سیستمی خوێندنی ئاینی یان وەک بە خوێندنی شەرعی ناسراوە هەروەها ئەگەری بوون بە مەلا یان زانای ئاینی. 

ئەگەرچی کورد وەک زۆرینەی ئیسلام و پاشان سونی و بەتایبەتی شوێنکەوتەی مەزهەبی شافیعی وایکردوە زیاتر تابیعی وڵاتانی سەردەست بێت کە کوردیان بەسەردا دابەشکراوە و کورد خۆی نەیتوانیوە ڤێرژنێکی تایبەت بەخۆی بۆ دینداری فەراهەم بکات لەنێو ئیسلامدا. لانی کەم وەک چۆن شیعە رێچکەیەکی دروستکرد زیاتر لەتەک کۆمەڵگەی ئێرانی دا هەڵکات و هەروەها تورک چۆن مۆدێلێکی تایبەتی لە حەنەفی هەڵبژاردوە کە تاڕادەیەک تاموبۆی تورکی هەیە تا عەربی. ئەگەرچی دان بەو ڕاستیەدا دەنێین کە تازە شافیعی لەزۆر ڕوەوە کوردێنراوە و کەمێ مۆرکی شافعیە عەربیەکەی کاڵبوەتەوە. کەواتە پرسیارەکە لێرەدا ئەوەیە ئایا هەر گۆڕانکاریەک لە ستراکتۆری ئاینی و مەزهەبی لەناو کوردا مەحاڵە بێگەڕانەوە بۆ تێگەیشتنی گشتی ئیسلام لای وڵاتانی سەردەست و بەتایبەتی عەرەب؟ لێرەدا مەبەست لە گۆڕانکاری لە خودی دەقی قورئان نیە ئەوەندە مەبەست لێی گۆڕانکاری لە تێگەیشتن و تەفسیری کەلتوروێکی تایبەت بۆ ئیسلام. وردتر پرسیارەکەی ئێمە ئەوەیە ئایا ئەگەرچی خودی قورئان ڕێگری نەکردوە لە بوونی ئافرەت لە نێو موسڵماناندا بە زانا یان مەلا واتە پێشنوێژی خوێن و وتاردەر و شەرعکردن و هتد بەڵام ئەشێ لەناو کوردا ئەم رچەیە بشکینرێت و ژنێکیش ببێتە مەلا بۆ روونکردنەوە و یارمەتی دانی هاو ڕەگەزکانی خۆی لە لایەک پاشان بۆ بەرجستەکردنی ئەو یەکسانیەی هەموان بانگەشەی بۆ دەکەین بە چەپ و ڕاست و ئیسلامیەوە. 

لە وڵاتێکی وەک بەریتانیادا زیاتر لە بیست ساڵ دەبێت ئافرەت بووە بە کاهن یان قەشەی ئاینی (priest ) ؛ لەم ڕۆژانەشدا بەگەرمی پرسی بوونی ئافرەت بە ڕابەری ئاینی (bishop ) واتە مەتران سەرۆکی گشتی کەنیسە یان کاسیدراڵ زۆر گەرمە و ئەوانەی داکۆکی لە مافی یەکسانی ژن و پیاو دەکەن بەگەرمی پشتگیری لەو داوایە دەکەن. ساڵی ١٩٩٥ کەنیسەی مەسیحی ریفۆرمی کرد بۆ هەڵبژاردنی ئافرەت وەک قەشە، یەکەم  ئافرەتی قەشە لە ئەڵمانیا ساڵی ١٩٩٦بوو و هەنووکە زۆربەی وڵاتان ئەو مافەیان داوە بە ژنیش کە خۆی بپاڵێوێت.  ئاینی جولەکەش ڕیگەی داوە بە ژن ببێت بە حاخام و هەروەها لە بودیزمدا گوایا بودا سەرەتا ڕیگەی نەداوە ئافرەت ببێت بە مۆنک بەڵام دوایی چووەتەوە بە بڕیارەکەیدا و ئەو مافەیشی داوە بە ژن کە ئەو ڕۆڵەی هەبێت لە ئایندا. بێگومان لەپاڵ ترادیسۆن و باوو نەریتی کەلتورەکانی دونیادا بۆ ڕێگری لە یەکسانی ئافرەت لەتەک پیاودا؛ ئاینیش کاریگەری گەورە دەبینێ لە دیاریکردنی پێگەی ئافرەت لە کۆمەڵدا. 

لەمێژووی ئیسلامدا هەرچەندە دەسەڵاتی گشتی سیاسی و فەرمانڕەوایی دەسەڵاتەکانی ئیسلام ؛ کەمترین رۆڵی   داوە بە  ئافرەت لەبواری سیاسەت و دەسەڵاتی مەعریفیدا کە خۆی لە زانستە شەرعیەکاندا بینیوەتەوە. بەڵام لەبواری سۆفیگەری عیرفانیدا ئافرەتی لێهاتو هەیە ؛ لەوانە ڕابیعەی عەدەوی ،ریحانە مەجنونەو فاتیمەی یەشریتی، ئیتر ئافرەت یان رۆڵی کاروباری ماڵەوەی دیوە یان لە دیوەخانی سوڵتان و پاشاکاندا جاریەو خزمەتگوزارو سەماکەر بووە. 

کورد بەدەر لە کاریگەری ئاینی و بەتایبەتی ئاینی ئیسلام ، ئەشی دان و بەو ڕاستیەدا بێنین کە هەر تەنها بەهۆی ئاینەوە ئافرەت وون نەبوە لە پانتای گشتی کاروباری ژیانی کۆمەڵگەدا بەڵکو هەندێکی کاریگەری نەریتی کۆمەڵگاو کەلتوری کوردی خۆیەتی. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ناوی درەوشاوە هەیە و کاریگەری سیاسیان هەبوە ئەگەرچی باوک و براو مێردەکانیان یان بنەماڵەکانیان باکگراوندی ئاینیان هەبووە.  وا دەزانم هەموان ئاشناین بە ناوی کەسانی وەک مەستورەی ئەردەڵانی و عادیلە خانمی وەسمان پاشای هەڵەبجە، حەپسەخانی نەقیب، خانزادی میری سۆران و هەروەها ئەسینات بارزانی(١٥٩٠-١٦٧٠) وەک یەکەم ژنی کورد دادەنرێت کە ببوبێتە حاخام لە نێو کوردە جولەکەکاندا وپێگەی ئاینی بەرزی هەبوە. پاشان گەڕیدەو ڕۆژهەڵاتناسەکان بەسەرسامیەوە باسی پێگەی هەندێ ئافرەتیان کردوە لە ژیانی تیرە جافەکانی کورد و بەچاو زۆر ناوچەی دیکەی ژێر هەیمەنەی ئیسلامی ژنە جافەکان تا رادەیەک پێگەی باشیان هەبووە. 

هەروەک ئاماژەمان پێدا بە روونی هیچ دەقێکی قورئانی نیە ڕێگری لە وە بکات کە ئافرەت لە ئیسلامدا ببێتە زانا و شەرعزان. هەرچەندە هەندێ زانا پشت بەو فەرمودەی موحمەد دەبەستن کە وتویەتی هەر گەلێک ژن سەرکردایەتیان بکات سەرکەوتو نابن وەک ئاماژەیەک بۆ ئیمپراتۆری فارسەکان بەتایبەتی کچەکانی خوسرەو شای دووەم. هەر بۆیە ئەم فەرمودە وەک ئاماژەیەک بەکاردەهێنن بۆ نەکردنی مەلا بە پێشنویژ وئەمیر و خەلیفەو ..هتد (حەدیسەکە بخاری و نسائی ریوایەتیان کردوە) . ئەگەرنا قورئان هیچ کات ئاماژەی نەکردوە بە هەبوونی کەسانێک وەک مەلا چ   پیاو و چ ژن، واتە لە ئیسلامدا پیاوی ئاینی وەک ئەوەی لە ئاینی پێش ئیسلامدا باو بووە بونی نیە. بە پیشەکردنی کاری مەلای یان شەرعزانی نەک قەزاوات لای هەندێ زانای ئسولی لە ئیسلامدا کارێکی داهێنراوە و هەندێک ئاماژە دەکەن بۆ ئەو رەفتارەی عومەری کوڕی خەتاب کە هەندێ سەحابەی دەرکردوە لەمزگەوت گوایا خۆیان تەرخانکردوە بۆ کاروبارو ئەرکی ئاینی. بۆیە پیاوی ئاینی زیاتر تایبەتمەندی ئاینی مەسیحی هەیە، لە ئیسلامدا ئەگەرچی تایبەتمەندی زانستی ئاینی زۆرن وەک حەدیسزان و قورئانزان و زانای ئسول و موفەسیر بەڵام لە سەردەمی ئەمەوی و عەباسیەکاندا زیاتر ئەمانە بوون بە پیشە، لەچاخە سەرەتایەکانی ئیسلامدا هیچ زانایەک لە ئەرکە کۆمەڵایەتیەکانی دانەبڕاوە لەبەر شارەزایەکەی.  ئیتر ئەم لاتەریک کردنەی ژن لەم پیشەیە بیگومان پێشینەی میژووی خۆی هەیەو زیاتر نەریت و تێڕوانینێکی تایبەت بۆ ئیسلام بەرهەمی هانیوە. لەقورئاندا تەنها ئاماژە سەبارەت بە دیاریکردنی چەند کەس وەک فێرخوازی شەرع ئەوا هەندێ زانا دەیگەڕێنەوە بۆ ئایەتی ١٢٢ سورەتی تەوبە” وماکان المومنون لینفروا کافة فلولا‌ نفر من کل فرقة منهم طائفة لیتفقهوا فی الدین ولینذروا قومهم اذا رجعوا الیهم لعلهم یحذرون” . هەرچەندە لە هەردوو تەفسیری تەبەری و ئیبن کەسیر دا ریوایەتی جیا جیا هەیە سەبارەت بە سبب نزولی ئایەتەکە و ماناکەی، بەڵام کۆکێک هەیە کە مەبەست لێوەی لەهەر گروپ و تایفەیەک با یەکێکیان نەچێت بۆ غەزا و لای پێغمبەر بمینێتەوە بۆ تێگەیشتن لە دین و دواتر ئەوانی دیکە فێر بکات.    کەواتە قسەکە ئەوەیە مادام کاری مەلای هەربۆخۆی کارێکی داهێنراوە و مەرتبەیەک نیە لە ئیسلامدا وەک پیشە کاری مەلای بێت ، پاشان چ ئەم ئایەتە و چ هیچ دەقێکی دیکە جیاوازی نەکردەوە کە هەر دەبێت پیاو ئەو ئەرکەی پێبسپیردرێت، ئیدی قەیدی چیە با ئافرەتیش ئەو ڕۆڵەی هەبێت. با ئافرەت بۆی هەبێت کاری مارە بڕین بکات ، میرات بەش بکات ، وەڵامی پرسیاری شەرعی و تایبەتی بداتەوە و خزمەتی مزگەوت بکات و پێشنوێژی بکات مادام هەنووکە لە کوردستاندا پەیڕەوی سیستمی یەک خەتیبی بۆ شارێک ناکرێت ئەشێ کاری وتاربێژیش بکات. ئەی مەگەر چاتر نییە مەلایەکی ژن پرسیار لە کچێک بکات ئایا رازیە شو بە فڵان کەس بکات یان نەء، یاخود باشتر نیە ،مەلایەکی ژن وەڵامی ئەو پرسیارە تایبەتیانە بداتەوە سەبارەت بە نەخۆشیە ژنانیەکان و پرسیار لەسەر سیکس ، هەتا کچێک بە شەرمەوە لە مەلایەکی پیاوی بکات و ئارەقی زەردو سور دەربدات. 

عەلی زەڵمی