پەیوهندیا دناڤبهرا خاندهڤای و دهقی دا شعرهكا (مهاباد حهمید) وهك نمونه
خاندنا ههر دهقهكێ شعری، سهفهرهك جوداتره بو جههكێ جوداتر، پهنجهرهیهكا دی یه بو بهرێخودانا لایهنهكێ ڤهشارتی ژ ژیانێ، دروستكرنا باغ و گول و گولزارانه، دروستكرنا باژێرهكێ دی یه، باژێرهك ژ خهیالێ هاتیه ئاڤاكرن. كی گهشتێ دوی باژێری دا دكهت و كی دناڤ وان گول و گولزاران دا دروینیت، هوزانڤان یان خاندهڤان! ئهڤه ئهو نهێنیه، مروڤ ههر جار تشتهكێ شنوی پهیدا بوی د شعران دا دبینیت، ژ لایهنهكی ڤه هوزانڤانی دڤێت ژ ڤێ جیهانا نوی دهرنهكهڤیت و ههست دكهت، تشتهكێ ب تهمهنێ سالان ئاشكرا كر و ژ لایهنهكێ دیڤه، خاندهڤا ب سهر وێ گهنجینهیێ ههل دبیت و ههست دكهت یێ كیشوهرهكێ دی دبینیت، بڤێ ژی رهنگه ههڤبهندیهك دناڤبهرا هوزانڤانی و خاندهڤای دا پهیدا دبیت. بو ڤێ چهندێ ژی كو بزانین ههڤبهندیا دناڤبهرا خاندهڤای و دهقێ شعری دا ل چ ئاسته، پێدڤی یه ئهم ل بهراهیێ خاندهڤای ناس بكهین، ئهو كیه وێ شعرێ د خوینیت، كهسێن ساویلكهنه و خاندهڤایێن بورجا و ئهڤێن دهمێ خوه ب سهیرو سهمهران ڤه دبورینن یان ژی ئهكادیمی و رهخنهگر و ئهدیب و نڤیسهرێن مهزنن! بو ناسكرنا ڤی خاندهڤای ژی و ژ بو تێگههشتنا ڤێ جوداهیێ ژی، ئهم نه چارین دانێ ب وێ چهندێ بدهین، كو ههردوو خودان پاشماوێن خوه یێن هزری نه و ههردوویان دڤێت ل وێ پهنجهرهیێ سهح بكهن، ژ بهركو ههردو خودان ههستن و دنیایێ دبینن و شروڤهكرنان وهك خوه ددهنێ و ههر دوو وهك ئێك حهز دكهن، بتنێ ریێن دهربرینا وان ژ ئێك جوداترن. ههر وهكو سارتهر د گوتنهكا خوه دا دبێژیت: “نڤیسهر بو خاندهڤای ب گشتی، بو خاندهڤایهكێ جیهانی دنڤیسیت، ب راستی ژی بزاڤ و چاڤهرێیا نڤیسهری ئهوه كو دگهل ههمی مروڤایهتیێ ب ئاخڤیت”.
ئهگهر ئهڤه خاندنا مه بیت بو خاندهڤای و پاشماوێ وی یێ هزری، كا چهند یێ بهرههڤه وی دهقێ شعری ههرس بكهت، دڤێت ل دهقێ شعری ژی بزڤرین و ئهو ژیوار و زمان و قهبارهیێ شعر تێدا بلاڤه دبیت، ئهڤه ژی بو خودیێ دهقی د مینیت و ئهو چهند شیایه دهقێ خوه بكهته دهقهكێ جیهانی و ئهڤرو ل ڤێره خاندهڤا خوه دناڤ وی باژێری و گول و گولزاران دا بینیت و سوبههی ل كیشوهرهكێ دی و ل پاناڤهكا دی یا جیهانی، خاندهڤایهكێ دی و زمانهكێ جوداتر و كهلتورهكێ جوداتر ب ههمان شێوازه و ههمان ئالاڤ خوه دناڤ وی دهقی دا ب بینیت، مهبهستا من ژی ب خوه دیتنا وی دناڤ وی دهقی دا ئهوه، خاندهڤا ههست بكهت، ئهو دهق یێ بو وی هاتیه نڤیساندن یان ئهو پهنجهرهیا دناڤ وی دهقی را، بو بویهر و وێنهیان بهروڤاژی دكهت، بو وی تشتهك نهبیت كو جهێ گومانێ بیت یان كههیتر ژ یا ئهو د بینیت و ههست پێدكهت و ههروو ب دههان تابلویان ژ ههمان تابلویێن د وی دهقی دا هاتینه ئافراندن، دیتبن.
بو زێدهتر روهنكرنا ڤێ پهیوهندیێ ژی، مه پهنا بو دهقهكێ شعری بریه ب ناڤێ (بو قوتابیا من)، ژ ڤههاندنا هوزانڤان (مهاباد حهمید). خاندنا من ژی بو ڤی دهقی، ههر ئهڤ نهێنیه بویه، ئهو باژێرێ هاتیه دروستكرن و ئهو گول و گولزاره نه، كا ئایا هوزانڤانی چهند داهێنان د ئاڤاكرنا وان دا كریه و چهند شیایه تابلویێن خوه جوان نمایش بكهت و ئهو كامیره یا ئهو وێنه پێ فلاش باك كرین، چهند شیایه ههستێن منێ خاندهڤا بخو راكێشیت و ئهز چهند خوه دناڤ دا دبینم، كو ئهزێ خاندهڤان ههست بكهم، هوزانڤانی ئهو داهێنانه ژ بو من ئافراندیه.
ئهز نڤشتوكهكم
د بهریكا وی یا چهپێ دا
ژ بهری ته، ئهزا ژبهر كریم
دلێ وی یێ ریموت كرییه
ئهدمینهكێ ژ خو خلاااس
تو دێ بینی
چ نهمایه بێژیته ته
منێ ژ ههستا ڤالا كری
منێ ڤهروتی
ههر ژ دهستپێكا ههلبهستێ، هوزانڤانا مه پهنا بریه بهر وێنهیهكی كو د ناڤ كومهلگههێ مه دا گهلهك یێ بهلاڤه و پێناسا خوه یا تایبهت یا ههی، ههر كهسێ ئهڤ وێنه یه بكهڤیته بهر چاڤان ژی، دێ مهرهما شعرێ بو دیار بیت، كو وێنهیهكێ نه لڤه و چ خاندنێن دی بو ناهێنه كرن. هوزانڤانی ژی ئهڤ وێنهیه ب (ئهنقهست) كریه د خزمهتا دهقێ خوه یێ شعری دا و دڤێت دیار بكهت، نڤشتوكێ هێزا خوه یا تایبهت یا روحانی ههیه یان كو هێزهكه، نه جیهانیبون و نه پێشكهتنا نوكه و چ كهس نهشێن بهرامبهر وێ راوهستن. د خو بخو دا، نڤشتوك بو دوو مهرهمان دهێنه چێكرن، ئێك بو كهسێن توشی نهخوشیێن دهرونی دبن و جورێ دوێ ژ نڤشتوكان بو وان كهسانه، ئهگهر كهسهكی ل كهسێ دی عاشق بكهن یان دوو دلا لبهر ئێك شیرین بكهن. نڤشتوكا دڤی دهقێ شعری ژی دا، نمونا دوێ یه و ئینانا خزمهتكرنا ڤی وێنهی، هوزانڤان یێ چیروكا عشقهكێ بهرچاڤ دكهت، كو چ دهست و چ جوانی نهشێن دهرزا بێخنه وێ عهشقێ و ژناڤ ببهن. ب نیشاندانا ئێكهم وێنه ژ ڤی دهقی، هوزانڤان دهربرینێ ژ ههست و دهرونێ خوه دكهت و دڤێت دهستههلاتا وێ ل سهر خاندهڤایێ وێ یا زال بیت و ئهڤه ژی ئێكهم پێنگاڤا خودانا ڤی دهقی یه، كو ڤێ پهیوهندیا ل سهری مه ئاماژه پێدای دناڤبهرا هوزانڤانی و دهقی دا، كو ببنه ئێك جهسته، هێزبونا ڤێ ههڤبهندیێ ژی، خودیێ خودانێ دهقی بخوه یه دگهل ئهو تشتێ نڤیسای.
د كوپلهیێ ئێكێ ژ ڤێ شعرێ ژی، كومهكا وێنهیان دكهڤنه بهرچاڤ، وهك (ئهز نڤشتوكهكم… دبهریكا… وی یا چهپێ دا… ژ بهری ته ئهزا ژبهر كریم) و (دلێ وی یێ ریموت كرییه)، دوو تابلویێن نهلڤ، هوزانڤانا مه یا دوپات دكهت، وێ هێزهكا تایبهت ههیه، یا شیایی ههستیارترین جهـ، ئهو ژی (دله) بێخته بن كونترولا خوه و یا روی بروی دبێژیت، ئهز كونترولێ ل وی دكهم، ههر گاڤا من ڤیا یێ ددهستێن من دا و ژبلی من نهشێت ههستێن خوه بو كهسێ دی ئاشكرا بكهت، خو ئهگهر ئهوی كهسی چ سالوخهت ههبن ژی. (تو دێ بینی… چ نهمایه بێژیته ته)، پشت راستی دڤی وێنهی دا، مهسجهكا ڤهكری و بێ منهتیێ یه بو كهسا بهرامبهر، كو من ههمی ههست و نهستێن وی داگیر كرینه، ب تایبهت دهما دبێژیت (منێ ژ ههستا ڤالا كری).
بو نڤیسینا ڤی دهقێ شعری، هوزانڤانا مه ڤیایه گهلهك جورێن وێنهی بێخته دخزمهتا دهقێ خوه دا، ڤیایه تهكنیكا دهقێ خوه ب هونهرهكێ جوان و لێكدایی نیشان بدهت، پهنایێ ب بهته بهر دروستكرنا گهلهك جورێن وێنهی، د وێنهیهكێ (دركهیی) دا ڤیایه ئهو تشتێ وێ مهرهم پێ ب رهنگهكێ دی و نخافتی بهرچاڤ بكهت، ههر وهكو د پێناسهیا وێنهیێ دركهیی دا هاتی (وێنهیێ دركهیی بریتی یه ژ بكارئینانا واتایهكا ئاشكرا ل شوینا واتایهكا ڤهشارتی و بهرزه كو مهرهم پێ واتایا بهرزهیه). دڤی وێنهیێ دركهی ژی دا، دبێژت (دێ بینی ئێدی نه لێڤ… نه تبل.. خزمهتا ته ناكهن) یان كو مهسجا وێ ئێكسهر بو قوتابیا وێ یه، ئهو كهسا وێ دڤێت شیرهتا لێبكهت و دههمان دهمدا، یا ههڤركیێ ل سهر تشتهكی دكهت كو چ ژن پێ قایل نابن، كهسهكێ دی بهشداریێ دگهل وێ دا بكهت، كو مهرهم پێ زهلامه، هوزانڤانا مه برهنگهكێ ڤهشارتی یا دبێژیته وێ قوتابیێ ههر وهكو وێ ناڤ ئینای، ئهو تشتێ تو پێ وی زهلامی رازی دكهی و بهرامبهر دلێ وی بخو راكێشی، ئهو تشت مفایێ ته ناكهن و ئهگهر بو دهمهكی ته هزر كربیت، ئهوی ژ بهر وان تشتان ئهوێن ته بو دهستیر داین، دێ دومێ كێشن، نهخێر ژبهر كو ههر وهكو د وێنهیێ پێشیێ دا هوزانڤانێ بو مه دیار كری، دلێ وی یێ ریموت كریه. بهلێ چ ژ مهرهم و چ ژ بێ ئاگههی، ئهڤ وێنهیه خاندهڤای ب سهر نهێنیهكێ هل دكهت، ئهو ژی، بو دهمهكی، ئهو كهس نه دبن كونترولا وێ دا بویه و باژێله بوو، دهما دبێژیت (ئهگهر بو دهمهكی).
ژ بو وێ چهندێ زێدهتر دناڤ خودیێ ڤی دهقی و ئهو تهكنیكا د وێنهیێن ڤێ شعرێ دا هاتینه بكارئینان، ڤهكولین و هندهكان ژێ سهراڤ بكهین. دێ بینین، هوزانڤانا مه دڤی دهقی دا گهلهك تشت ئێخستینه زمان و دهقێ خوه پێ زهنگین كریه، ئهڤ تابلویێن هاتینه پیشاندان، بهسن ئهگهر پیشانگهههك بهێته ڤهكرن و خهلك لێ تهماشا بكهت. وێنهیێن جوراوجورن، هندهك ب كامیرا ئاسایی هاتینه كێشان و هندهك ژی ب كامیرا سینهمایی و بو درامایێ دهست ددهن و هندهكان ژی مروڤ دزانیت شوین تلێن وێ د بهرچاڤن كو ب فرچێ ئاسای هاتینه نهخشاندن. ئهگهر ڤان وێنه و تابلویان ههمیان ژی د ئێك تابلویێ مهزن دا كومڤه بكهینه سهر ئێك، تێكهلی ههست و سوز و ناخێ خودانا دهقی بكهین، دێ بینین، بێی ماندیبون و خو وهستاندنێ د ئافراندنێ دا، بێی خوه ل زمانهكێ ئاسێ بكهته خودان و وێنهیێن خوه مژهوی بكهت و هند د دهقێ وێ بگههن و هند ل نیڤا رێ خوه د سهر را گاڤ بدهن، شیایه تابلویێ خوه یێ دایك بینته زمان و ل سهر قهرهبالغترین سێریان نمایش بكهت و خهلكهكی لدوورێن خوه خرڤه بكهت. ئهو ههڤبهندیا مه ل سهری ژی ئاماژه پێدای، ئهوا دناڤبهرا نڤیسهری و خاندهڤای دا پهیدا دبیت. هوزانڤانا مه شیایه وێ پهیوهندیێ موكومتر لێبكهت و ژ قالبێ ناوچهگهریێ و ئهو پهناڤا بهرتهنگ دهربێخیت و ههر كهسێ ل ههر جههكی و د چ ئاست دا بیت، ببیته بهشهك ژ ڤی دهقی، ژ بهركو ئهو خاندهڤایێ مه ئاماژه پێدای و كا ئاستێ وی ل چ رادده یه، ههر كهسهك بیت و د چ ئاست دا بیت، دشێت ب بیته بهشهك ژ ڤی دهقی و خوه دناڤ دا ب بینیت، ژ بهر كو بابهتهكه و ههمی كهسان ههمان سوز و دلینی و ههست و سوزداری ههنه، ئهڤ دهقێ ههنێ ژی ئاماژهیه كه بو ڤی بابهتێ مه ههلبژارتی ژ بو دهست نیشانكرنا خاندهڤای ب خودیێ دهقی ڤه و جیهانیبونا دهقی. ئهڤێن ل خارێ، هندهك وێنهیێن دینه ژ ڤی دهقێ شعری.
ئهو نهشیایه دگهل حهوایێ
لهقهكێ ل سێڤێ بدهتن
دگهل من .. و بمن
داهێنانێن خو یێت كرین
ئهگهر ل وێنهیێن ڤی كوپلهی تهماشه بكهین (حهوا، لهق، سێڤ، داهێنان)، دێ بینین هوزانڤانا مه یا وێنهیهكی بهرچاڤی خاندهڤایێ خوه دكهت، ئهو ژی چیروكا (ئادهمی و حهوایێ) ههر وهكو د قورئانا پیروز دا هاتیه ڤهگێران، (كا چاوان ئادهمی ل سهر خاترا حهوایێ، ههردووكان ئهو سێڤ خارن، كو خودێ گوتبو ههردوویان نابیت هین ژ وێ دارێ بخون و بێ ئهمریا خودێ كرن و د ئهنجام دا، خودێ ههر دوو ژ بهههشتێ دهرئێخستن). یان كو دیاركرنا ههستهكی یه و مهسجهكا ئێكسهره كو ئهڤ كهسه بێی وی نهشێت چ لڤینان بكهت و ئهو بتنێ یا ل سهر دلێ وی زاله و خو روژانێن وی ژی د هزركرنا وێ دانه، یان كو (داهێنان)ێن وی ژی ئهگهر ب حهزكرنا وێ نهبن، ئهو نهشێت ئهنجام بدهت، ئهڤه ژی نیشاندانا نمونهكا جهبهروتا ژنانه ل سهر رویێ عهردی، كو ئهگهر ژنان حهزكر، زهلام د بنه گوستیل د تبلێن وان دا.
تو خهونهكی
سپێدێ رابیت
یێ د خهندقیت
بزاڤا روحا راستیا خو دكهت
لاشهكێ ههرفتی هزار و ئێك پارچه
ئهڤ كاره ب تهڤه ناهێت
(لوغزهكه) ئهز نهبم
كهس نا ڤهكهت
دڤی كوپلهیێ شعری دا، هوزانڤان یێ ب راشكاوانه دبێژیت، خو ئهگهر هات و ئهز دڤی دیمهنی دا نهبم ژی، ئهو دیمهنێ ته و وی ل ئێك نڤین و ئێك خهون كوم ڤه دكهت، بهلێ رامان ژێ نه ئهوه كو ئهز د ههبونێ دا نینم یان من شوین تلێن خوه نهبن، ژ بهركو تو تشتهكی وهك عهورێن هاڤینان، نه سیبهرێ دكهی و نه ژی بارانێ د بارینی، ژبهركو ههر وهكو هوزانڤان دبێژیت، ئهو (لوغز)هكه و كهس نهشێت گرێكێن وی ڤهكهت، گهر ئهو بخو نهبیت.
ئهڤ كوپلهیێ ههنێ ژی بهسه كو خاندهڤا خوشیهكا تایبهت ژ ڤێ شعرێ ببینیت و ب دههان پسیاران د سهرێ وی دا بجهـ بهێلیت، كو جارهك دی و جارهك دژی ل خاندنا وێ بزڤریت و بزانیت ئهو چ گرێكه دڤێ شعرێ دا ههی، خودانا دهقی خوه پێ بێمنهت دكهت و خوه ب ماموستا دزانیت و ب ههمی وێرهكی و بێ منهتیا خوه دبێژیت، ئهو یێ ههی، دا كو ژ بن ههستێن من نه دهركهڤیت.
ئایا ئهو چ نهێنیه ئهڤ زهلامه پێ سهركێش و ملكهچی ڤان ههستان دبیت؟ بوچی ئهڤ زهلامه خوه دویر دئێخیت و جارهك دی دزڤریت و ئهو چ ههڤركیه دناڤبهرا خودانا دهقی و ڤێ كچێ دا ههی؟ ئایا ئهو رهگهزێ دی یه و سوزداریا عهشقا وانه و خودانا دهقی برییا ڤێ قوتابیێ دڤێت بێژته مه، عهشقا من ب چ رهنگان دهرز ناكهڤنێ! ههر چاوا بیت ئهو نه بابهتێ ڤێ نڤیسینێ یه و تشتهكه بخودیێ خودانا دهقی ڤه ههی و ئهمێن خاندهڤا، بێی كرینا پلێتان، دێ ل قولاچكێن دهقی گهریێن.
ل دوماهیا ڤێ نڤیسێ ژی ئهوا من ڤیایی بینمه خهبهر، كو پشتی پێلا نویخازیێ، جوره دویركهتنهك دناڤبهرا خاندهڤای و خودیێ دهقی دا دهاته دیتن و پێشوازی ب رهنگێ پێدڤی بو نه دهاتهكرن یان خاندهڤایێ ئاسایی نه دشیا بهردهوامیێ دگهل دا بكهت. ژبو وێ چهندێ كو ئهڤ ههڤبهندیه یا موكم بیت و خاندهڤا دگهل دهقی ببیته ئێك ههست، دڤێت شاعر و نڤیسهر بزانیت دێ چاوان دهقێ خوه كهته دهقهكێ جیهانی و خهلك ههمی و ل ههمی جهان وی دهقی بخوینن و دگهل دا بمینن.
ژێدهر:
= حسێن ئوسمان عبدالرحمان، رولێ پارادوكس ی دپێكهاتا وێنێ هوزانێ دا، چاپا ئێكێ چاپخانا خانی دهوك 2008 بپ ،( 89).
= ئهحمهد چاك، كوڤارا رامان، شیعری جیباوازی كوردی بو خوێنهرێكی ئهوتوی نییه؟ ژمار 181.
= نعمت الله حامد نهێلی، شێوازگهری، دهوك، 2007.
= نزار ئورمانی، خوین دههمبێزا بهفرێ دا ، چاپخانا وهزارهتا پهروهرده.
عبدالرحمن بامهرنی
http://www.ebdulrehmanbamerni.blogspot.com/