وتارێ لە سەر كتێبی شاری مۆسیقارە سپییەكانی بەختیار عەلی….جەهانگیر مەحموودوەیسی
وتارێ لە سەر كتێبی شاری مۆسیقارە سپییەكانی بەختیار عەلی
جەهانگیر مەحموودوەیسیئەگەر بمەوێ لە سەر ئەم كتێبە بنووسم ئەبێ هەر وەك كتێبەكە حكایەتی دوور و درێژی خۆمتان بۆ بگێڕمەوە. ئەبێ لەم سەفەرەدا ئێوە و باڵندە سپییەكان لە گەڵ خۆم ڕاكێشم. دەستتان بگرم و بۆ سەفەرێ كە بە ئەم زووانە كۆتایی نایێت لە گەڵ خۆمدا بتانبەم. سەفەرێ كە رووبەرووی ئەدەبی جیهانییە و لە فەلسەفە ورد دەبێتەوە و هێندە پرسیار دەخاتە خانووی مێشكتەوە و ماندووشت ناكات. هێندە برینت دەكولێنێتەوە سەرسام ئەبی و مێژووی تەپوتۆزاوی مرۆڤی ئەم كۆمەڵگایەتە بۆ ئاشكرا دەكات و دەبێتە شەڕكەر، دەچێتە قووڵایی شەڕەكانەوە. دەبێتە هەست، هەستت دەجووڵێنێتەوە، لە فانتزیای حەقیقەت و ڕاستییەكان تێی دەگەیەت و دەزانێ بۆ مرۆڤی ئەم سەردەمە بەم هەموو برینەوە چ فانتزیا و سوورڕئال و روومانتیزمێكی بەرەو ئاستی رئالیزم پێك هێناوە.
سەفەر و گەشتێك لە ناو ڕووداوەكانی وێنە و نیگار، مۆُسیقا و شێوەكاری، سەفەرێ بۆ نێو وشەكان، وشەكان هەناسە دەكێشن، بۆنیان پێوە دەنێ، تێر نابێت. تۆ لە بیاواندا سەراوی وشە هەڵئەمژی، سەفەرێ كە پێویستە هەر مرۆڤێك بۆ جارێكیش بووە خۆی تاقی بكاتەوە. ڕاستە ئێمە میللەتێكین مێژوو، زوو، لە بیری خۆمان دەبەینەوە. ئەبێ هەموو جارێك ئاوا سەفەرێك بكەین هەتاكو دووچاری لە بیربردنەوە و فەرامۆشكاری نەبین.
با سەفەرێكم لە گەڵ جەلادەت و دالیا و عەلی شەرەفیار، ئیسحاقی لێوزێڕین، سامیری بابلی، مووسای بابەك و مستەفای شەونم و شارۆخ كردبێت، با لە گەڵ مۆسیقارەكاندا گوێمان لە مۆسیقای نەمر گرتبێت. ڕاستان لە من بیەوێ هەتا ئەم سەفەرەم لە‌لاپەڕەی 321 وەستاندووە، ئەگەڕێمەوە بۆ یەكەمین قسەكان من قسە لە سەر توخمەكانی چیرۆكەكە ناكەم، لە ئەو هەموو چیرۆكە، كە لە ئەم ڕوومانەدا، هەیە، تەنیا ئەمەیان شی دەكەمەوە. كۆمەڵگای ئێمە، كۆمەڵگای شاردنەوەی ڕاستییەكان و حەقیقەت و جوانییەكانە. ئەگەر شاعیر و نووسەر و وێنەگر و شێوەكار و… ڕاستی و حەقیقەت و جوانی بشارنەوە و لە نێو جەستەی دەسەڵاتدا بیتوێننەوە، ئاكاری ئەو ڕووداوە قەت نابڕێتەوە. بۆیە ئەم كتێبە پڕە لەو كەسانەی كە، ڕاستی و حەقیقەت و جوانییان لە بەر پێی دەسەڵاتی تازە و كۆن قوربانی نەكردووە. هەتا جوانی لە سەر زەوی مابێت، كەسانێكیش هەن كە بەم ئاراستەیەدا دەڕۆن. بە قووڵایی حەقیقەت بە ناسینی جوانی، قەت چۆكیان لە بەردەم دەسەڵاتدا، بە هەر ڕەنگ و كەرەسەیەك بێت دانەنواندووە. ئەوانە باڵندەكانی ڕەخنە بە ئازارەكانی جیهانن، ئەوەی ئازار ئەدا و ئەوەی ئازار ئەچێژێ، بۆیە جەلادەت هەتا دوایین كاتی ژیانی ناچێتە بازنەی دەسەڵاتدارانی تازەیشەوە. ئەو دەسەڵاتدارانە كە بەهەرمەندی ژیان و ئاسوودەیی، تەنیا بۆ خۆیان مسۆگەر دەكەن، نووسەر لە مرۆڤەكان تێ دەگات قوربانی و قوربانی‌كەر دەناسێ، شەرت ئەوە نییە كە دەسەڵات بگۆڕدرێ. شەرت ئەوەیە ژیانی تازە بە مۆسیقایێكی مرۆڤانەی تازەوە، ئاسوودەیی و ئازادی بۆ كۆمەڵگا مسۆگەر بێت. جەلادەت و هەموو ئەو باڵدارە بێ پشوانە لە نێو ئەم كتێبەدا ناویان لێ براوە. لایەنگری چینە بەش‌خوراوەكانی ئەم سەردەمەن. گرنگی ئەم ڕوومانە ئەمەیە، بێئەوەی ئاڵای حیزبێكی، بەرز كردبێتەوە وەك شاملوو دونیای تازە و بێ‌ئازار دەخاتە بەرچاوی خوێنەر.
وا مەزانن و وایش تێ‌مەگەن كە ئەم كتێبە ڕۆمانێكە، سەرەتایێكی هەیە و بەم زووانە كۆتایی دێت. ئەم كتێبە سەدها چیرۆكی ورد و درشتی لە خۆی پێچاوە و گرێداوە. وە وایش مەزانن ئەم ڕۆمانە بریتیە لە 600 لاپەڕە ئێمە پێوەیە هیلاك و ماندوو دەبین. نا، پڕ بە پێستی خۆی بریتیە لە چەندەها چیرۆكی كورت كە بە پێچەوانەی نووسەری نابێ لە سێ یان چوار وانەی كتێب هەڵیواسێ و بیخنكێنێ. سەدها چیرۆكی كورتی پڕمانا، ماندوو و هیلاك بە هەموو وێنە جەفاكێشەكانی دونیاوە پڕ لە ڕەنگە دیار و نادیارەكانی دونیای ڕۆحی مادییەوە، پڕ لە پێكرە بچوك و گەورە و متمانە و مەترسیانە و سایكۆلۆژیانەی مرۆڤەوە. بە ساكاری دەتوانی لە ناخ و بڕواكانی وەك تینویەتی درەختێك لە مژینی ئاو هەستی مەستانەت بێ. بەڵاْم ئەبێ ئاگاداری هەموو ئەدەبیات، شێعر و مۆسیقای جیهانیش بێت. ئەبێ خۆت لە ئەستوورەكانەوە هەڵواسی، لە دوایی بزانی مەبەستی نووسەر چ جۆرە مۆسیقا و داویست و پێداویستێك بۆ ئەو كۆمەڵگایە بووە. ئەبێ بزانی، بە بێ دەست بردن بە هیچ دەسەڵاتێكی ورد و بچو وك و زاڵ و ئامرانە و دەستووری، مۆسیقارەكان بەرەو كوێ و چ مۆسیقایێك بۆ مروڤ بانگەواز دەكەن.
ئەو نامو بە كۆمەڵگایەكی پڕ لە ناشارەزایی و لە لایێكیتریشەوە، ئاشنا و تێكەڵاو و هاودەم، هەم دیسان بە ئەو كۆمەڵگایە، دڵسۆز، هاوڕێ، هاوشان لە گەڵ هەموو ئەو ئازارانە. پتر و پڕمانا «ئانتا گونیزمێكی» گونجاو لە گەڵ كێشەی ژیان و مردن، لە گەڵ هونەری ماندگار و بێ‌هونەری ژیار، ڕووبەڕوو لە گەڵ حەقیقەت و جوانی، جوانی بەرەو حەقیقەت بردن، حەقیقەت بەرەو جوانی بردن، ڕاوێستا و لە بەر پێكهاتەی خۆت. «مرۆڤ مەقهووری پێكهاتەی خۆیەتی» و ڕووبەڕوو لە گەڵ ئەم قەهرە. بۆیە تا نەچێتە نێو هەر تێكست و واقعی هەر تێكستێكەوە، تا هەر چەند دێڕێكی بە چیرۆكێكی كورت نەزانی، بە دەگمەن لێ ماندوو دەبێ. ئەبێ ڕاستییەكان بەرەو ڕووی حەقیقەت بڕۆن. ئەویش نە وەك بە دەسەڵات و داسەپاندن، بەڵكوو بە توانەوەی جەستەی خۆت لە نێو ڕاستییەكان و جوانی، بەرەو حەقیقەت ڕۆیشتن.
لەم ڕۆمانە، لە هەموو مێژووی ئەدەبی گەلانی جیهان كەڵك وەرگیراوە و بە قووڵایی نە وەك ڕەخنەگەرێ، بەڵكو خۆی تاقیكردۆتەوە، خۆی خولیای فانتزیایێكی هەرە بەرز بە قەدەر هاوسەنگی هەموو قوربانییەكانی وەڵات لەوێنە جیاوازەكانەوە، وەك چەمكی، باروك، رومانتیزم، رئال و سوورڕئال و… بۆ بردنەوەیان بەرەو ئاستی ڕیئالیزمی ڕاستەقینە، تێ‌كۆشاوە. نۆستالۆژی بۆ ئەوە نایەوێ، ئێمە لە بەردەم قوربانییەكانەوە كە لە ڕابردوو بینیومانە و ئێستایش هەر بەردەوامە، ئاه و ناڵین و بە سەر خۆدا، چەپۆك بكێشین و بگرین. قسە لە سەر ئەوەیە مۆسیقای تازەی ژیان فێر بین، لەمە زیاتر نەبینە قوربانی نەزانی خۆمان، مۆسیقایێك لە مۆُسیقارەكان فێر بین هەتا هەتایە ئێمە بەرەو ئاسوودەیی ببات.
بۆ ئەبێ ئێمە ئەم ئارمانە، تەسك و بچووك بنوێنین و بزانین؟ ئارمانێ بەرەو بەختەوەری ڕۆیشتن، هێندە سەخڵەت نییە. بەڵكوو ئەمە دەسەڵاتدارەكانن بە كەڵك وەرگرتن لە كەم‌هۆشی مرۆڤەكان لێیان قەتیس دەكات. ئەم ڕۆمانە ئەیەوێ لە ڕێگەی زبانەوە پەیامێكی هونەری بە ئێمە ببەخشێت نە زبانی دەسەڵاتدارانە، بەڵكوو دامەزراندنی پەیوەندیێكی ئورگانیك لە گەڵ خۆی و بۆچوونەكەی و خوێنەر، لە چەمكی ڕووناكبیری و لە نوسیندا بە جوانی ئەركی كۆمەڵناسی و سایكۆلۆژی بە ئەستۆوە گرتووە. ئەوپەڕی شارەزایی كە ئەركی هەر نووسەرێكە، لە سەر كۆمەڵناسی و سایكۆلۆژی و تەنانەت فورمی نوێ سەردەم رووبەڕوو ئەبین. ئەو بە‌قووڵایی دەڕواتە ناخی رۆِحە مادییە نادیارەكانی مرۆڤەوە. «كاڵبودشكافی» هەڵوەشاندنەوەی، ڕۆحی مرۆڤ، وەك دالیا و جەلادەت و ئەوانیتر دەكات، باڵ دەكێشێ بە‌سەر ئێسكە مردووكانیش و دیسانەوە زیندوویان دەكاتەوە. زیندوو بوونەوەی غونچەیێك لە خۆڵەمێشی گوڵێك (ل:71) هەتا بە مرۆڤی ئەم قۆناغە بڵێ كە چیمان بە سەرهات، ژینۆسایدی میللەتێ دیسانەوە دەخاتە بەرچاو و هەتا دووچاری ژینۆسایدی وانەبین و لە خولیای مێشكمان بە ئەو جۆرە تووڕە نەبین و تۆڵە نەستێنین.
یان ئێمەش نەبینە ئەوان، بەڵكو مرۆڤ بەرەو ئاسوودەیی ڕابكێشین، شێتەكان لە دونیادا زۆرن، ئەوان شێتی ئاسایی ناو كووچە و كۆڵان نین، ئەوان لە یەكەمین چەمكی دەسەڵاتەكانی دوونیاوە زاون. هەتا ئێستایش وەكو گورز و گۆپیاڵ قورسایی دەخەنە سەر مێشكی و جەستە و ڕۆحی مرۆڤەوە. ژانەرەكان، نوێنەرەكان، وەك جەلادەت، نوێنەری ڕووناك كردنەوەی هەموو قوربانییەكانن، ئەم ڕوومانە لە هەموو ئەو كەسانە كە ئاگاداری كارەساتەكان بووە، كەڵك وەر ئەگرێ. كاتێك پێ ئەنێتە ئەو قۆناغە ئاگادار ئەبین ئەو هەمیشە خەریكی فێر بوون و فێركردن و زانست بووە. ئەگەرچی خۆی قوربانی بووە هەموو جارێكیش لە تێ گەیشتن و ئەزموون لە ئەو كۆمەڵگایە درێغی نەكردووە، جەلادەت ئامێرێ فێر بووە كە ئامێری خۆ داچڵەكاندنی، خۆی و دەوروبەری بووە. بۆیە بە هەر شوێنێكیش دەڕوا ئاسەواری ئەو مۆسیقایە بەجێ‌دەهێڵێ. جەلادەتی كوتر تیپێك قارەمانێكە كە هەر وەها لە ڕئالیزمی واقعی پەیدا دەبێت. ژیانێكی دیالكتیكی پڕ هەڵسووكەوتی دەبێ. ڕئالێكی و شك و پەتی نییە بەڵكوو رئالێكی دیالكتیكییە كە واقعەكانی بە سەر هاتووی قارەمان باس دەكات. قارەمانەكان بێ‌هەڵە و گۆڕانكاری نین، هەروەهایش زۆربەی ئاكتەرەكان لە نێو قاڵبە بێ‌ماناكانی كلاسیك و ڕومانتیك ڕانەهاتوون. لە ئەوان كەڵك و ەرگیراوە بەڵام لە دەمار و خولیای ئەندێشەی ئەوانەوە تێپەڕ ئەبن و بۆ مرۆڤی ئەم سەردەمە تەنیا فەلسەفە شی ناكەنەوە، بەڵكوو بەرەو گۆڕانكاری باڵ دەگرن، یانێ فەلسەفەی گۆڕانی مرۆڤ بەرەو ئاستی بەختەوەری، بەختەوەری بۆ هەموومان ڕا ئەكێشێ، ئەمەیە كەڵك وەرگرتنی چاك لە رئالیسمی دیالكتیكی، خۆشەویستی، ئەوینداری ڕاستەقینە و ئاگادارانە و پڕئەزموون ڕەمزی گەیشتن و فڕین بەرەو شاری مۆسیقارە سپییەكانە.
یەكەم جار جەلادەتی كوتر فێری فلۆتیكی سپی كە لە مامۆستا «سەرمەد تاهێر»ی دراوسێی ماڵیان بۆی بە جێ ماوە ئەبێ. مامۆستا سەرمەد بەردەوام لە ژێر ئەو درەختە دائەنیشێت و مەستانە مۆسیقای لێدەدا. ئەمە یەكەمین ئاگاداری بۆ جەلادەت بوو. سەرەتای ویژدانێكی بەرجەستە بوو، هەواڵێكیتریش دەدۆزێتەوە ئەویش هەمان وجدانی بێداری لەگەڵدایە و هەردووكیان لە گەڵ ویژدانێكی بێداریتردا بە نێوی ئیسحاقی لێوزێڕین ئاشنا دەبن، ئەویش ئەو ویژدانەیە كە لە بەر خۆرەتاوی كۆتایی ئازاردا یا لە بەردەم ڕەهێڵەكانی بەهاردا دەوەستا و دەیگوت: لێگەڕێن هەتاو بچێتە ڕۆحتانەوە یا خود دەیگوت، لێگەڕێن باران ناوەوەتان تەڕ بكات، دەیگوت كێشەی هەرەگەورەی جەستە و ڕۆحمان تاریكی و وشكییە، هیچ شتێك وەك تاریكی و وشكی ڕۆح دوژمنی مۆسیقا نیین. (ل:22)
لە یەكەم مەشقەكانی ژیاندا لە ئەم ڕۆمانە ئەبێ ئاگا بینەوە، كە ڕووناكی و زانست فێر بین، ئەبێ خۆمان و ئەندێشە ناحەزەكانمان لە بەر ڕەهێڵەی باراندا بشۆین، خۆشتن لە تەعەسوب و دیكتاتۆری ڕۆح و جەستە، دیتكتاتۆری ئەو شتەیە كە بە درێژایی مێژوی مرۆڤ گەورەترین بەربەست لە سەر ئاگاداری و كردەوەی مرۆڤ بووە.
ئەم ئارمانخوازە وا ئەڵێ:
مۆسیقا زمانێكە ناخڕێتە سەر زمانەكانیتر، ئەگەر ڕاستتان دەوێت مۆسیقارەكان نابێت مەحكومین بە ژیان لە ناو ڕووداو و زەمان و مێژوو، ئەم شتانەدا مۆسیقا دوورە لە هەموو شتە ڕاگوزەر و كەم تەمەنەكان بە پێچەوانەوە ئەو تەنیا پەیوەندی لە گەڵ ئەبەدییەتدا هەیە. (ل22)
هونەرمەند شتێكی دەوێ شیاوی مرۆڤ هەتا ئەبەدییەت بێت، ئارمانی بە وێنە و تاپۆ و دەنگی مۆسیقا، لە دواییدا بۆمان دەڵێ ئەو مۆسیقایە چییە، كامەیە و مۆسیقارەكانی ئەم مۆسیقایە ئەبێ كێ بن.
ئەوە دێتە سر ڕۆح دەپرسێ: رۆح چییە، ئێوە وادەزانن ڕۆح چییە؟ ڕۆح لاڵە، شتێكە بێزمان، هەردێكی بێدەنگە، هەردێكە هیچ شتێك تیا ناخوێنێت. دارستانێكی وایە پڕە لە باڵدار و جانەوەری خەوتوو، پڕە لە ئامیری مۆسیقی كپ و بێدەنگ، ژوورێكە مرۆڤ پڕی كردوو لە هاوار و دایخستووە هەندێجار دەنگێك لە دوور دێت و هەموو ئەو شتە خەوتوانە بە ئاگا دەبنەوە. ڕەشەبایەك دێت و هەموو ئەو شتانەی تۆزی بێدەنگی و خنكان و فەرامۆشی لە سەریان نیشتووە، خاوێن دەكاتەوە، ئەو كات هەموو ژیانمان دەگۆڕێت ئیتر یان دەبێت تا مەرگ هەوڵی داخستنی ئەو دەرگایە بدەین یان هەموو شتێك فەرامۆش بكەین و ماڵمان بەرێتە ئەوێ. (ل:34)
ئەمە ئەو شتە بوو كە ئسحاقی لێوزێڕین فێری كردن، فێری كردن كە دوو ڕێگە لە بەردەم مرۆڤدا هەیە، كاتێ ویژدانی مرۆڤ بێدار ئەبێ بەرەو ئاگاداری و كردەوەی ئاگادارانە ئەڕوات و دەست لە هەموو شتێك دەشوات و شوێنی ئەو كردەوە چاكە دەكەوێ، و یان بە پێچەوانە هەتا مردن ئەو دەرگایە ناكاتەوە، ئەوە سەرەتای تێ‌گەیشتن بۆ گەیشتنی مۆسیارەكان بەرەو ئەو مۆسیقایە بوو.
ئێستا ئەگەر لە سەر هەندێك ئەدەبی جیهان ڕاوەستین دەبینین گۆشەیێك هەرچەند بچووك وەك كەڵك وەرگرتن لە مەدرەسەی باروك بەرچاو دەكەوێت.
مۆسیقارەكان بێئەوەی بوەستن بەردەوام بەرەو باكوور دەڕۆیشتن، موعجیزەیان بە مۆسیقا درووست دەكرد. لە هەتاو بارانیان دەباراند، لە باران خۆریان درووست دەكرد، شەویان دەكردە بەیانی و بیانیان دەكردە شەو. (ل:57)
نووسەر لە درێژەی ژەندنی مۆسیقای خۆی لە ژینوسایدی میللەتی ئاوا باس دەكات:
بەڵام هەموو ڕۆحەكان مۆسیقایەكی سێحراوی و غەمناكیان لێهەڵدەستا… لە ناو تارماییەكاندا هەزاران منداڵ هەبوو، هەندێك لە منداڵەكان بە دەم سەما كردنەوە دەمردن، هەندێك لە مردووەكان بە كۆمەڵ دەستی یەكدیان دەگرت و گۆرانیان دەگوت، هەندێكیان نیگاری سەیریان ڕەسم دەكرد، مردووەكان دەمردن و ئەو مۆسیقایە بە سەحرادا بەرەو ئاوەدانییە دوور و نادیارەكان ئێدەپەڕی، ئاراستەی رووبارە دوورەكان دەڕۆیشت و لە ئاسۆكاندا زرینگەیەكی غەمگینی جێدەهێشت.
ئەم مۆسیقا غەمگینە لە زۆربەی لاپەڕەكانی ئەم ڕۆمانەدا، دیاردەیەكی قووڵی مرۆڤانە دەخولقێنێ، كە دەبێتە هۆی بێداری هەر ویژدانێكی خەوتوو..
