هزره سەرەكییەكانی ئه‌نارکیزم
مه‌سه‌له زمانه‌وانییه‌کانی په‌یوه‌ست به وشه‌ی ئازادیخوازییه‌وه**(1)
دێرینی وشه‌ی (anarchie) هێنده‌ی دێرینی دونیایه، ئه‌و وشه‌یه وشه‌یه‌کی یۆنانییه، له زمانی یۆنانیدا چاوگه‌که‌ی بریتییه له (an – av) و (apxn – arkhê) تا ڕاده‌یه‌ك مانای بزری ده‌سه‌ڵات و حکومه‌ت ده‌به‌خشێت، به‌ڵام به‌درێژایی چه‌نده‌ها ساڵ وا باوبووە، که به‌بێ ده‌سه‌ڵات و حکومه‌ت، هیچ نییه ژیانی خه‌ڵکی مۆسۆگه‌ر بکات، له‌به‌رئه‌وه ئه‌و واژە‌یه مانایه‌کی قێزه‌ونی پێبه‌خشراو و کرا به وشه‌ی (anarchie) واته(ئاژاوه-گێره‌شێوێنی-فه‌وزه‌وی-نه‌بونی ڕێکخستن… تد)
(پێر جۆزێف پرۆدۆن) به‌وه به‌ناوبانگ بوو، که نوکته‌باز بووە، بۆ نمونه ئه‌و نوکته‌ی، که وتوویه‌تی (خاوه‌ندێتی دزیه) هه‌ر ئه‌ویش ئه‌و وشه‌یه‌ی به‌کارهێناوه واته وشه‌ی (ئه‌نارکی)، بۆ زیاتر هوروژانی ناڕه‌زایی خه‌ڵك، بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش له‌گه‌ڵ که‌سێکی ساده و ساکاردا ئه‌و گفتوگۆیه‌ی دروستکردوه
گفتوگۆکه
– تۆ کۆماریت
– به‌ڵێ من کۆماریم، به‌ڵام ئه‌و وشه‌یه هیچ دیاری ناکات، هیچ مانایه‌کیش نابه‌خشێت (Republica) شتێکی گشتییه…. به‌و مانایه بێت … پاشاکانیش کۆماریین.
-که‌وابێت تۆ دیموکراتیت؟
– نه‌خێر
– ئه‌ی چی ، خۆ مه‌لیکی نیت؟
– نه‌ء
– ده‌ستوریت؟
– خوا بمپارێزێت
– که‌واته تۆ ئه‌رستقراتیت
– ئه‌وه هه‌ر نه‌ء
– ئه‌ی حکومه‌تی تێکه‌ڵت گه‌ره‌که
– نه‌ء، ئه‌وه هه‌ر زۆر که‌متر
– ئه‌ی که‌واته تۆ چیت؟
– من ئه‌نارکیستم
(پرۆدۆن) هه‌میشه له‌بری وشه‌ی(فه‌وزه‌وی) وشه‌ی (ئه‌نارکی) به‌کارهێناوه، تا ده‌ریبخات و بتوانێت بڵێت(ئه‌نارکیست) دروستکاره، نه‌ك کاولکار، ئه‌و به‌مه‌به‌ستی خۆلادان، له توڕه‌کردنی نه‌یاره‌کانی ئه‌و وشه‌یه‌ی به پێکه‌وه‌لکاوی(an-archie)***به‌کارهێناوه، به بیروبۆچوونی(پرۆدۆن) ته‌نها هۆکاری فه‌وزا حکومه‌ت خۆیه‌تی، ئه‌و بڕوای وه‌هابووە، که ته‌نها له كۆمه‌ڵگه‌ی بێ حکومه‌تدا ڕژێمی سروشتی هاوڕه‌گه‌زی و (هارمۆنی کۆمه‌ڵایه‌تیharmonie sociale) به‌رقه‌رار ده‌بێت، جا له چاوه‌ڕوانی ئه‌و ده‌رمانه‌دا، ئه‌و وتوویه‌تی، که ”زمان که‌ره‌سه‌یه‌کی تری پێنه‌به‌خشیوه، تا بتوانێت له‌بری (ئه‌نارکی) وشه‌یه‌کی دی به‌کاربهێنێت بۆ به‌رپه‌رچدانه‌وه ناچار ڕه‌ق و توندوتیژ، ئه‌و وشه‌یه‌ی به‌کاریهێناوه، هه‌ندێکجاریش، ئه‌و وشه‌یه‌ی به مانا ئیشتقاقییه‌که‌ی به‌کارهێناوه به‌بێ ئه‌وه‌ی گیۆێ بداته ئه‌وه، که مانای ته‌واو ئه‌به‌خشێت، یا نابه‌خشێت مه‌سه‌له‌که‌ی زۆر ئاڵۆز نه‌کردوه (پرۆدۆن) و (باکۆنین) له‌به‌ر دوو هۆ زۆر له‌زه‌تیان له‌وه بینیوه، که ئه‌و لێکدراوه‌یان به‌کارهێناوه، هۆی یه‌که‌م ئه‌وه‌یه، که (ئه‌نارکیزم) فه‌وزایه‌که به‌سه‌ر فه‌وزایه‌کی تردا دێت، به‌واته‌کی دی به‌سه‌ر نه‌بوونی ڕێکخستنێکی پاکوپوختی سه‌رانسه‌ریدا دێت، هۆی دوه‌میش ئه‌وه‌یه، که دوای ئه‌و گواستنه‌وه مه‌زنه دروستکردنی سیستمێکی توندوتۆڵی ئه‌قڵانی دێت، که دائه‌مه‌زێنرێت له‌سه‌ر بنه‌مای ئازادی و هاریکاری، پاشان شاگرده‌کانی (پرۆدۆن) و (باکۆنین) ڕاڕا بوون و سڵیان ئه‌کرده‌وه له به‌کارهێنانی ئه‌و وشه لاستیکییه، ئه‌وه‌ش کارگه‌ریه‌کی نێگه‌تڤی کرده سه‌ر ئه‌و توێژه کۆمه‌ڵایه‌تیانه، که ئاستی ڕۆشنبیریان بڵند نه‌بوو، ته‌نانه‌ت(پرۆدۆن) خۆشی له کۆتایی ژیانی سیاسییدا، وه‌ك(فیدریالخواز)ێك خۆی پیشان ئه‌دا، ته‌وژمی ورده‌بۆرژوا لایدا به‌لای (یارمه‌تیخوازی، هه‌ره‌وه‌زیخوازی Mutulime)دا، ته‌وژمی سۆسیالیستیش لایدا به‌لای (کۆمه‌کخوازی collectiviste) دا، ئه‌و دۆخه به‌و چه‌شنه به‌رده‌وام بوو تا ئه‌و کاته‌ی ئه‌و زاراوانه بوونه وشه‌ی (کۆمونیست) (جۆزیف دیجا) وشه‌ی (Libertair) دائه‌هێنێت، له فه‌ره‌نسا له سه‌ده‌ی نۆده‌دا (سیباستیان فور Sebastien Faure) ئه‌و وشه‌یه ده‌هێنێته‌وه گۆڕێ، چونکه ئه‌و دوو وشه‌یه(anarchist) و (Libertaire)نه‌ك هه‌ر له‌یه‌که‌وه نزیکن، به‌ڵکو یه‌ك ماناش ئه‌به‌خشن، ده‌رخرا که به‌کارهێنانی زۆر باشتره له به‌کارهێنانی وشه‌کانی دی، بۆ نمونه، باشتره له وشه‌ی سۆسیالیست، چونکه وشه‌ی سۆسیالیست پڕ به پێستی (ئه‌نارکیست) نییه، له‌به‌رئه‌وه‌ی ئه‌نارکیزم خه‌بات ئه‌کات بۆ له‌ناوبردنی چه‌وسانه‌وه‌ی مرۆ له‌لایه‌ن مرۆوه، به واتایه‌کی دی ئه‌نارکیزم لقێکی سۆسیالیسته، که گرنگیه‌کی تایبه‌تی ئه‌دات به خه‌باتی ئازادیخوازانه، بۆئه‌وه‌ی هه‌رچی زووتره ده‌وڵه‌ت ته‌فروتونا بکرێت ده‌رباره‌ی ئه‌و مه‌سه‌له‌یه (الدولة القمعیة) بخوێنه‌وه، یه‌کێك له تیرۆرکراوه‌کانی (شیکاغۆ) به ناوی (ئه‌دلۆف فیشەر) وتوویه‌تی”که‌سی ئازادیخواز سۆسیالیسته، به‌ڵام مه‌رج نییه که‌سیێکی سۆسیالیست ئازادیخواز بێت” که‌چی هه‌ندێك ئازادیخواز هه‌ن، که خۆیان به ڕه‌سه‌نتر و به به‌وه‌فاتر ئه‌زانن هه‌ندێك ناو له‌خۆیان ئه‌نێن، یا ڕێگه ئه‌ده‌ن هه‌ندێك ناویان لێبنرێت، که له ڕاستیدا ئه‌و جۆره ناوانه هه‌ر شایسته‌ی تیرۆریسته‌کانن، ئازادیخوازه‌کانی ئه‌م سه‌رده‌مه له‌و بواره‌دا هه‌وڵێکی باشیان داوه و خۆیان یه‌کلاکردۆته‌وه خۆیان به (کۆمونیزمی ئازادیخواز) پێناسه ده‌که‌ن
*************************
په‌ڕاوێز
سه‌رچاوه کتێبی (التحرریة من العقیدة الی الممارسة) دانییل غریین، ئەم وەرگێڕانە لەتەك دەقە فەرەنسییەكەی بەراورد كراوە.
* ئه‌و ناونیشانه له ده‌قه فه‌ره‌نسییه‌که‌دا به‌مجۆره‌یه (les idée forces de l’anarchisme) له عه‌ره‌بیدا ده‌بێته (الأفکار الرئیسیة الأنارکیة) به‌ڵام وه‌رگێڕی عه‌ره‌بی (جۆرج سعد) کردوییه‌تی به (الأفکار المحوریة للتحرریة) من ئه‌وه‌ی یه‌که‌م به باشتر ئه‌زانم- و.ك
** ژماره‌کان له هه‌ردوو ده‌قه‌که‌دا نیین، خۆم دامناون بۆ ئاسانکاری بڵاوکردنه‌وه، نازانم له کۆتایدا ژماره‌کان ده‌گه‌نه چه‌ند ژماره-و.ك
*** بۆ ئه‌وه‌ی ڕه‌تکردنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵات بخاته ڕوو (an-anarchie) -ڕه‌فزکردنی ده‌سه‌ڵاتی داپڵۆسێنه‌ر- بخوێنه‌ره‌وه، له نییەتپیسییه‌وه‌یه، گه‌ر بڕوا بکرێت، که ده‌سه‌ڵات ڕیکخستنێکی عادیله ناتوارێت وازیلێبهێنرێت، وه‌کو ئه‌زانیین (ئازادیخوازه‌کان-ئه‌نارکیسته‌کان) به تۆپزی ئه‌و ناولێنانه‌یان گۆڕیوه، هه‌ندێکجار ناویان ناوه (کۆڕه کرێکارییه‌کان) جارێکی دی(فیدریالیزم، یان لیژنه هه‌ڵبژێراوه‌کان) ئه‌وه زیاتر شه‌ری وشه‌کان بووە، ئه‌گینا (ئه‌نارکیسته‌کان) به هیچ کلۆجێك دژی ڕێکخستنی کۆمه‌ڵگه نه‌بوون، له‌ڕێگه‌ی لیژنه هه‌ڵبژێراوه‌کانه‌وه، دژی ڕێسای داپڵۆسین و ده‌ستدرێژیکردنه سه‌ر ئایشی خه‌ڵکی بون- و.ع
