پرسیارێك بۆئەدەب وڵامێك بۆسیاسەت
پرسیارێك بۆئەدەب وڵامێك بۆسیاسەت
سمكۆ محەمەد
ئەدەب و سیاسەت لەیەك كاتدا دووكایەى جیاواز و تێكهەڵكێشراون, ئەم بۆچوونە زۆربەى كۆمەڵناسەكان كۆكن لەسەرى, بەلەبەرچاوگرتنى ئەوەى چەندین لقى كۆمەڵناسى بریتین لەزانستە مرۆییەكان, لەوانەش زمان و كولتوور و جوگرافیایە, چونكە بەشێك لەو وڵامانەى كەبەسیاسەت دەدرێتەوە لەئەدەبدا وەزیفەیان وەرگرتووە, ئەدەب مەبەستم لەو دەقانەیە كەهەم لەرێگەى زمانەوە زەمینەیان بۆدەربڕین خۆش كردووە,,هەم بۆمەعزەلەكانى بەشەرییەت كەبەزمانێكى راستەوخۆ ناگوترێت, نەك ئەدەبێك كەپێشتر پاشگرى ریالیزمى واقیعى پێوەلكێنرابوو, ئەم هاوكێشەیە كەلەنێوان كایەكاندا هەیە و زنجیرەیان گرتووە, بەشێوەیەك لەشێوەكان گرێدراوى یەكترن, چۆنایەتى لەدەڕبڕین و ئاڕاستەكردنى پرسیارە سەرسوڕهێنەرەكان, تیئۆرەیەكیان بەرهەمهێناوە كەلەبنەڕەتدا یەك ستراتیژیان هەیە, بەڵام لەدوو كایەى جودادا, لێرەوە زمان لەگەڵ وەزیفەكانى تردا ماناى دوور رەهەندتر دەداتە شتەكان و دیاردەكان, ئەو جەسارەتەش كەلەدەربڕیندا هەیە, زمانێكى تر دەخوڵقێنىَ كەبەكیمیاى وشە ناو دەبرێت, ئەگەرچى ئەم گەڕانە وەكو ئەوە وایە بەرەچەتەیەكى ئاڵۆز و تەمومژاویدا لەنێو دەقدا بسورێیتەوە, بەڵام لەجەوهەرى دەقدا ئەم نهێنیە ئاشكراتر دەبینرێت, هەروەك ئەدۆنیس لەبارەى كاریگەرى زمانى دەقەوە دەڵىَ" خودى (مانا) ئەوە ناگەیەنىَ كەعەقڵگەرایى و فیزیا بونیادى دەنىَ, هەروەك چۆن (مانا) ئەوەنیە كەمیتافیزیكا وەدەردەنىَ, كاتێكیش دەبینین دەقێك كۆمەڵێك پرسیارى لەخۆ گرتووە, دروست ئەو دەلالەتەی هەیە كەدەرفەتێك دروست دەكەین بۆجەدەل, جەدەلێك كەسەرەنجام كۆمەڵێك پرسیار لەرێگەى زمانەوە دێنێتە كایەوە" ئەم قسەیەى ئەدۆنیس ئەوە دەسەلمێنىَ كەدەقنووس وەك هەر كائینێكى بیركەرەوە هەڵسوكەوت دەكات, ئەو پێى وایە ئەگەر دەقنووس خەمى وەڵامدانەوەى پرسیارى نەبىَ, ماناى ئەوەنیە كەفكر ناكاتەوە, چونكە دەق خۆى دەبێتە پرسیار و ئاسۆى توێژینەوەى مەعریفى بەكراوەیى جێدەهێڵىَ بۆخوێنەر, هەڵبەت ئەم بۆچوونەى ئەدۆنیس تەنها لەبارەی ئەدەبیاتەوەیە, بەڵام لەكۆى كایە فكریەكانیشدا زمان هەم مایەى ئاڵۆزیە, هەم مایەى دۆزینەوە و دركاندنى نهێنی و مانایە, چونكى لەدەقدا پنتێك هەیە دەكەوێتە نێوان میتافیزیك و فیزیك, ئەوشتەیە كەبوون لەحەز و ئارەزووەكان بەتاڵ دەكاتەوە, مادام بەپێى بۆچوونەى ئیدیالیسم بەهەمو ئاینەكانەوە وشە بەرهەمى ئاسمانە, بەپێى بۆچوونى فكرى پرۆسەیەكە لەسەر ئەرز واقیعەتى وەرگرتووە, چونكە ئینسان دواى قسەكردن نوسینى دۆزیوەتەوە, تاكو شتەكان دیكۆمێنت بكات, كەواتە بەرهەمى سەر زەمینە, ئەم دژە بۆچوونە ئیشكالیەتێكى بۆدەقى شەریعەتى (یاسایى) دروست كردووە كەئینسان ژیانى پىَ سیستماتیك كردووە, ژاك لاكان كەتیۆرەكەى فرۆیدى زیندوو راگرتووە, پێى وایە چوونە نێو زمان و بەجیابوونەوە لەشتەكان ناتوانین شتێكى دیاریكراوى تر ببینین, ئەو ناوى دەنىَ (واقیع) و بڕواى وایە ناهۆشمەندى بونیادێكى هەیە, هەڵبەت ئەم كۆجیتۆیە سیاسەتیش دەگرێتەوە, ئیدى هەر لەئەرستۆوە بگرە تادەگاتە ماكیاڤیلى و سپێنۆزا و رۆسۆ و فیختە و كانت و هیگڵ و پاشان ماركس, بەمدواییەش تیۆریستانى وەكو فدریك ماینك و ریجیس دۆبرىَ و بیرنارد كریكى ئەمریكى, نەخشەى كایەكانى ئەدەب و سیاسەتیان پێكەوە لكاند لەنێو قەوارەى دەقێكى تیۆریزە كراودا پراكتیك دەكرا, چونكە بەشێكن لەهەیكەلى سیاسەت, هەر یەك لەمۆریس بلانشۆ و سارتەریش هەمان راڤەیان بۆئەدەب كردووە كەلەتەوژمە ئیدیۆلۆژیەكانى سەدەى بیستەم زیاتر دەركەوت, بلانشۆ بەدواى ئەو شاعیرانەدا دەگەڕا كە,
ئەگەر سیاسەت زمانێكى راستەوخۆ بێت چونكە گوتارى سیاسى هەم بۆگشتە و هەم بۆدەستەبژێر, ئەدەبیش كەزمانێكى ناڕاستەوخۆیە هەم لەبەرئەوەى زمانى هونەریە و هەم زمانى دووەمى تەعبیر كردنە لەرووداو و شتەكان, ئەمە دانپیانانى زۆرێك لەبیرمەندان و رەخنەگرانى سیاسى و ئەدەبیە, خۆئەگەر ئەو بۆچوونە كۆنەش وەربگرین كەسیاسەت هونەرى بەدەشتهێنانە, ئەوا دیسان ئەدەبیش كەهونەرى نوسینە داماڵراو نیە لەدیاردە و زانستە مرۆییەكان..
وەختێك ئەدەبى گەلان دەبینین لەكاتى شەڕ و ئارامیشدا, دەبینین دەقگەلێك هەن كەتەعبیریان لەرووداوو كارەساتەكان كردووە, تارادەیەكى باش تەعبیریان لەپەیوەندى نێوان سیاسەت و ئەدەبدا كردووە, نمونەش شیعرەكانى واڵت وایمنى ئەمریكى و ئەزرا پاوەند و ڤۆلتێر و مەحمود دەروێش و تەها حوسێنى عەرەب و ئەحمەدى شاملۆى فارس و هتد, لەرۆمانیشدا بەلزاك و هەمنگواى و ڤیكتۆر هۆگۆ و ماركیز و كازانتزاكى سەلمێنەرى ئەم راستیەن, ئگەر وامان دانا ئەدەبى سەدەكانى ناوەڕاست و تاسەدەى بیستەمیش, ئەدەبێكى تێوەگلاوى سیستمەكانى ئەوكات بوو, مەبەستم لەئیمبراتۆرەكان و سەردەمى دەسەڵاتى كڵێسا و تادەگاتە سەردەمى جەنگى سارد, هەرهەموویان لەگەڵ ساتەوەختێكدا مامەڵەیان كردووە كەهەموو كایەكان پەیوەندیەكى راستەوخۆیان بەژیانى ئینسانەوە هەبووە, رەنگە ئەو چەمكانەى كەلەناو سیاسەتدا هەبوون وەكو چەمكى ناسیونالیزم و ئینەتەرناسیونالیزم و دواتریش لیبرالیزم, پانتاییەكى زۆریان لەرووبەرى ئەدەب بەگشتى داگیر كردبوو, هەردەقێك لەودەقانەى كەلەوسەردەمانە نوسراون, بەشێوەیەك لەشێوەكان تەعبیر بوون لەساتەوەختەكە, ئێستاش كەجەنگەكان شێوەیەكى تریان وەرگرتووە و پێناسە بۆسیاسەت و ئەدەب شێوەیەكى ترى وەرگرتووە, هیچ جیاوازیەكى نیە بەقەد ئەوەى پێناسەكان گۆڕاون, هەروەك چۆن ئێستا سەردەمى كۆیلەیەتى ئینسان, لەئەنجامى گەشەى تەكنۆلۆژیا و گەورەبوونى قەوارەى سەرمایەدارى پۆست مۆدێرنیزم دووبارە بۆتەوە, ئاوهاش ئەدەب وەكو كایەیەك كەتەماهى هەیە لەگەڵ سیاسەتدا, زمانێكى بەرهەمهێناوە كەلەگەڵ زمانى سیاسەتدا دەگونجىَ, رەنگە سیاسەت كەدەستەبژێرێك زیاتر ئاگاى لێیەتى, ئاوهاش ئەدەب بۆتە كارى دەستەبژێرێك و كەمتر كۆمەڵگە بەگشتى لێى تێدەگەن, ئەمە جگەلوەى كەزمان لەقەوارە بژووكەكەى خۆى چۆتە دەرىَ و گەشەى كردووە, ئاوهاش دیسان سیاسەت لەقەوارە ئەخلاقیە كۆن و كلاسیكیەكەى چۆتە دەرەوە, لەكاتێكدا زمان لەدیدى پاش بونیادگەراكانەوە كەبەرهەمى سیاسەتى سەدەى رابردووە چەمكى دالى دروست كرد, بەوپێیەى كەگوایە دەقى نوێخوازى نامۆ ناخوێنرێتەوە, چونكى نهێنیەكانى نێو دەق بەدەستەوە نادات, بەڵام بەڕاڤەكردنیان دەتوانین مەدلولێكى راستەقینە وەربگرین, هەر ئەوەى كەدەبینین دەقێكى شیعرى یان رۆمانێك چەندە راستگۆترە لەوێناكردنى رووداوەكاندا, ئەمە ئەو موناقەشەیەیە كە لیوئاڵتۆسێریش بەشێوەیەك لەشێوەكان, لەنێو چەپە بونیادەگەراندا بۆدەقى سیاسى دروستى كرد, بەپێچەوانەى دەروونناسەكانەوە كەتێرمى خوێندنەوەیان بۆنوسەر و هونەرمەند و بیرمەند كردووە و خوێندنەوەیەكى تریان هەیە, هەرئەوەى كەفرۆید لێكۆڵینەوەیەكى سەیر بۆ كارە هونەریەكانى لیۆناردۆ داڤینشى و مایكڵ ئەنجیلۆ و بەرهەمى ئەدەبى ویلهالم یەنسن دەكات و بۆ چەپاندنێكى دەروونى دەگێڕێتەوە, هەڵبەت چەپاندنى دەرونى ئینسانیش لەنێو دەسەڵاتە دیار و نادیارەكانەوە سەرچاوەى گرتووە, مەبەستم لەكولتورى كۆمەڵگە و دەستەبژێرى دەسەڵاتى سیاسیە, ئەوكاتەى كەدەبینین ئەدەب و رۆشنبیرى دەبێتە بەشێك لەبەرەى جەنگى نێوان دەسەڵاتەكان, هەرئەوكاتە تێدەگەین كەئەدەب خاڵى نیە لەسیاسەت و كایەیەكى سەربەخۆش نیە, كەچى بەپێچەوانەى ئەو ئەدیب و بیرمەند و نوسەرانەى ئەوروپا كەهەڵوێستى سیاسیان هەبوو, بەڵام لەرێگەى ئەدەبەوە دەریاندەبڕى, ئەدیبى كورد یان ئەوەتا سیناریۆهاى سەیرو سەمەرەیان دەكرد و لەشێوەى بزووتنەوەى بەناو سوریالیزم ناڕەزاییان دەردەبڕى, یان ئوەتا زۆرجار شیعریان بۆجەنگ و حیزب دەنوسى, هەروەك ئەوەى پێیان دەگوتن شاعیرى دەربار, یان نوسەرى دەربار و لایەنگر, لەحاڵێكدا دەبوو ئەدیب وێنەى راستەقینەى جەنگەكانى پەخش بكردایەت و خەڵكى وشیار بكردایەتەوە, یان وەك چۆن شاعیرانى وەك بێكەس و قانیع و هەردى و هتد خەڵكیان هۆشیار دەكردەوە, ئاوهاش ئەو شاعیرانەى كەلەسەردەمى شەڕى ناوخۆ هەبوون و حزووریان هەبوو, پرۆتستۆى جەنگیان بكردایە نەك ستایش كردنى جەنگ و تێكەڵ كردنى سیاسەت و ئەدەب بەناوى سەربەخۆییەوە ..
زمان لەسیاقی سیاسیدا
ئاگاهى و نائاگاهى لەدەربڕیندا نیازى بەبەرگریكردن نیە, بەقەد ئەوەى نیازى بەشیتەڵكاریی هەیە, یەعنى گەڕان بەدواى بونیادى قوڵ و ماناى بنچینەیى دەق, چونكى مامەڵە كردن لەگەڵ دەقدا, مامەڵە كردنە لەگەڵ پڕۆسەى بەرهەمهێنانى مانا لەنێو زماندا, پڕۆسەى بەرهەمهێنانیش جۆرێكە لەرەنگدانەوەى واقیع, یان سۆراغ كردن لەخەیاڵیك بۆ گەیشتن بەماتریالێك كەلەداهاتوودا دانى پێدادەنرىَ, ئەم میتۆدەش لەسەرەتاوە رۆڵان بارت بۆكارى ئەدەبى تەتبیقى كرد, دواتریش ژاك درێدا فراوانى كردەوە و هەموو دەقەكانى خستە نێو ئەو پڕۆسەیەوە, ئەوەى راگەیاند كەهیچ دەقێك پیرۆز نیە و هیچ دەقێك لەم میتۆدە رزگارى نابێت و دەبێت لەچوارچێوەى میتۆدى هەڵوەشانەوەگەرایى كارى لەسەر بكرىَ, بەو دەقانەشەوە كەیاسایى و نەخشەى سیاسین ..
ئەو فاكتەرانەى كەزمانى ئاگایى خوڵقاندووە, بونیاتێكى عەقلانى لەپشتەوەیە, بەپێچەوانەوەى زمانى نائاگایى كەبارگاویە بەخەیاڵەوە, پۆلێن كردنى زمانى عەقلانى و زمانى خەیاڵى, پۆلێن كردنى توانا جیاوازەكانى عەقڵ و خەیاڵە, بەمانایەكى تر فراوانكردنى ئەو میتۆدەیە كە (دال) ێكە لەخوێندنەوەى دەقدا دەردەكەوێت, ئەم حاڵەتە بۆ ئەدیبى كورد زیاتر لەنموونەیەكى تێدا دەدۆزرێتەوە, وەختێك بەناوى شیعر و چیرۆك و شانۆ و شێوەكارى ئەپستراكتەوە چالاكى بوون, بۆكەسێك كەشارەزاى ئەدەب و هونەر بێت باشتر لەكەسانى نەشارەزا دەتوانىَ دەستنیشانیان بكات, هەڵبەت ئەمە كاریگەرى بۆسەر لێدوانە سیاسیەكانیش هەبوو, وەختێك دەسەڵاتى سیاسى پەناى بۆئەو دەقانە دەبرد كەبەرگریان لەسیاسەتەكەى دەركرد, یان ستراتیژەكە كەلەسەر وەختى خۆیدا جۆش و خرۆشێكى بەكۆمەڵگەدەدا, بەڵام مانا لەسیاقێكى سیاسیدا جیاوازى هەیە لەگەڵ سیاقێكى ئەدەبى, بۆنمونە قسەى سیاسیەك لەسەر مەسەلەى نەتەوەیى شێوەیەكە, قسەى ئەدیبێك شێوەیەكى تر, كەچى ئەو دروشمانەى لەسەر لافیتەكان دەیبینران, لەزمانى ئەو شاعیرانە دەچوو كەبەناراستەوخۆ تەعبیر لەكێشەكان دەكەن, یان ئەو شاعیر و نوسەرانەى كەلەژێر ناونیشانى ناسونالیزمدا گوتارى نەتەوەییان دەوڵەمەند دەكرد, ئەمە بەشێكە لەوهەماهەنگیەى نێوان ئەدەب و سیاسەت, باشتر بڵێم ئەو زمانە ئاگاهى نائاگاهیەیە كەواقیع و خەیاڵ لەیەكتر جودا دەكاتەوە ..
دیالێكتیكى زمانى سیاسەت
دوو جۆر لەپێوانە هەیە بۆزمان, یەكێكیان بۆخودى زمان و دەربڕینەكانە, ئەوى تر بۆپێوانە كردنە لەنێو كایەكانى فكر و زانست و سیاسەت, گالیلۆ كەزانایەكى سەدەى حەڤدە بوو, پێى وابوو دەبىَ پێوانەى ئەو شتانە بكەین كەدەپێورێن, ئەوەش كەناپێورێت دەبىَ وەهاى لێبكەین بپێورێت, كەوابوو ماتماتیك و ماتماتیكى زمان سەرچاوەى دەربڕینەكانە, ئەوەش كەمرۆڤ بەرهەم و سەرچاوەى سروشتە, یان سروشت لەژێر دەسەڵاتى مرۆڤ بووە بۆیە لەسەنتەرى دەسەڵاتدا وەستاوە, بەشێكى ترى ئەو جەدەلەیە كەزمان جگە لەوەى پشت بەماتریالەكان دەبەستێت, هاوكات تواناى لێكۆڵینەوەشى هەیە لەگرفتەكانى, وەختێك سیاسەت بۆبەرژەوەندى دەسەڵاتى ئیدیۆلۆژیا نەخشەى بۆدەكێشىَ, ئەم هاوكێشە ماتماتیكیە ناتەباییەكى لەنێو خودى فەلسەفەدا هەڵگرتووە, هەر لەچاخى كۆنەوە تا بەئێستا دەگات, سیاسەت نەیتوانیوە كێشەى هەردوو چەمكى ئیدیالیسم و ماتریالیسم یەكلایى بكاتەوە, بەقەد ئەوەى لەرێگەى فكرەوە موناقەشەكەى قوڵتر كردۆتەوە, یان تیۆرەى جیاواز و سیستمى جیاوازى بۆدیارى كردووە, هەر لەیۆنانى كۆنەوە كەسەرەتاى سیستمى فەلسەفى بوو بۆدەسەڵات, تادەگاتە ئیمبڕاتۆریەتەكان و سیستمى كڵێسا و دواتریش شۆڕشى تەكنۆلۆژى, بەڵام لەسەر چەمكى هیومانیسم بیركردنەوەیەكى هاوبەش و یەكگرتوو هەیە لەنێو بیرمەنداندا, تائەو رادەیەى كەهێزە ئیدیۆلۆژیەكانیش كەڵكیان لىَ وەرگرتووە, هەرلەوەى كەپێشتر كەلەیۆنانى كۆن هەبوو, تاكو دەگات بەو مۆدرێنیزمەى كەفەیلەسوفانى وەكو (هێو, ئۆگست كۆنت و سپێنۆزا, كانت), دواتریش (هێگڵ و ماركس), درێژەیان پێداوە….
برتراند رەسل یەكێكە لەو بیرمەندانەى كەكێشەى زمانى هەبووە لەنێو فەلسەفەدا, ئەو لەعەقڵ و ئاگایى دەكۆڵێتەوە, باس لەوەدەكات هەموو شتێك لەچوارچێوەى لێكدانەوەى هەستدایە و لەكەسێكەوە بۆكەسێك و لەسیستمێكەوە بۆسیستمێك دەگۆڕێت, بەومانایەى ئەگەر شتێك كەڵكى نەما دەبىَ لەناو ببرێت, ئەم ئاگاییەش لەترسى پێكهێنانى عەقلیەتى ئەنجامگەرایى دەخوڵقێ, بۆیە بەلاى رەسل ەوە گرنگ نیە فەیلەسووف ئەنجامى بیركردنەوەكان بەدەستەوە بدات, تائەو رادەیەى وامان لێبكات باوەڕ بەئەفسانەكانیش بهێنین, ئەو ئەفسانانەى كەزۆرجار دەسەڵاتى سیاسى دەیكات بەواقیع, یان هەندىَ جار لەرێگەى ئەدەبەوە واقیع دەكات بەئەفسانە, هەژموونى دەسەڵاتە سیاسیەكان لەمێژوودا ئەوەمان بۆدەسەلمێنن كەكێبەركێكان چۆن و بەچ شێوەیەك قۆناغەكانى مێژوو ئاڵوگۆڕێكى بەسەرهاتووە..
ئەگەر وەڵامى پرسیارە فەلسەفیەكان لەبازنەیەكى مەعریفیدا كۆبكەینەوە, واتە بەپێى ئەو زانیاریانەى كەدەستى مرۆڤ كەوتوون و وەڵامى جیاواز وەربگرین, چەند بۆچوونێكى دژ بەیەك لەبەرامبەر یەكتردا رابگرین, ئەدەب و سیاسەتمان بۆلەیەكتر جودا ناكرێتەوە و ناتوانین بگەڕێینەوە خاڵى سفر, ئەمەش وەكو ئەوە وایە لەشوێنى خۆمان ببزوێین و بێینەوە سەر پنتێك كەلێوەى هاتووین, هەر وەك كانت دەڵىَ" وەختێك رووبەڕووى پرسیارێك دەبینەوە توشى دوو بۆچونى دژ بەیەك دەبین, دیسان وەكو ئەوە وایە بڵێین, هەردوكیان رێیان تێدەچێت و لەهەمان كاتدا رێیان تێناچێت" بۆنموونە ئەگەر پرسیارێك لەمێژووى دەسەڵاتدارێتى سیاسى بكەین, دەبىَ بەشێكى ئەو پرسیارە پەیوەندى بەئەدەب و دەقە مێژووییەكانەوە هەیە بەراورد بكەین, لەوێوە دەست پێبكەین ئایا دەق دەسەڵاتى دروست كردووە, یان دەسەڵات دەقى دروست كردووە, راسل پێى وایە ئەو مێژووەى كەبەزمان گوتراوەتەوە, وەك روبارێكە بەشێوەى جوڵەى ئاوەوە دەست پێدەكات, لەهەر شوێنێكەوە تەماشاى بكەین, چۆنیەتى تەماشاكردنى ئاوەكە جوڵەكە دیارى دەكات, هێگڵ هەوڵى داوە بزووتنەوە فكریە جیاوازەكانى سەردەمى رۆمانسیەت كۆبكاتەوە, ئەو لەرێگاى زمانەوە گەیشتە ئەو قەناعەتەى كەئەو پرسیارە بووروژێنێت, "مرۆڤ دەتوانى تاچ رادەیەك لەجیهان تێبگات", هەرخۆشى وەڵام دەداتەوە و دەڵىَ" بنچینەى مەعریفى لەنەوەیەك بۆنەوەیەكى تر دەگۆڕێت, لەبەر ئەوەى هیچ هەقیقەتێك تاهەتایى نیە" ئەمە ئەو میتۆدە بوو كەتێگەیشتنى بۆمرۆڤ خستە بەردەم لێكۆڵینەوەوە, ئەگەرچى قۆناغە سیاسیەكانى بزووتنەوەى بەناو ناسیونالیزمى كوردى ئەو مەعریفەیەى لەپشتەوە نەبوو, بەڵام وەكو كارێكى عەفەویەكانى ..
نهلیزمى كوردى
دواقۆناغى نهیلیزم لەئەوروپا, قۆناغێكى سەیرو سەمەرە بوو كەهەروەك داریوشى شایگان دەڵىَ " نەئەمیان بوو نەئەویان", مەبەستى داریوش ئەوەیە كەلایەنگرى هیچكام لەوفەلسەفانە نەبوو كەبتوانىَ قەناعەت بەكۆمەڵگە بهێنىَ كولتوور بپارێزن, یەعنى كەمۆدێرنیتە لەگەڵ خۆیدا گەشەو هەڵدانى تەكنۆلۆژى دێنێت, سیحرى دەسەڵات تۆكمە تر دەكات و سیستمى نوىَ دێنێتە ئاراوە و شار گەورەتر لەشێوەى شارى پێشووتر خۆى نیشاندەدات, بەوەى كەلەهەناویدا لەئەنجامى شەڕى جهانیدا شۆڤێنیەت و نازیزم بەرهەمدێنىَ, ئیدى بەشێك لەبیرمەندان و نوسەرانى ئەوكات, پابەند دەبن پێى و دەبنە بەشێك لەبەڕێوەبردنى دەسەڵات و ئەو سیستمەى جێگربوو لەئەوروپا, هەر ئەوەى كەپێشتر بەشێك بوو لەقەناعەتى نیچە, دواتر لەلاى كارل یاسپەرس و پاشان بەشێوەیەك لەشێوەكان لەلاى هایدگەر, ئەم قەناعەتە ئەگەر بەشێكى وەكو یاخیگەرێتى تەماشا بكرێت, بەشەكەى تر شەرعیەتدان بوو بەو سیستمە دەسەڵاتدارێتیەى ئەوروپا, ئەم مۆدێلە لەنێو كگەلانى ترى وەكو عەرەب و فارسیش كولتوورێكى بەرهەمهێنا, كولتوورێك كەنەیدەزانى ئینتیما بۆكام چەمكى سیاسى بكات, بۆكام چەمكى ئاینى و جوگرافى بكات, هەڵبەت كوردیش كەبەهۆى ژیانى سیاسى خۆیەوە گیرۆدەى ئیشكالیاتە جۆراو جۆرەكان ببوو, دواى ئەو هەموو ئیتیما سیاسیەى كەپاشكۆیەتى سیاسەتى دەرەكى بوو لەلایەك, هەوڵى سەربەخۆیى بوو لەلایەكى تر, ئەزمونێكى بەخۆیەوە بینى لەبارى ئەدەبى و سیاسیدا, هەرچى چەمك هەیە كارى پێكرد, سالەنێو ئەدەب و هونەر و سیاسەتیش بێت, بەڵام كاتێك ئەم ئەزموونە هیچ جەدوایەكى لەگەڵ خۆیدا نەهێناو بەرهەمێكى وەهاى نەبوو بەپەلە بچێتە پێشەوە, ئیدى ئەدیبەكانیش بەشێوەیەك لەشێوەكان گیرۆدەى نهلیزمێك بوون كەپێشتر لەئەوروپا ئەزموون كرابوو, سەرەنجام لەكاتى جەنگە ناوخۆییەكانى كوردستان وەها رەنگى دایەوە كەبەتەواوەتى هەستى پێدەكرا, هەر كتومت لەكۆپى كردنى فكرى گەلانى تر دەچوو, مەبەستم ئەوەیە بڵێم نەهلیزمى ئەدیبى كوردى لەكاتى جەنگى نێوخۆیى لەنەوەدەكان, نەئەمیان بوون و نەئەویان, واتە بەبیانووى ئەوەى لایەنگرى هیچكام لەولایەنە شەڕكەرانە ناكەن, رێگەیەكى بەرزەخیان گرتبووە بەر و كەڵكیان لەزاراوەى سەربەخۆیى وەرگرتبوو, لەحاڵێكدا بەشێكى زۆر لەشاعیر و نوسەر و چیرۆكنووس و وەڕگێر و هتد, دامودەزگاى راگەیاندنى حیزبى و ناحیزبیان بەڕێوەدەبرد, یان دامودەزگاى حكومى و زانكۆكانى كوردستانیان بەڕێوەدەبرد, ئەم كولتوورە هاوبەشەى نێوان ئەدیب و سیسایەكان كارێكى وەهاى كرد, نەك هەر خودى دەسەڵات پەكى نەكەوت, بەپێچەوانەوە دوو هێندەى دامودەزگاى ناحكومى چالاكتر بوون, بەبەراورد لەگەڵ حكومەتى یەكگرتووى كوردى, ئیدى ئەو نهلیزمەى كەئەدیبى كورد دەستى بۆبردبوو, لەنێو خەڵكیشدا رەنگیدایەوە و بەشێوەیەك شەرعیەتى وەرگرت كەسیاسەت سەركەوتوو بێت تیایدا, تائەو رادەیەى كەرۆشنبیرى كورد بەراستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ كایەى سیاسەتیان دەبردە رێوە, خۆ ئەگەر چاوێك بەئەرشیفى رۆژنامە و گۆڤار و بڵاوكراوە و ئەرشیفى تەلەڤزیۆنەكاندا بخشێنین, دەبینین لەوكاتەدا ئەدەب و رۆشنبیرى بەگشتى چ كۆمەكێكیان بەسیاسەت كردووە لەوەڵامدانەوەى پرسیارە سیاسیەكان…
بت و سیمبول لەئەدەبەوە بۆسیاسەت
تۆوى ئەدەب لەدرووست كردنى خودا و بت و پیاوى ئەفسانەیى و نەمرى و پیرۆز كردندا, تەنها لەئەدەبى وابەستە بەئیدیۆلۆژیا نیە, بەقەد ئەوەى تەكنیكێكە لەموتوربە كردنى ئەدەب بەسیاسەتەوە, رەهەندى ئەم موتوربە كردنە لەوێوە سەرچاوەى گرتووە كەلەنێوان دونیاى تایبەت و دونیاى گشتیدا هەیە, دونیاى تایبەتى شاعیر و نوسەر و دونیایەك كەبۆكۆمەڵگە بەگشتیە, هەروەك چۆن لەشیعرى لیریكیدا سرووت و ئەفسانەو سیمبول هەبوون, یاخود ئەو نوسینە كلاسیكیانەى كەیادەوەرى لەبینینێكى تەسكدا كۆدەكردەوە كەبۆسیمبول و ئەفسانەكان هەیبوو, لێەشەوە هێما وەك میكانیزمێك بۆكەسەكان هەڵبژێردراون, سابا ئەو هێمایە ( هەڵۆ یان ئەسپ یان كۆتر بووبێت) هەروەها دەتوانم بڵێم ئەم شێوازە لەنوسین بەشێكیش بووە لەهەڵوێست بۆكەسانێك كەخودى هەڵوێست بەهەڵە پێناسە دەكەن, مەبەستم لەوهەڵوێستانەیە كەشیعر یاخود ژانرەكانى نوسینى دەكردە كەرەسەیەك بۆكۆمەك كردنى سیاسەت و ئیدیۆلۆژیا..
ئەگەر وامان دانا خود هەروەك چۆن جێگەیەك لەپانتایى ژیان داگیر دەكات, ئاوهاش نوسینى ئەدەبى خود بەمێژووە وە دەلكێنىَ, ئەو توخمانەش كەپەیوەندیەكى پتەوى كۆمەڵایەتى لەگەڵ ئیدیۆلۆژیا دروست دەكەن, دیاردەیەكى نیگەتیڤ جێگەوتە دەكەن, مەبەستم لەوەیە نوسینێكى ئەدەبى بەئاشكرا كۆمەڵ بەرەو ئیدیۆلۆژیایەكى وشك ببات وەكو ئیدیۆلۆژیاى ماركسى, نەك هەر دەستكەوتێكى مادى نیە بۆخود, بەڵكو جۆرێك لەدەستدانى خودى بیركەرەوە ئاراستە دەكات, خوێنەرى ئەدەبیش لەهەر دوو حاڵەتەكەدا یان قەوبوڵى دەكات و یان رەتى دەكاتەوە, جگە لەبێئومێدیەك لەئەدب و نوسین هیچ شتێكى ترى چنگ ناكەوىَ, تەنانەت ئەو ئەدەبە تائەو جێگەیە بڕدەكات كەلەژێر تارمایى سیاسەتدا جێگەى دەبێتەوە, مەبەستم لەو جۆرە ئەدەبەیە كەلەلاى ئێمە بەئەدەبى دەربار دەنوسرىَ و مەودایەكى كەم بڕدەكات و دەبێتە وێردى سەر زارى خەڵك و ئیدیۆلۆژیا كەڵكى لێوەردەگرىَ, مایكۆفیسكى یەكێك لەو شاعیرەیاخیەكانى سۆڤیەت بوو, هیچ شتێكى بۆسیمبول و شۆڕشى ئۆكتوبەر نەدەنوسى, پاشان رەخنەى لێدەگیرىَ و شیعرێك بۆلینین دەنوسێت و دەڵىَ" سێبەرى شاقەڵى پاڵتۆكەت بەسەر شەقامەكانى لینینگرادەوەیە" ئیدى لینین دواى ئەم شیعرە توڕە دەبێت و پێى دەڵىَ "ئێستا سەلماندت كەشاعیر نیت, ئەگەر شاعیر بایت ئەو شیعرەت نەدەنوسى و پێشتر بەسیفەتى خۆتەوە جوان بووى", ئەم قسەیەى لینین ماناى ئەوەمان پێدەخشێت كەئەدیب لەسەرى ماڵ نیە دەقێك بۆسیاسەت بنووسێت, یاخود لەرێگەى ئەدەبەوە سیمبول بەرز رابگرىَ, كەچى ئەدیبى كورد هەر وەختێك ئارەزووى كردبێت و ئیدیۆلۆژیەكەى رێگەى پێدابێت, شیعرێكى نوسیوە بۆسیمبولە كوردیەكان, وەختێكیش زویر بووبێت لەگەڵ حیزبێك هەر هەمان ئەو سیمبولەى ناشرین وەسف كردووە, نمونەش ئەو دەقانەیە كەبۆ قازى محەمەد و بارزانى و ئۆجەلان و هتد نوسراون, هەروەك چۆن لەنێو عەربیشدا لەپەنا كێشەى عروبەدا, دەقێكى زۆر بۆجەمال عەبدولناسر و عەرەفات و سەدامیش نوسران, ئەم زمانە ئەدەبیە هەم لەبارى ئەخلاقیەوە نەشازە, هەم بۆدیكۆمێنێت كردەیەكى دوفاقیە, بەپیچچەوانەى ئەو ئەدیبانەشەوە نمونەى وەك عەبدوللە پەشێو, شیعر لەتایبەتمەندیەكانى خۆى دوور دەخەنەوە, بەو مانایەى وەكو هەڵوێست دەنووسن, گوایە ئەمە جۆرە گوتارێكى ئەدەبیە بۆخاترى بەرژەوەندیە ناسیونالیستیەكان, هەڵوێتێكە دژى ئەو دەسەڵاتەى كەخەڵكى بیرچۆتەوە بۆخاترى بەرژەوەندیە سیاسى ئیدیۆلۆژیەكانى خۆیان, بەروویەكى تریشدا ئەدیب زۆرن كەلەبرى خزمەت كردن بەئەدەب خۆى, شیعریان بۆحیزبێكى سیاسى دەنووسى تاكو ببێتە مارشى حیزب و لەمنداڵى قوتابخانەكانى پىَ جۆش بدەن..
تائێرە هەوڵماندا پرسیارە ئەدەبیەكان, لەنێو تەكنیك لەدەڕبڕیندا بەنموونە بهێنینەوە بۆوەڵامدانەوەى كایەى سیاسەت, چونكى ئەدەب پانتاییەكى گەورە لەرۆشنبیرى داگیر دەكات, رۆشنبیریش بەشێكە لەجەستە و هەیكەلى دەسەڵاتى سیاسى, بەم چەشنە لەرێگاى تەكنیكى گوتارى ئەدەبیەوە, دەتوانین پێوەر بۆدەقى سیاسى وەربگرین, ئیدى گوتن دەبێتە دیوێكى ترى ئەم باسە..
