Skip to Content

Thursday, March 28th, 2024
نیچە….به‌شی یه‌که‌م

نیچە….به‌شی یه‌که‌م

Closed
by May 8, 2008 گشتی

 هۆشه‌نگ حه‌مه‌د ئه‌مین
 
 پێشەكى:
 
 كاتى نووسینى ئەم بابەتە ئەكاتە 107 ساڵ دواى مردنى نیچە و 163 ساڵ دواى لە دایكبوونى، پرسیار ئەوە ئایا نووسین لەسەر كەسێك كە سەدو هەفت ساڵە مردووە چ رامانێك ئەدات؟ رامانەكانى من لەسەر دوو ئاستن:
 1. ئاستى ئێمە ، ئێمە وەك خوێنەر، كە ئێستا لە تێكستێكدا نیچە ئەخوێنینەوە و بەرهەم و هزر و فەلسەفە و شاعریتیەكەى دواى ئەو هەموو ساڵانە ئەكەینە بەرهەم، واتە گرنگى بەرهەمەكانى ئەو بۆ ئێمە و چۆنییەتى سەرەدەریكردنمان لەگەڵ تێكست و فەلسەفەكەى، كە رەنگە تێگەیشتنى نوىَ و پرسیارى نوێتر و وەڵامى نوێترمان بداتىَ، بەرەنگێكى راستەوخۆ و نەراستەوخۆ جۆرەها كاریگەریمان لەسەر دانێت.
 2. ئاستى نیچە خۆى، كە ئایا گرنگى خوێندنەوە و بەرهەم و تێكست و تێگەیشتنەكانى ئێمە بۆ ئەو خۆى دواى مردنى چیە؟ بۆ ئەو چ خۆشییەك و چێژێك و بەهایەكى هەیە؟ ئایا لەدواى مردنى ئەو، ئەبێت نیچە خۆى بۆ نیچە چى بێت؟ ئەگەر ئەو بۆ ئێمە فەیلەسوف یان شاعیر یان هەر ماهییەتێكى دیكەى هەبێت و گرنگى تایبەتى خۆى هەبێت، ئایا ئەو بۆ خۆى چ گرنگى هەیە؟
 
 لێرەدا ئێمە ئەتوانین تۆزێك لە نیچە دووركەوینەوە و بابەتەكە بكەینە " نووسەر و مردن" ئایا لەدواى مردندا، نووسەر وەك ماهییەت بۆ بوونى خۆى چ بەهایەكى ئەمێنێت؟ ئایا خوێندنەوەى جزیرى و خانى و نالى و شێخ شەمسەدینى قوتبى ئەخلاتى و عەلائەدین سەجادى و دەیان نووسەرى دیكەى نەماو، بۆ ئەوان چ بەهایەكى هەیە؟ یان بە شێوەیەكى دیكە بپرسین خوێندنەوەى تێكستەكانى ئەوان چ ماهییەتێك ئەدەنە پەیوەندییەكانى ئێمە؟ ئەو پەیوەندییە لە لاى ئێمە و ئەوان چ بوونێك و چ ماهییەتێكى هەیە؟ ئایا پەیوەندییەكى بوونگەراییە یان چییەتگەرایى؟ یان پەیوەندییەكە بە شێوەیەكى دى؟
 
 بۆ من دیارە پەیوەندییەكانى من بە نووسەرە مردووەكان پەیوەندییەكى یەك سەرەیە لە هەندىَ رەهەندەوە، لە رەهەندێكى لە منەوە بۆ ئەوانە،بەڵام لەوانەوە بۆ من نیە، من لە پەیوەندییەك دام كە تەنیا ئامادەم و ئەو غائیبن، بۆ من چێژو خۆشى و بەها و هزر و گەڕانە، بەڵام بۆ ئەوان چى؟ بۆ من ئازادى و بەندى و حوكم و سەوداسەرى و ماندووبوون و خۆشى و نەخۆشى و گەلێك شتى دیكەیە، بەڵام بۆ ئەوان چى؟ دواى ئەوەش بۆ من بەرهەمهینانى تیكستێكى باشە یان خراپ، بەلام بۆ ئەوان چ بەرهەمهێناێكى تێدایە؟ من خودان گووتار و ئاخاوتن و نووسینم، بەڵام ئەوان نەخێر ناتوانن گوهدار و خوێنەریش بن!
 
 لە ئاستێكى سادەدا، سەختە مرۆڤ لەسەر بەرهەمى نووسەرێك بنووسێت كە لە ژیاندا نەمابێت، سەختە كە تۆ ئەزانى ئەگەر رەخنەى لىَ بگرى یان بەسەریدا هەڵبلێى ئەو نەماوە تا كەیفى پێبێت یان توڕە بێت، ئەو نەماوە تا دەستخۆشیت لێبكات یان جوێنت پێبدات! نەماوە تا پێت بڵىَ تۆ درۆ بە ناوى منەوە ئەكەیت یان هەڵەكانى من راست ئەكەیتەوە، شتێك لەم جۆرە پەیدا نابێت،
 
 لە ئاستێكى باڵاتردا، نووسین لەسەر نووسەرى مردوو، رەنگە وزەیەكى دەروونى بوێت بۆ ئەوەى بێیت و وێنەى فیزیكى نووسەرەكە لە لاى خۆتدا لە رێى خوێندنەوەدا زیندوو بكەیتەوە، وێنەى سەر و چاو و شێوە و روو و نیگا و روخسارێكى زیندوو، من لەو ماوەیەدا كە نیتشە ئەخوێنمەوە هەمیشە چاوم ئەبڕِمە وێنەكانى ، ئەو خۆى بە سمێڵە گەورە و برۆ ئەستوورەكانى كەهەمیشە پێش هەموو شتێك ئەكەونە بەرچاوم، سەرنجم رائەكێشن، لە مرۆڤێكى نەخۆش ناكات، لە مرۆڤێكى لاواز و نابینا و شێت ناكات، بە پێچەوانەوە وەك پەیكەرێكى پڕ لە وزە و زیندوو و پڕ بزاف و جوڵە و هاتوو چۆ و گەڕان و تۆزێك توڕە و تیژ خۆى ئەنوێنىَ، لە مرۆڤێك ئەكات هەمیشە رابمێنىَ، هەمیشە بە قسە قۆڕەكانى تۆ پێبكەنىَ و گاڵتە بە ساویلكەییت بكات!
 
 لە ئاستێكى دیكەدا خوێندنەوە خۆى كردارێكى قورسە، چونكە هەمیشە لە كاتى خوێندنەوەدا نووسەر بەرهەڤ نیە لاى تۆ، نووسەر چەند قسەیەكى كردووە و لە لاى تۆ ئامادەنیە تا پرسیارى لێبكەیت و جۆرە رووبەڕووبووونەوەیەكى رەخنەیى لەگەڵ دروست كەیت، ئەو كاتەى كە ئەشتەوێت رووبەڕووى ببیەوە، تەنیا لەرێى نووسینەوە ئەكرێت، لەو ساتەشدا كە تۆ ئەبیتە نووسەر ، ئەوجارە نووسەرەكە ئەبێتەوە خوێنەر، بەیەكگەیشتن لەیەك ئاستى خوێندنەوە و رەخنەو رووبەڕووبوونەوەدا مەحاڵ ئەبێت؟!
 
 لەو ئاستەدا بىَ ئەوەى مەبەستمان نزیكبوونەوە بێت لە" دێریدا" نووسەر هەمیشە مردووە، چ لە ژیان مابێت یان زیندوو بێت، ئەمەش هاوكێشەكانى خوێندنەوە و نووسین لەسەر مردووان و زیندوانمان بۆ پێچەوانە ئەكاتەوە، لە كاتێكدا كە نووسەر لە كاتى نووسیندا ئاگاى لە من و بۆچوون و هزر و رایەكانى من نیە كە رەنگە لەگەڵى بكەومە رووبەرووبوونەوەیەكى رەخنەیى لە رێى خوێندەوەدا، ئەوە نووسەریش لەو حەلەدا كە من ئەمەوىَ دەست بە رەخنەكردنى بكەم ئاگاى لە من نیە، لەو ساتەش كە نووسەرى یەكەم لە خوێندنەوەى یەكەمى منى خوێنەردا ئاگادار ئەبێت ئەوە من بوومەتە نووسەر و ئەو گۆڕاوە بۆ خوێنەر، كەواتە نە هەردووكمان وەك نووسەر رووبەڕووى یەكدى ئەبینەوە و نە وەك دووخوێنەر لە یەك ساتدا.
 
 ئەمە ئیشكالیەتێكى خوێندنەوە و نووسینە كە ناكرێت لەیەك ساتدا لە هەردوو باردا حازربین و غائیب نەبین.
 
 واتە لەیەك ساتدا هەم زیندوو و هەم مردووبین، من بۆ ئەوەى نووسەر نەكوژم پێویستم بەوەیە لە ساتى خوێندنەوەدا رووبەڕووى ببمەوە، بۆ ئەوەى ئەویش من نەكوژێت، پێویستە لە ساتى خوێندنەوەكەى مندا من بە نووسەر نەبینێت، كە ئەم جۆرە پەیوەندییەش شێویەكى مەحاڵى هەیە.
 
 ئەگەر درێدا، مەرگى نووسەرى راگەیاند، ئەوە من پێم وایە نووسەر هەمیشە بە شێوەیەك لە شێوەكان مردووە و بەشێوەیكى دیكەش هەمیشە زیندووە، نووسەر تا ئەو ساتە زیندووە كە من وەك خوێنەرێك ئەمەوىَ رووبەڕووى ببمەوە، بەڵام لە ساتى رووبەڕووبوونەوەمدا من ئەگەڕێمە سەر دۆخى نووسەر، نووسەریش لەكاتى خوێندنەوەى مندا ئەبێتە خوێنەر، وەك وتم بەیەكگەیشتنمان مەحاڵە.
 
 لێرەوە ئەوەى بەیەكمان ئەگەینىَ ژیان و مردنى ئێمەیە لە تێكستەكاندا، خوێندنەوەش جۆرێكە لەو تەماهییانەى كە نووسەر لە راڤەى جۆراوجۆر و تەفسیر و ماناى بێكۆتاییدا بكوژێت ، ئەمەیان خۆى لە خۆیدا جۆرە تێگەیشتنێكە كە زیاتر لە نووسەر و رووبەڕووبوونەوەى نووسەرمان دوور ئەخاتەوە، بەتایبەتى لە رووە (دێریدایەكەیدا) كوشتنى نووسەر ئەگاتە تراژیدیاترین وێنەى خۆى، بە شێوەیەك لێپرسینەوەى بە یەكگەیشتنى نووسەر و خوینەر لە یەك كاتدا بۆ رووبەرووبوونەوەیەكى رەخنەگرانە ئەكوژێت و مەحاڵى ئەكات.
 
 ئەمەیان بابەتێكە درێژەى ئەوێت و دواتر لە شوێنێكى دیكەدا ئەگەڕێمەوە سەرى.
 
 هەر چۆنێك بێت با بێینەوە لاى نیچە، ئەو پیاوە جوان و شاعیرەى لێرەدا تەماهى ئەكەین لە دوورى سەدان ساڵەوە، ژوانێكى لەگەڵ ببەستین و سەردانێكى نەدیدەیى بكەین.
 
 ئەگەر نیچە لە لایەكەوە "مەرگى خواى" راگەیاندبێت ئەوە لە لایەكى دیكەوە، مەرگى زەردەشتى رەت كردۆتەوەو "زیندووبوونەوەى" رائەگەیەنێت، ئەمەش یەكێكە لەو خاڵانەى كە دواتر لەگەڵ دێریدا دژ دێتەوە.
 
 گووتارى نیچە لە زەرەدەشت وەهاى گووت، زیندووكردنەوەى (زەردەشتە) وەك نووسەر و لەلایەكى دیكەشەوە رەنگە مەرگى تێكستەكانى زەردەشت بێت، بەواتەى ئەوەى نیچە خوا ئەكوژێت و تێكستەكانى ئەهێلێتەوە، لەوىَ مەرگى خوا مەرگى (نووسەرە)، بەڵام لەگەڵ زەردەشتدا پێچەوانەیە، زەردەشت ساغ ئەكاتەوە و ئاڤێستا ئەكوژێت. بۆ من خاڵى نوىَ لێرەدا ئەو خوێندنەوەیە ئەوەیە كە نیچە وەك زیندووكەرەوەى نووسەر ببینم و وەك بكوژى تێكستەكانیش تەماشاى بكەم، بە پێچەوانەى دێریدا كە نووسەر ئەكوژێت و تێكست رەها ئەكات.
 
 هەر چۆنێك بێت ئەم باسەش جارىَ لەم پێشەكییەدا مەوداى درێژبوونەوەى نیە. با جارىَ بە پێشەكییەكەى خۆمانەوە سەر قاڵ بین.
 
 با بگەڕێمەوە و پرسیار بكەم، بۆچى لەسەر بەرهەمى نووسەرە مردووەكان ئەنووسین؟:
 1. هەر بەرهەمێك بتوانێت خاوەن هزرێكى زیندوو و نەمر بێت دوور لە خاوەنەكەى ئەتوانێت لە گەلێك سەردەم دا خۆى نوىَ بكاتەوە و بەردەوام ببێتە جێگەى پرسیار و گومان و خوێندنەوەى نوىَ.
 2. زۆر لەو بەرهەمانە لە كاتى لەدایكبوونیان نەخوێندراونەتەوە و نەبوونەتە جێگەى بایەخدانى خەڵكى و خوێنەران، هەتا دەمێكى درێژ و دواى چەندین سەردەم و سالان ئینجا ئەو هزر و بەرهەمانە توانیویانە خۆیان وەك هزرێكى نەمر  پێشبەر بكەن و لە نوێوە بخوێندرێنەوە، هەروەك چۆن نیچە خۆى لە زۆر لە بەرهەمەكانیدا ئەوەى دووپاتكردۆتەوە كە بەرهەمەكانى دواى چەندین ساڵ و سەد ساڵى تر دواى مردنى ئەخوێندرێنەوەو ئەبنە جێگەى گرنگى پێدان و كاریگەرییان لەسەر خەڵك ئەبێت.
 3. گەڕانى مرۆڤ لەو هزر و بیرانەى كە ئەبینێت گونجاون لەگەڵ روح و خەون و مەراق و هاوارەكانى روح و جەستە و هۆش و بىَ هۆشى ئەو، دیارە ئەگەر من هەستم نەكردبا لە هەندێك ساتدا روحى من و نیچە وەك یەك وان، و رەنگیشە لە هەندێك دەمى تردا ئاسمان و زەویمان لە نێواندا بێت،لىَ دیارە گەلێك شت من بە بەرهەمەكانى ئەو گرێئەدەن و وا ئەكەن من بێم ئەو پەیوەندییەى لەگەڵ گرێدەم.
 4. دامەزراندنى پردێكى مەعریفى لە نێوان ئێمە و ئەو بەرهەمانەدا بە گەلێك هۆكار و ئامانجەوە، كە ئەویش بە گوێرەى بایەخ و گرنگى هەر خوێنەرێك بۆ بەرهەمەكانى پێشوو و كاریگەرى ئەو بەرهەمانە لە لایەنى هزرى و دەروونى و جەستەیى و رەوشتى و زمانى و فەرهەنگى و رۆشنبیرى  لەسەر ئەو كەسە.
 5. گواستنەوەى ئەم بیر و بەرهەمانە بۆ ناو خەڵكێكى دى و یان دەڤەرێكى دیكە، بۆ ئەوەى لە رێى تێكستێكى نوێوە ئەو بەرهەم و هزرانە بگەنە خەڵكى دیكە، كە رەنگە دیسان زۆر هۆكار و ئامانجى جیاوازى لە پشت بێت، ئامانجى هزرى و دەروونى و رۆشنبیرى و مۆرالى و زمانى و هتد..،
 6. پێشكەشكردنى تێگەیشتنێكى نوىَ یان نوێتر لەوانەى پێشوو لەسەر بەرهەمى ئەو نووسەرە، خوێندنەوەیەكى نوێتر بۆ كار و رەهەندى ئەو كارانە، ناسینى ئەو نووسەرە بە رەنگێكى نوێتر لە ناسینەكانى پێشوو، دۆزینەوەى بڕگە و جومگە و بەشى نوێتر لە هزر و تێگەیشتنەكانى ئەو نووسەرە.
 
 * * * * * * *
 
 بۆچى نیچە؟
 
 دیارە پێش ئێمەش زۆرانى تر پرسیاریان كردووە، كە بۆچى ئێستا لەسەر نیچە بنووسین؟ هەر بۆ نموونە "عوسمان یاسین" لە كتێبەكەیدا (نیتشە لاپەڕە 7) پرسیار ئەكات:" لە كاتێكدا ئێمە پىَ دەنێینە سەدەى بیست و یەكەمەوە دەبێت قسەكردن سەبارەت بە فەیلەسوفێكى سەدەى نۆزدە چ سوودێكى هەبىَ؟ ئاخۆ باسكردنى فەیلەسوفێك چ گرنگییەكى هەیە، كە لە سەردەمەكەى ئەودا چوونە سەر مانگ و چارەسەركردنى چەندان نەخۆشیى كوشندە تەنها خەونێك بوون و هیچى تر نا؟ لە كاتێكدا لەو سەردەمەى ئێمەدا جیهانى تەكنەلۆژیا و كۆمپیوتەر بە رادەیەك خەونەكانیان كردۆتە واقیعێكى بەرچاو كە بیر لەوە بكرێتەوە هەموو خەونێك ئەگەرى هاتنە دى هەیە. دەبىَ سوودى فەلسەفەى نیتشە لەو سەردەمەدا چى بىَ، لە كاتێكدا زانست باس لە ئەگەرى دروستكردنى ژیان لەسەر ئەستێرەى مەریخ و ئەگەرى فۆتۆكۆپى كردنى مرۆڤ  دەكات؟!)"1"
 
 منیش لەگەڵ نووسەر ئەڵێم ئەم پرسیارانە لە جێى خۆیانن، بۆ ئەوەى مرۆڤ بتوانێت پەیوەندییەكى پتەو لە نێوان هزر و بەرهەمەكانى نیچە و رۆژگارى ئێمە گرێدات. بە تایبەتى ئەگەر ئێمە بزانین كە بەرهەمە تەكنەلۆجییەكان و سەردەمیانە، بەرهەمى شارستانییەت و روانین و كار و بزافى فكرى رۆژئاوایە، ئەو شارستانییەت و ئەقلانییەتەى نیچە بە توندى هێڕشى ئەكردە سەر و رەخنەى لىَ ئەگرت. من بۆ خۆم ئەگەر ئەم هۆكارە بۆ خوێندنەوەى نیچە لە رۆژئاوادا بە رەواو كافى ببینم، ئەوە بۆ ئێمە  بە تەنیا بەس نیە، چونكە ئەگەر رۆژئاوا بەردەوام و خێرا لە لایەنى تەكنەلۆژیا و دنیا و كۆمپیوتەر و كۆنێكشن و ئەنتەرنێت و پەیوەندییەكان و جۆرى پەیوەندییەكانەوە پێشبكەوێت و زیاتریش قابیلى رەخنەكردن و هێڕش كردن بێت، بەڵام سەبارەت بە ئێمە رەوشەكە وەها نیە، جیاوازییە ژیارى و دنیایى و هزرى و مۆراڵى و زمانى و كلتورى و فەرهەنگى و تێگەیشتنەكانى ئێمە بۆ تێگەكەكانى ژیان و تێكەڵبوونى هەردوو دنیاى سیاسەت و دین و رەوشت و تیتال و بەها كۆمەڵایەتى و روحى و غەیبانییەت و ئەو گەندەڵییەى ئێمە تێیداین وائەكات، كە ئێمە بە شێوەیەكى جیاواز تەماشاى هزر و بەرهەمەكانى نیچە بكەین و خوێندنەوە و پرسیارەكانى ئێمە وەك رۆشنبیرى رۆژئاوا نەبێت. ئەمە تەنیا بۆ نیچە و فەلسەفەكەى نا، بەڵكو بۆ زۆربەى پرسیار و پرسى فەیەلەسوفەكان و بەرهەم و كارە هزرییەكانییان راستە. دیارە پرسیارەكانى ماركس لە كۆمەڵگەیەكى وەك ئەڵمانیا جیاواز ئەبێت لە پرسیارەكانى رۆشنبیریى كوردیدا، یان هەتا سەرهەڵدانى میتۆدەكانى هزر و فەلەسەفە و رێبازە رەخنەییەكان لە رۆژئاوادا، خاوەن پرسیار و پرسى جیاواز ئەبن لە كاتێكدا كە ئێمە بمانەوێت لە كوردستاندا ئەو رێبازە فكرى و فەلسەفى و رەخنەییانە بەكارببەین، چونكە دنیاى ئێمە و ئەوان جیاوازە، ئەو جیاوازییە بەومانایە نیە كە ئێمە ناتوانین ئەورۆكە سوود لە هیگڵ یان نیچە یان ماركس یان فۆكۆ یان دێریدا یان بارت یان رێبازێكى وەك بونیادگەرى یان بوونگەرایى یان هەر میتۆدێكى دیكە وەرگرین. نەخێر ئێمە ئەتوانین سوود لەو هزر و فەلسەفە و میتۆدانە وەرگرین، بەڵام ئەبێت ئێمە درك كەین كە پرس و پرسیارەكان جیاواز ئەبن. چونكە سەرهەڵدانى ئەو فەلسەفانە لە رۆژئاوادا لە كاودانێكى تایبەت و لە سەردەمێكى تایبەتدا و ژینگەیەكى تایبەتیدا لەدایك بوونە، كە لەدایك بوونە بۆ رووبەڕووبوونەوەى رەوشێك و واقعێك و بارێكى تایبەتى هاتوون، كە مەرج نیە و رەنگە زۆر جیاواز بێت لەگەڵ هەلومەرج و بارى كوردستاندا، بەڵام دیارە سەربارى ئەو جیاوازییانەش ئێمە ئەتوانین ئەو فەلسەفە و میتۆدانە بەكاربێنین و بە گوێرەى پرسیار و ئاراستەكانى رەوش و كار و بەرهەم و بەهاى كلتورى كوردى بەكاریان بێنین.
 
 بۆیە لێرەدا ئەگەر ئێمە باسى خوێندنەوە و پرسیارەكانى نیچە بكەین، ماناى ئەوە نیە هەمان ئەو پرسیارانەى ئەو و رەخنە و هێڕشەكانى بۆ سەر كۆمەڵگەى رۆژئاوا بەكارببەینەوە. ئەگەر رەخنەى نیچە لە شارستانییەتى رۆژئاوا ئەوە بێت كە بە ئەقلانییەتەكەى خۆى ئەگەرى ئەوەش ئەهێنێتە پێشەوە كە خۆى لەناو ببات، ئەوە لە كوردستاندا ئەو شارستانییەتە پێشكەوتووەمان نیە كە ئێمە لەوە بترسین بۆمبایەكى ئەتۆمى دروست كات و لەناومان ببات؟!
 یان كوردستان نەبۆتە (مەڵبەند) و هێڕشى (كەنار)ەكان بكات، كوردستان نەبۆتە ئەو هێزە وەكو رۆژئاوا كە سستەمى دنیا بە گوێرەى بەرژەوەندییەكانى خۆى بەرنامەرێژبكات و رێكیان بخات؟!
 
 جیاوازییەكانى نێوان ئێمە و رۆژئاوا لە لایەنى دینى و سیاسى و ئابوورى و كۆمەڵایەتى و روحى و هتد..، وامان لێئەكات كە درك كەین، پرسیار و خوێندنەوە و شرۆڤەكردنى نیچە لە رۆشنبیرى ئێمەدا ، هەمان پرسیار و شرۆڤە و خوێندنەوەكانى رۆشنبیرى رۆژئاوا نەبێت. ئەگەرەكانى خوێندنەوەش هەمان ئەگەر نینن. بەڵكو بە بەرفراوانى رۆژئاوا و رەهەندە جیاوازەكانى ئێمە و ئەوان پرسیارەكانیشمان جیاواز ئەبن. بۆیە قسەكردن لەسەر فەلسەفە بەگشتى و لەسەر رۆڵ و كارى فەیلەسوفان بۆ ئێمە هەمان قسە و رۆڵ و كارى ئەو فەیلەسوفانە نیە لە رۆژئاوادا، ئەگەر ئێمە وەها تێبگەین ئەوە لە سەرەتادا تووشى هەڵەیەكى گەورە ئەبین، چونكە پێویستە ئێمە بزانین بۆ نموونە هەروەك "مەریوان وریا قانع" سەبارەت بە سەرهەڵدانى (بونیادگەرى) لە رۆژئاوا و لە كوردستاندا دیار ئەكات، ئەرك و رۆڵى بونیادگەرى لێرە و لەوىَ زۆر لەیەكترییەوە جیاوازن، ئەگەر لەوىَ (فكرى بونیادگەرى راستەوخۆ لە رەوتى بەگژاچوونەوەى فەلسەفەى خود و هیومانیزمى بوونگەرادا ئامادە بووبێت) ئەوە لە رۆشنبیرى ئێمەدا (بوونیادگەرى دووبارەكردنەوەى ئەو كێشانە نەبووە كە لە رۆژئاوادا رووبەڕوویان بۆتەوە و بە هیچ جۆرێك پەیوەندى بەو رەوتە تایبەتەى رۆژئاواوە نیە) بەڵكو (بوونیادگەرى لە رۆشنبیرى ئێمەدا رووبەرووى مژدە ئایدیۆلۆژییەكانى ماركسیزمدا تەقییەوە كە مژدەى یۆتۆپى بە مێژوویەك دەدا تواناى پیادەكردنى ئەو مژدانەى نەبوو)"2".
 
 واتە ئەگەر نیچە رووبەڕووى (رۆشنبیرى رۆژئاوا بۆوە لە مەسەلەكانى وەك میتافیزیكییاى رۆژئاوایى و مەسیحییەت و دین و چەمكى جەوهەر و میتافیزیكییاى جەوهەر و هەقیقەتى میتایى و بنكەكانى كۆنترۆلى چەمكگەرایى لەناو فەلسەفە و ستاتیكدا و چەمكخوازى مانا و لۆگۆسێنترالیزمى میتافیزیكییاى ئەوروپى) "3"
 ئەگەر ئێمە ببینین نیچە زۆربەى رەخنەكانى ئاراستەى رۆشنبیرى رۆژئاوایى ئەكات ، رەنگە وا تێبگەین كە ناتوانین هەمان رەخنەكانى ئەو لە رۆشنبیرى رۆژئاوادا، ئاراستەى رۆشنبیرى كوردى بگەین، بەڵام رەنگە مەسەلەكە بەو رەهایە نەبێت، هەروەها رەخنە و كارەكانى نیچەش بەتەنیا ئەوە نین كە فەلسەفەیەك بێت قەپات و تایبەت كرا و بێت بە رۆشنبیرى رۆژئاوا، بەڵكو یەكێك لە خەسڵەتەكانى ئەو فەیلەسوفە ئەوەیە ، كە ئەو هێز و وزەیەى لەكار و بەرهەمەكانى ئەودا هەنە سەبارەت بە ( دین و خودا، هەقیقەت و دەسەڵات، ئیرادە و ئارەزوو، جەستە و ئەتیك و ئەخلاق، ئیرادە و مەعریفە) "4" و چەندین مەسەلەى ترى گرنگ ئەكرێت ئاراستەى رۆشنبیرى كوردى و نەكوردیش بكرێن، لە لایەكى دیكەشەوە، لە رێى "زەردەشت وەها ئاخاوت" دا، پەیوەندى نیچە بە رۆژهەڵاتەوە، بە تایبەت بە رۆشنبیرى فارسى كۆنەوە، پنتێكى دیكەیە بۆ لێكۆڵینەوە لە هزر و كاریگەرییەكانى ئێرانى كۆن لەسەرى و هاندەرێك بۆ خوێندنەوەى."5"
 
  
 كاریگەریى نیچە:
 
 نیچە خۆى لە گەلێك شوێندا بە ئاشكرایى باس لە مەزنى و بەهاى هزر و فەلسەفەى خۆى ئەكات و ئەڵێت دواى سەد ساڵى دیكە ئەخوێندرێمەوە و تێمئەگەن.زۆرێك لە تێبینى و پێشبینى و گوتنەكانیشى راست بوون، لە پەرتووكى (دواهەمین كوفرەكانى نیچە)دا، "6" نیچە لەگەلێك نامەدا ئەوە ئەسەلمێنێت كە بەرهەم و هزرەكانى پاش ماوەیەكى زۆر كاریگەرییان ئەبێت:
 1. سەدەى بیستەم دەبىَ من بە باشى هەرس بكات. چەند پەیمانێكى ترى لەگەڵ مندا هەیە."7"
 2. من لە لانكەكەمدا دەحەوێمەوە، بەڵام نزیكەى سەد ساڵى دى ژنێكى ئەمەریكى كە جوانیشە، مەمكى من دەمژێت."8"
 3. نۆتە و ئاكۆرد، من دیاریان دەكەم، ئۆركێستەر خۆى ئامادە بكات و بونیادنانەوە دەست پێبكات: لە جەستەى مندا جولەكە هەرس بووە و خودایان لە لێودا، پاش ساڵى دوو هەزار، لەبەر سفرەكانى. " د. حامد فولادوند، د پەراوێزا ڤى نامەیدا وەها نڤیسیە: نیچە ساڵى 2000 بە ساڵى تێگەیشتن لە بەرهەمەكانى دادەنێت، باوەڕى وابوو كە ئەندێشەى ئەو ئاواز و ئاكۆردى هەزارەى سێیەم دەژەنێت و لە بونیادنانەوەى مەعنەویەتى داهاتودا كاریگەر دەبێت…. شتێك كە ئەمڕۆكە وەها دەرچوو.." "9"
 4. كاتێك بمرم فێركردنى من درێژەى دەبێت، هەرچەند كە بوونم نابێت."10"
 5. (هەندىَ كەس لە دواى مردنیان لە دایكدەین، رۆژى منیش دێت، بەڵام لە ژیاندا نابم) "11"
 6. "زەمانى من ئەمڕۆ نییە، سبەى موڵكى منە" "12"
 
 ئیدى نیچە خۆى، پێش هەموو كەسێك هەستى بە بلیمەتى و زیرەكى و كاریگەریى هزر و فەلسەفەى خۆى كردووە و پێشبینى كاریگەرى خۆى لە سەر رۆشنبیرى رۆژئاوادا كردووە. كە دواى چەندین ساڵ ئەخوێندرێتەوە وراڤە ئەكرێت و كاریگەرى خۆى لەسەر خەڵكى دائەنێت.
 جگە لە نیچە خۆشى، گەلێك فەیلەسوف و هزرمەندى تر باسى كاریگەرى نیچە لەسەر خۆیان و هزر و بیر و بۆچوون و رێبازى كارەكانیان بەتایبەتى و لەسەر رۆشنبیرى رۆژئاوا و مرۆڤایەتى بە گشتى ئەكەن، هەر بۆ نموونە: میشێل فۆكۆ سەبارەت بە باكگراوندى مەعریفى و ئاسۆكانى تیۆرى خۆى ئەڵىَ: " من نیچەییمە" و فۆكۆ هەر چ نەبێت دوو تێكستى هەن كە راستەوخۆ پەیوەندییان بە نیچەوە هەیە، یەكەمیان (نیچە، ماركس و فرۆید1967) دووەمیان ( نیچە ، جینالۆجیا و دیرۆك 1971) "13"
 
 دێریدا لە كتێبى نووسین و جیاوازیدا، خۆى ئەگەڕێنێتەوە سەر نیچە، دیاریشە كە درێدا رەنگە لە هەر فەیلەسوفێكى دیكە زیاتر سوودى لە نیچە وەرگرتبێت بۆ برەودان بە تێز و فەلسەفەكەى خۆى _هەڵوەشینگەرایى_ وەك خۆى ئەڵێت: ( ئەبێت بىَ گومان كردن رەخنەى نیچە بۆ میتافزیكییا بێنینەوە، بۆ هەردوو چەمكەكانى گەردوون و هەقیقەت، كە چەمكى وەك "وازى" تەئویل، ئاماژە _ ئاماژەیەك بىَ هەقیقەتى ئێستایى_ جێى ئەوى گرتۆتەوە)"14"
 
 واڵتەر كاوفمان ئەڵێت: (سەرگوزەشتەى تەواوى كاریگەریى نیچە نەوتراوە و ناوترىَ) و ناوى چەندین نووسەرى بەناوودەنگ ریز ئەكات كە كەوتوونەتە بن كاریگەرى نیچەوە،لە نووسەرەكانى ئەڵمانیا: "ستیڤن جۆرج، گۆتفرێد بن، هنریك مان، فرانك ویدیكند، ریچارد دى هامل، مۆر جۆنستێدن، هیرمان هیسە، ریلكە، شنگلەر، كارل یاسپەرز، كارل پۆپەر، برتۆڵت برێشت، یۆنگ، قوتابخانەى فرانكفۆرت " تیۆدۆر ئادۆرنۆ، گیرد گیسەر، هۆركهایمەر، ئەریك فرۆم، ڤاڵتەر بنیامین، هابرماس" )بۆ زانینى زیاتر بڕوانە " ئازاد بەرزنجى، چەند وێستگەیەكى فكرى،لاپەڕە 56-58 بۆئەوەى پتر شارەزاى كاریگەرى نیچە بیت لەسەر نووسەرەكانى دەرەوەى ئەڵمانیا" "15"
 
 (رۆدۆلف پانویتز كە لە ساڵى 1917 لە پەرتووكەكەیدا لەسەر كەلتورى ئەوروپا بۆ یەكەم جار واژەى پۆست مۆدێرنتى بۆ فەلسەفەى فردریك نیتشە بەكارهێناوە. بە راى ئەم زانایە نیتشە یەكەم فەیلەسوفە كێشەكانى تازەگەرى رەت دەداتەوە و سەردەمێكى نوێتر و جیاواز لەگەڵ خۆیدا دەهێنێتە كایەوە)"16"
 
 دیارە نیچە یەكێكە لەو فەیلەسوفانەى كە جۆرەها راوبۆچوونى دژ و ناكۆكى لەسەر هەن، لە لایەكەوە هەندێك بە (خراپەكارى و بەدرەفتاركردنى لاوان و هاندانى بزافە رەگەزپەرستییەكان و نازیزم و دژایەتیكردنى ئافرەت و سۆسیالیزم تاوانبارى ئەكەن)"17"
 ( هەندێك بە فەیلەسوفى نازیەتى دەژمێرن و هەندێك بە فەیلەسوفى سەرمایەدارى و ئمپریالیزمى، یەك ئەڵێت فەیلەسوفى پەرستنى ژیانە، یەكێكى دى ئەڵىَ فەیلەسوفى پەرستنى هێز و دەسەڵاتە) "18"
 
 ئەمە و جگە لە كۆمەڵىَ تاوانباركردنى دیكەى جۆراوجۆر و بۆچوونى جیاوازتر لەسەر نیچە و بەرهەم و هزر و فەلسەفەكانى، زۆرێك نیچە وەك دوژمنى مەسیحییەت و دین بەگشتى ئەبینن، وەك فەیلەسوفێك كە رەخنەى لە هەموو شتێك گرتووە و دژى میتافیزیكییاى ئەوروپى بووە و شیایە فەلسەفەیەكى رەخنەگرانە و تژى ئیرادە دامەزرێنێت، بەڵام دیسانەوەش هەندێك بەرەواژى وەك فەیلەسوفێكى ئەرستۆكرات و دوژمنى ئازداى حسێبى ئەكەن.
 
 هەر بۆنموونە ، "هینرى تۆماس و دانالى تۆماس" ئەڵێن: ( فەلسەفەى نیچەش وەك فەلسەفەى ماكیاڤێل، دەستوورى كارپێكردنى دیكتاتۆرەكانە) یان لەبارەى كتێبەكەى (زەردەشت وەهاى گووت)ئەڵێن:(ئەم پەرتووكە تەعلیماتە سارد و بىَ گیانەكانى ماكیاڤێل بۆ بنەماگەلێكى پڕ لە جۆش و هەیەجان دەگۆڕێت و مێشكە خاوەكانى وەكو مێشكى هیتلەر و مۆسۆلیونى، بە بەهاى وێرانكردنى جیهان، لە شەوق و خۆپەرستێكى لە رادەبەدەر تقووم دەكات" ." 19"
 
 یان كاتىَ لە ساڵى 1889 نیچە ئەبەنە شێتخانە، "ماكس نۆردو" دبێژیت: (مرۆڤێكى گونجاو بۆ شوێنێكىَ گونجاو!)"20"
 
 دیارە گەلێك هۆكار هەن وایانكردووە نیچە و فەلسەفەكەى ئەو هەموو راو بۆچوونە دژو بەرواژیانە بەخۆیەوە هەڵبگرێت، هەندێك دەوڵەمەندى و بەرفراوانى بۆچوونەكانى وەك هۆكارێك بۆ ئەوە دەسنیشان ئەكەن، هەندێكیش بۆ مەزنى و زیرەكى ئەوى ئەگەڕێننەوە، چونكە فەیلەسوفى گەورە ئەوەیە كە ناهێلێت بە ئاسانى بكەوێتە ژێر حوكمى رێبازێك و سنوورى میتۆدێكەوە.
 
 رەنگە دژایەتیكردنى نیچە بۆ هزرى دۆگما و قالبە سنووردارەكانى میتافیزیكیاى ئەوروپى ئەگەرێكى دیكە بێت بۆ ئەو ئاڵۆزى و دژوارییەى، یان وەك ئازاد بەرزنجى ئەڵێت: " بیرمەندانى پێش نیچە لایەنێكى دیاریان لەناخى خوێنەر دەدواند، زۆربەى كاتەكانیش ئەو لایەنە ئەقڵى بووە، بۆیە گقتۆگۆیە ئەقڵانییەكان لەگەڵ ئەو هزرمەندانە و قبوڵ كردن و نەكردنى ئەو بیرمەندانە كارێكى ئاسان بووە، بەڵام نیچە بە تەنیا لایەنێكى ناخى خوێنەر نادوێنێت، بەڵكو هاندەرە قوڵەكان و تامەزرۆیى بۆ باڵابوون و دواییش لەگەڵ هۆشى ئەدوێت، بۆیە گفتوگۆ لەگەڵ ئەو دژوارە" "21"
 
 لە لایەكى دیكەوە، فەلسەفەى رەخنەیى رۆژئاوایى، هەر لە كۆپەرنیكۆس و گالیلۆوە، كە تیۆرى سێنترالیزمى زەوییى "پتۆلیمى" كە ببووە باوەڕى پیرۆزى كەنیسە و مەسیحییەت، رەخنەیان كرد و هەڵیانوەشاندەوە و زانست بووە هۆكارى گۆڕانكارییە گەورەكانى كۆمەڵایەتى و ئابوورى و سیاسى و كلتورییەكانى رۆژئاوا، دواتریش رەخنەى فەلسەفى رووى كردە ئەقلانییەت لەسەر دەستى (دیكارت 1591-1650) و كۆجیتۆیە بەناوبانگەكەى " من بیر ئەكەمەوە، كەواتە من هەم"، فرانسیس بیكۆن (1561-1625) زانستى كردە وزەیەك بۆ رەخنەگرتن لە بیروباوەڕە ئاینییەكان بەوەى سەرچاوەى راستى بن. تازەگەرى بە فەلسەفە رەخنەییەكانى كانت و هیگل و ماركسیشەوە، دیسان كەشێكى ئەقڵانى رەخنەییان بەسەر فەلسەفەدا دادا، تا تازەگەرى گەیشتە ئاستێك كە خۆى تووشى رەخنەى توندوتیژ ببێتەوە، لەوانەش رەخنە دژوارەكانى نیچە لە رۆشنبیرى رۆژئاوا بە گشتى.
 
 نیچە، كە هات رەخنە بگرێت، كلتورێكى گەورەى فكرى دینى و زانستى و تازەگەریى و فەلسەفى و ئەدەبى و رەخنەیى لەبەردەممدا بوو، بۆیە رەخنە گرتن لەو میراتە، كارێك نەبوو دژوار نەبێت و بە ئاسانى هەرس بكرێت، واتە پانتایى یان رووبەڕى ئەو مەیدانانەى تووشى رەخنەكانى نیچە بوونەوە زۆر فراوان و گەورە بوون، هەر لە دینەوە بۆ زانست و بۆ تازەگەرى و بۆ ئەقلانییەت و بۆ مێژوو و هەقیقەت.
 بۆیە ئەمە رەنگە خاڵێكى دیكەى دژوارى گفتوگۆ بێت لەگەڵ نیچەدا.
 
 بەڵام ئایا بۆ رۆشنبیرى كوردى كە هزر تێیدا غائیبە و سستەمێكى ئەنارشى و مادییانەى قورس بەڕێوەى ئەبات، چەند ئەتوانێت دواى پتر لە سەد ساڵ هزرەكانى نیچە هەرس بكات و قبوڵ بكات؟ نیچە چەند ئەتوانێت میهرەبان و دژوار نەبێت لەگەڵ خوێنەرى كورددا؟
 ئەو خوێنەرەى هەمیشە لە چاوەڕێى ئەو تێكستەیە كە لەگەڵ مانا و دنیابینییەكانى ئەو كۆك و تەبا و نەرم و نیان بێت؟
 
 دیارە یەكێك لە ئاریشەكانى خوێندنەوە لە رۆشنبیرى كوردى دا ئەوەیە كە خوێنەر هەردەم چاوەڕێى یە تێكست بێت و مانا و دنیاى ئەو لەناو خۆیدا خەلق كاتەوە، ئەو تووشى شۆك و دژایەتى نەكات، هەمیشە تێكست هیوایەكى بداتىَ كە ئەو بوونەوەرێكى جوان و زیرەك و زانا و دانایە، تێكست ئاوێنەیەك بێت بۆ ئەوەى جارێكى دیكە واقعى دینى و سیاسى و گوتارە كەیى و ماڵییەكانى ئەو دووبارە بىَ ناكۆكى نیشان بداتەوە.
 فەنابوونى ئەو كەییبوون و ماڵیبوونە، لە هەر تێكستێكدا ئەگەرێكى بەرهەڤە بۆ ئەوەى ئەو تێكستە نەخوێندرێتەوە و پشتگوىَ بخرێت و بایەخى پێنەدرێت، لە سەردەمى نیچە خۆیدا چارەنووسى تێكستەكانى وابوون، زۆر بڵاو نەبوونەوە و نەخوێندرانەوە و نەناسرا، بەڵام دواى مردنى بە چەندین ساڵان ئەو گۆڕانانەى لە رۆشنبیرى رۆژئاواییدا روویان دا وایانكرد جارێكى دیكە نیچە بە گەرم و گوڕییەوە بێتە ناو باس و خواسەكانى هزرى و فەلسەفى دا، واتە ئەو سەردەمەى ئەو تێیدا ژیا كە هێشتا رۆشنبیرى ئەوروپى ئەو تاقەتەى نەبوو كە گوىَ بداتە نیچە و بۆچوون و فەلسەفەكەى ئەو، بەڵام دواى ئەو، ئەو جۆرە خوێندنەوەیە چێبوو كە لە نەفیكردنەوەى مانا كەییەكان بگەڕێت و باشتر لە سەردەم و ژیان و هەقیقەت و دنیاى مرۆڤ بگەڕێت.
 
 بەڵام ئایا لە رۆشنبیرى ئێمەدا كە هێشتانەكە رۆشنبیرى خوێندنەوە زۆر بڵاونیە و ئەو خوێنەرەى هەشە زۆربەى دەستەمۆ و كەیى مانا حازرەكان و ماناكانى خۆیەتى، چەند ئەتوانێت نیچە بناسێت و هەست بە توڕەهاتى ژیانى خۆى بكات؟ هەر بۆنموونە. چەند ئەتوانێت لە رێى نیچەوە بە خوێندنەوەیەكى كوردییەوە بزانێت ژیان لە رەهەندێكییەوە تراژیدیایە و پێویستە سەرەدەرییەكى بە هێز و پڕ ئیرادەى لەگەڵ بكرێت؟ یان با بڵێین ئایا كاریگەرى خوێندنەوەى نیچە لە رۆشنبیرى كوردیدا چى ئەبێت؟
 
  
 ژێدەرەكان:
 
 1. عوسمان یاسین، نیتشە، دەزگاى چاپ و بڵاوكردنەوەى موكریانى لاپەڕە 7
 2. سەرنجى ئێوە بۆ پەرتووكى "مەریوان وریا قانع، دەربارەى فەلسەفە و ئیسلام و رۆشنگەرى ،وەڵامێك بۆ كتێبەكەى مەلا بەختیار "بتایبەتى لاپەڕە 144- 172رائەكێشم كە بە درێژى قسە لەسەر ئەم مژارە كراوە.)
 3.بۆ زانیارى زیاتر بڕوانە ( پیر ڤى. زیما هەڵوەشاندنەوەگەرایى، لێكۆڵینەوەیەكى رەخنەیى، وەرگێڕانى : رێبین رەسوڵ ئیسماعیل، بەتایبەتى پەڕەكانى 34 – 41)
 4. بنێڕە (مەریوان وریا قانع، نیتشە ئەوفەیلەسوفەى دەیویست هەموومان بكات بە شاعیر، گووتار / گۆڤارى رەهەند.
 5. بۆ زیاتر پێزانین بڕوانە(داریوش ئاشورى، نیچە، زەردەشت و ئێران، وەرگێڕانى زەهرا ئارام، گۆڤارى ویست ژمارە 4 لاپەڕە 222-227 هاوینى 2007)
 6. (دواهەمین كوفرەكانى نیچە، وەرگێڕانى فەردین دارا لە بڵاوكراوەكانى خانەى چاپ و پەخشى رێنما )
 7 . هەمان ژێدەرى سەرەوە. بەرپەڕىَ 66
 8. هەمان ژێدەرىَ سەرەوە. بەرپەڕىَ 85
 9. هەمان ژێدەرىَ سەرەوە. بەرپەڕىَ 91
 10. هەمان ژێدەرىَ سەرەوە. بەرپەڕىَ 95
 11. هاشم ساڵح لە نێوان (بلیمەتى ) و (شێتى) دا، وەرگێڕانى نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد،لاپەڕە 42 سلێمانى 2002زنجیرە كتێبى گیرفانى دەزگاى چاپ و پەخشى سەردەم(23).
 12. . هێنرى تۆماس و دانا لى تۆماس، بەسەرهاتە نەمرەكان لە فەلسەفەدا، وەرگێڕانى دڵشاد كازم. بەرپەڕىَ (369) 2006 دەزگاى توێژینەوە و بڵاوكردنەوەى موكریانى.
 13. "(میشیل فۆكۆ/ یجب الدفاع عن المجتمع، ترجمە وتقدیم وتعلیق د. الزواوی بغورە، بیروت.)
 14. ( پیر ڤى. زیما، هەڵوەشاندنەوەگەرایى، وەرگێڕانى : رێبین رەسول ئیسماعیل.2004. بەرپەڕىَ61)
  15( ئازاد بەرزنجى، چەند وێستگەیەكى فیكرى و ئەدەبى ، وەرگێڕان نووسین، لەبڵاوكراوەكانى دەزگاى چاپ و پەخشى سەردەم،2006 چاپى دووەم)
 16.د. محەمەد كەمال، نیهلیزم و رەهەندەكانى بیركردنەوە، دەزگاى چاپ و پەخشى سەردەم، سلێمانى 2005 لاپەڕە 35.
 17. (ئازاد بەرزنجى، چەند وێستگەیەكى فیكرى و ئەدەبى ، وەرگێڕان نووسین، لەبڵاوكراوەكانى دەزگاى چاپ و پەخشى سەردەم،2006چاپى دووەم )
 18.(مەریوان وریا قانع، نیتشە ئەوفەیلەسوفەى دەیویست هەموومان بكات بە شاعیر، گووتار / گۆڤارى رەهەند.
 19. هێنرى تۆماس و دانا لى تۆماس، بەسەرهاتە نەمرەكان لە فەلسەفەدا، وەرگێڕانى دڵشاد كازم. بەرپەڕىَ (364-365) 2006 دەزگاى توێژینەوە و بڵاوكردنەوەى موكریانى.
 20. . هێنرى تۆماس و دانا لى تۆماس، بەسەرهاتە نەمرەكان لە فەلسەفەدا، وەرگێڕانى دڵشاد كازم. بەرپەڕىَ (369) 2006 دەزگاى توێژینەوە و بڵاوكردنەوەى موكریانى.
 21. (ئازاد بەرزنجى ، چەند وێستگەیەكى فیكرى و ئەدەبى ، وەرگێڕان نووسین، لەبڵاوكراوەكانى دەزگاى چاپ و پەخشى سەردەم،2006 چاپى دووەم  )
 

Previous
Next
This site is registered on wpml.org as a development site.