چاپێكی نوێی دیوانی وەفایی … د.عوسمان دەشتی

وەفایی شاعیری پایەبەرز و جوانی پەرست و خۆشخوانی ناوچەی موكریانە. زێتر لە سەت ساڵە و هەر لەگەڵ زایەڵەی “شیرین تەشی دەڕێسێ”یەكەیدا ناو و ناوبانگەكەی كەوتووەتە سەر زار و زمانان و لە هەر پێنج ئیقلیمەكەی كوردستانی سەر بە دیالێكتی )كوردیی ناوەڕواست(، موكریان و ئەردەڵان و بابان و گەرمیان و سۆران وەكوو هەر شاعیرێكی كلاسیكی كورد تاوەكوو ئەوڕۆ زۆر لایەنی ژیان و بەرهەم و شیعر و دیوانی بە حەشاردراوی و بە ناتەواوی ماوەتەوە. ڕاستە (دیوانەكەی وەفایی) دەمێكە بڵاو كراوەتەوە و چەند جارانیش لێرە و لەوێ دووبارە و سێ بارە لە چاپ دراوەتەوە، بەڵام لە هەموو چاپەكاندا سەبارەت بە تێكستی ڕاست و دروستی شیعر و غەزەل و قەسیدە ناسك و بەسۆز و پاراوەكانی، گەلێك كەلێن و بۆشایی و هەڵە و پەڵە و كەموكووڕی بەدی دەكرێن.  لە ژمارەی (1209)ی ڕێكەوتی 12/12/ 2011ی ئەو ڕۆژنامەیەدا دیمانەیەكم لەگەڵ بەڕێز كاك ناسری حیسامیدا بڵاو كردەوە كە تێیدا ئاماژەی بە ڕاستكردنەوەی ئەو دیوانە كردبوو و باسی كەموكورتییەكانی كردبوو. بەڵام دیارە كاك ناسر حیسامی لە ساغكردنەوەی دیوانەكەدا وەك لە دیمانەكەی خۆیدا باسی كرد زیاتر پشتی بە دەقی شێعرەكانی وەفایی بەستووە و دەستنووس و نەسك (نوسخە و لەبەرگیراوە) و سەرچاوەیەكی وای لەبەر دەستدا نییە. كەچی وا ساڵەوەختێك پترە نووسەر و مامۆستای زانكۆ دكتۆر عوسمان دەشتی، لە سەر بنەمای كۆمەڵێك دەستنووس و كۆنەبەیاز، سەرقاڵی ساغكردنەوە و ئامادەكردنی ئەو دیوانەیە. لەو دیمانەیەدا دوكتۆر عوسمان دەشتی، بۆ خوێنەران و هۆگرانی ئەدەبی كوردی دەدوێت و باسی ئەو هەوڵ و ماندووبوون و تایبەتمەندییەكانی ئەودیوانە و جیاوازییەكانی لەگەڵ چاپەكانی پێشوو دەكات:
رەسووڵ سوڵتانی.

رەسووڵ سوڵتانی: ئەو چاپە نوێیە چۆنە؟ بە كوێ گەیشتووە؟
د.عوسمان دەشتی: دەبێ لە پێشدا ئەوە ڕوون بكەمەوە كە ئەو چاپە نوێیەی (دیوانی وەفایی) لە سەر بنەمای كار و كۆششی (سەید عوبەیدوڵلای ئەیوبییانی مەركەزی) هاتووەتە بەرهەم. ئەو جوامێرە زیاتر لە بیست و پێنج ساڵ كاری كردووە لەسەر كۆكردنەوەو بەراورد و ئامادەكردنی ئەو دیوانە و بە پشتبەستن بە نوسخە چاپییەكان و بە كۆمەڵێك دەستخەت و دەستنووسی (دیوانی وەفایی) كە لە موكریان لە لایەن شارەزایان و وەفایی ناسانەوە لە كات و سەردەمی جیاجیادا نووسراوەتەوە.
ئەو زاتە چەند ساڵێك لەمەوبەر ڕەشنووسی دیوانەكەی، كە لە ئەنجامی هەوڵ و تێكۆشانی چەندین ساڵەیدا وەبەرهەم هاتبوو، بە ئەكادیمیای كوردیی سپاردبوو تا كاری لەسەر بكرێت و بۆ چاپ ئامادە بكرێت و بڵاو بكرێتەوە. لە مانگی تشرینی یەكەمی ساڵی ڕابردوودا (2010) ئەكادیمیا بەو هۆیەوە كە  بەندە پسپۆڕییەكەم سەبارەت بە شیعر و ئەدەبی ناوچەی موكریانە، ئەو ئەركەیان خستە سەر شانی من. ئەمنیش كارەكەم لەئەستۆ گرت و ئەوا نزیكەی پانزە مانگێكە بە بەردەوامی كاری لەسەر دەكەم. ئێستا وا لە قۆناغی كۆتایی دایە و خوا یار بێت لەسەرەتای ساڵی تازەدا دەكەوێتە بەر دەست و دیدەی خوێندەوارانی كوردەوە.

پ: ئەگەر وەسفێكی كورتی ئەو چاپە نوێیەمان بكەیت:
و: دیوانی وەفایی تا ئێستا چەند جاران چاپ و بڵاو كراوەتەوە بەو شێوەیە:
ـ دیوانی وەفایی، گیوی موكریانی، چاپخانەی كوردستان، هەولێر 1951. ئەو چاپە تا ساڵی 1971 دوو كەڕەتی دیكەش لە چاپ دراوەتەوە.
ـ دیوانی وەفایی مەهابادی، محەمەد ئەمین میسری (سەیدیان)، مەهاباد 1965.
ـ دیوانی وەفایی، محەمەد عەلی قەرەداغی، كۆڕی زانیاریی كورد، بەغدا 1978. ئەمە ساڵی 1984 دووبارە كراوەتەوە.
هەر ئەو چاپەی قەرەداغی بووەتە بنەما بۆ گەلێك چاپی دیكە لەوانە:
ـ چاپی ئینتیشاراتی سەلاحەدینی ئەیوبی، ورمێ، 1985.
بێجگە لەم نوسخە چاپییانە، ئەیوبییان نزیكەی دە دیوانی وەفایی دەستنووسی لەبەر دەستدا هەبووە، كە دووان سیانێكیان زۆر دەگمەن و ناوێزه‌ بوون. تەنانەت نوسخە دیوانێكی دەستخەتی لەبەر دەستدا بووە كە پیاوێكی شارەزا و وەفایی ناس، بەناوی (میرزا عیسای گەورك)، لە ساڵی 1904دا نووسیویەتەوە. واتە دوو ساڵ دوای كۆچی دوایی وەفایی. چونكێ وەفایی ساڵی 1902 و لە كاتێكدا لە حەج و زیارەتی ماڵی خودای بووە، كۆچی دوایی كردووە.
ئەو میرزا عیسایە خۆی شاگرد و فەقێی وەفاییش بووە، لە دوای كۆچكردنی مامۆستاكەی چاكی مەردایەتیی لێ هەڵكردووە و دیوانێكی پوخت و جێ متمانەی نووسیوەتەوە كە بە كۆنترین نوسخە دەستنووسەكانی دیوانی وەفایی دەناسرێت كە تا ئێستا لەبەر دەستا بێت.
ئەیوبییان لە ڕێگەی گەڕانەوە بۆ ئەو هەموو نوسخەی چاپی و دەستخەتانە، لە ڕێگەی بەراورد و بەرامبەركردنیان هەوڵی داوە بگاتە ڕێژەی ڕێك و ڕاست و دروستی تێكستە شیعرییەكان.

پ: باشە ئەو ئەنجامانەی ئێوە پێی گەیشتوون چیین؟ یان بە شێوەیەكی دیكە با بڵێین جیاوازییەكانی ئەو چاپە نوێیە لەگەڵ چاپەكانی پێشوو، بە تایبەتییش دیوانی وەفایی چاپەكەی قەرەداغی لە چی دایە؟

و: دیارە دیوانی وەفایی چاپەكەی قەرەداغی لە هەموو چاپەكانی پێشوو باشتر و زانستیتر و موعتەبەرترە. من لەو پێشەكییەدا كە بەر دوورودرێژی لە نزیكەی سەد و سی لاپەڕەدا بۆ ئەو چاپە نوێیەم نووسیوە، پەنجەم بۆ ئەو هەقیقەتە ڕاكێشاوە، بەڵام كەموكورتیی هەموو چاپەكانی پێشوو و لەوانەش چاپەكەی قەرەداغی بە شێوەیەكی تایبەت، دەتوانم لەو چەند خاڵانەدا دەسنیشان بكەم:
1ـ تێسكتە شیعرییەكانی بە تەواوی و بە كامڵی تۆمار نەكردووە. واتە لە شیعرەكاندا كەم و كەسریی هەیە.
2ـ زۆر وشە و زاراوە و داڕشتن و تەعبیراتیان لە دێڕەكاندا بە هەڵە تۆمار كردووە و نووسیوەتەوە.
3ـ زۆر دێڕ و نیوەدێڕیان لە شیعرەكان هەر پێ نەخوێنراوەتەوە، بۆیە بە بەتاڵی هێشتوویاننەتەوە.
4ـ دیارە دەستیشیان بە كۆی تێكستە شیعرییەكانی وەفایی ڕانەگەیشتووە، واتە دیوانەكەی قەرەرداغییش لە چاو ئەم چاپە نوێیە ناتەواوە.
لە چاپەكەی قەرەداغیدا 134 شیعری كوردی و 88 شیعری فارسی تۆمار كراوە، ئەگەر مەسنەویاتە فارسییەكانیش بە یەك تێكست لەقەڵەم بدەین.

لەم چاپە نوێیەدا (147) تێكستی كوردی و (107) تێكستی فارسی هاتووە، ئێمە لە لای خۆشمانەوە تێكستێكی كوردی و یەكێكی فارسیمان خستووەتە پاڵ بە مە دیوانەكە بووە بە (148) تێكستی كوردی و (108) تێكستی فارسی.
ئەنجا لەم چاپە نوێیەدا هەموو كەموكورتی و هەڵە و پەڵە و ناتەواوییەكانی تێكستەكان كە لە چاپەكانی پێشوودا و لە هیی قەرەداغییشدا هەن، چارەسەر كراون. واتە هەم تێكستەكان تەواو كراون، هەم هەڵە و پەڵەكان ڕاست و دروست كراونەتەوە، هەم بۆشایی و كەموكورتییەكان بە دروستی پڕ كراونەتەوە.
ئەوجار بە ڕاستی جیاوازیی دیكەش هەنە و زۆریشن، بۆ نموونە پاش و پێشخستنی دێڕ و نیوەدێڕ و ڕستە شیعرییەكان.

پ: باسی كێشە و كۆسپەكانی بەردەمتان و ئەو هەوڵانە بكە كە بۆ ئامادەكردنی ئەو چاپە نوێیە داوتانە.
چییتان كردووە و بەچی گەیشتوون؟

و: كاتێك دیوانە بۆرە لە چاپخانە دەرچوو، گەیشتە دەستی خوێندەواران و توێژەران، جا ئەوسا چاكتر ڕوون دەبێتەوە كە وا ئێمە چیمان کردووە. چونكێ وانەبێ ئێمە دەستنووسێكی پوخت و تەواو و ڕێك و ڕەوانمان دەست كەوتبێت، تەنیا بە جارێك نووسینەوە و پیتچنی و هەڵەگیری حەواڵەی چاپخانەمان كردبێت.
ئێمە ئاستەنگ و كۆسپ و كێشەی زۆرمان لەبەردەمدا هەبوو، زۆریش پێیەوە خەریك و هیلاك و ماندوو بووین. كۆمەك و یارمەتی و هاوكاریی نووسەران و دۆستانمان لە موكریان و لێرەش نەبوایە كارەكە وا بە ئاسانی نەدەهاتە دەست. جارێ لە پێشەوە نووسخەكەی ئەیوبییان كە ناومان ناوە “نوسخەی بنەڕەتی”، فۆتۆ كۆپییەكی كۆنی چڵكنی ساڵی هەشتاكان بوو.
دواتر ئەوانەی لە نزیكەوە شارەزای ڕەحمەتی ئەیوبییان بوون، دەزانن بە چ ڕێنووسێكی شێواوی فارسی ئاسا، دەینووسی. ئەو زمان و زاراوە و شێوە نووسینێكی تایبەت بەخۆی هەبووە، كە لە ئاكامی داهێنان و ئیجتیهادی خۆی بووە. ئەو خۆی ئیمانی پێی هەبووە و بانگەشەشی بۆ كردووە، بەڵام بە ڕاستی لەگەڵ زمان و زاراوە و شێوە نووسین و ڕێنووسی كارپێكراوی ئەمڕۆمان عەرز و ئاسمان جیاواز بوو. ئەم قسەیە بۆ پاساو هێنانەوە ناكەم بەڵكو هەقیقەتێكە ئەو برادەرانەی موكریان دەیزانن. ئێمە كە كارەكەمان پێ سپێردرا، هاوڕێ لەگەڵ د.ئازاد ئەحمەد مەحموود، سكرتێری ئەوسای ئاكادیمیا چووینە مەهاباد و پەیوەندیمان بە بنەماڵەی ئەیوبییانەوە گرت، ئەو دەستخەت و دەستنووسانەشمان وەرگرتن كە ئەیوبییان لە كارەكەیدا پشتی پێ بەستبوون و بەر لە وەفاتی وەلای نابوون تا لە ساغكردنەوە و ئامادەكردنی ئەم دیوانەدا لە بەرەدەستدا بن. بۆیە زۆر كەڕەت، بۆ دێڕە شیعرێك، یان تەعبیر و داڕشتنێك، یان بۆ وشە و زاراوەیەك ناچار گەڕاوینەتەوە سەر نوسخە چاپپییەكان و دەستخەتەكان تا بزانین ئەسڵەكەی چییە و لە سیاقەكەدا چۆن هاتووە؟ وە ئەو لە كوێی وەرگرتووە و بە ڕاست و دروستی زانیوە؟ ئەنجا تا تێبگەین چۆنی نووسیوەتەوە. لەو پێشەكییەدا كە نووسیومە ئەو نموونانەم هێناوەتەوە و باسم لە ئاستەنگ و كێشەكانیش كردووە كە هاتوونەتە ڕێگامان.

پ: لە بابەت ئەو مەسەلانەی پەیوەستن بە زمان و نووسینی نووسخە بنەڕەتییەكە ئەگەر بكرێ زیاتر بدوێن…

و: ئەو مەسەلانەی پەیوەندییان بە زمان و نووسین و ڕێنووسەوە هەیە، لە دەستنووسە بنەڕەتییەكەدا دوو جۆر بوون. جۆرێكیان پەیوەندیی بە زمان و زاراوە و  ڕێنووسی ئەیوبییانەوە هەبوو، كە ئەو خۆی ئەمانەی لە نووسینەوەی تێكستەكان و پەراوێزەكان و سەرنج و تێبینییەكانیدا جێ بەجێی كردبوون، لە پێشەوە كەمێك لەو باسە دووام.
جۆری دووەم/ ئەو مەسەلانەی پەیوەندیییان بە چۆنییەتیی ڕێنووس و زمان و شێوازی تێكستە شیعرییەكانەوە هه‌یه‌، دەزانین وەفایی خۆی موكریانی بووە، زۆر وشە و تەعبیر و ڕێژە و بێژەی موكریانی لە شیعرەكانیدا بەكار هێناوە، ئەمە هیچ بە خەوش حیساب ناكرێت. بەڵكو لایەنێكی جوانكاریشی بە شیعرەكان بەخشیوە، بۆ شێوازناسییش فاكتەرێكی سوودبەخشە لە ئاستی وشەسازی و پێكهاتەدا بۆ دەستنیشانكردنی ئەسەنایەتی و بەسەركردنەوەی شیعرەكانی وەفایی، بەڵام زۆر جار لە وشە و تەعبیرێك دەكەوتمە گومانەوە، لە شوێنی “… كوشتەی دوو چاوی كاڵم…” نووسراوە”كوژتەی دووچاوی…” ئاخۆ بە ڕاستی وەفایی “كوژتەی” بەكار هێناوە؟ دەبا بگەڕێمەوە بۆ نووسخەی چاپی و دەستنووسەكان تا قەناغەتێك پەیدا بكەم، ئەوسا بە دڵنیاییەوە وشەكە بنووسم. لە پێشەكییەكەدا لەسەر ئەو مەسەلانە دوواوم و نموونە شیعرییەكانیشم خستووەتە ڕوو.

پ: خۆت وەك ساغكەرەوە و توێژەرێك ئەو دیوانە چۆن هەڵدەسەنگێنی؟

و: پیاو دەبێ بە ویژدانەوە قسان بكات. ئەیوبییانی ڕەحمەتی فەرهادانە كاری كردووە، تۆ هەتا نەچیت دێڕە شیعرێك لە تێكستێكدا لەگەڵ چەند نوسخەی چاپی و چەند نوسخەی دەستنووس بەراورد نەكەیت، تا ئەوەی بەرامبەریان بەكەیت و بگەیتە ڕاستی، لەو هەموو ئەرك و زحمەت و ماندووبوونە تێ ناگەیت و بۆت ناچێتەوە سەر یەك كە بەراستی كارێكی تاقەت پڕووكێنە. وا هەبووە بەندە بۆ “یەك تاقە وشە” ناچار بووم سەر بە هەموو نووسخە چاپییەكان و زۆر لە دەستنووسەكاندا بگرم و بگەڕێمەوە سەریان، ئەنجا لەوەش خراپتر نوسخە دەستوووسی كۆن و پەڕپووتی ژاكاو و شۆراوەی بەفارسی و بە خەتی شكستەنووسراو و بێ پێڕست و بێ تەنیزم، هەر تا تێكستەكە دەدۆزیتەوە سەعاتێكت پێ دەچێ، ئەنجا تا دێڕەكە دەدۆزیتەوە لە دواجاردا بە وشەی گۆرین “وشەی تایین” شاد دەبیت، ڕۆحت دەردەچێ. لەوێش لە دواجاردا دەبینی بە شێوەیەكی وا ڕوونووس كراوە، كە پێویستیت بە حەزرەتی فیل هەیە تا ئەو خاڵ و خەت و سەرو بۆرانەت بۆ لێك هەڵاوێرێ.
من هەر نموونەیەك دێنمەوە تا خوێنەری ژیر بە تەواوی لەو دەردی سەری و كوێرەوەرییە تێ بگات كە دێتە سەر ڕێگای هەر كارێكی لەو بابەتە:
لە دەستنووسەكەی ئەیوبییاندا ئەم دێڕە وا ڕوونووس كراوە:
لە بەر توقی فراق و اشتیاقیت
فراقی كرد دلم توقی بە زاری
وشەی “توقی” لە هەر دوو نیوەدێڕەكەدا هاتووە، ئەنجا ڕێژەی ڕاست و دروستیی هەركامێكیان دەبێ چیی بێت؟
سەردێڕی تێكستەكە ئەمەیە:
كە شانەی دا لە زولفی تار و ماری
لە هەر تارێكی بارێ نافە باری

كاتێك لە دەستنووسەكاندا بۆ ئەم تێكستە گەڕاوم، دەبینم لە هیچ كامێكیاندا نەهاتووە. ئەنجا بام داوەتەوە بەلای نووسخە چاپیەكاندا. لە چاپەكەی گیودا نییە، تا ئاخیری بەخێر لە لاپەڕەی 183ی چاپی قەرەداغیدا دۆزیمەوە. دەبینم لەوێدا وا نووسراوەتەوە:
له‌به‌ر طه‌وقی فیراق و ئیشتیاقت
فیراقی کرد دڵم طۆقی به‌ زاری

قەناعەتم بە هەردوو “گه‌وقی و طۆقی”یەكەی قەرەداغی نەهات. چوومەوە بەلای دێڕەكەدا بۆ ئەوەی بەهۆی سیاقەكەیەوە بگەمە ڕاستییەك.
لەبەر ڕۆشنایی “فیراق و ئیشتیاق) ڕاستبوونی یەكەمیانم بۆ ڕوون بووەوە كە هەر دەبێ “تووقی” عەرەبی بێت:”تاق : یتوق : توقا” واتە پەرۆش و حەزرەتی دیدار :”تاق = اشتاق”. مایەوە هی دووەمیان: فیراقی كرد دڵم… بەزاری؟ كورد دەڵێ”دڵم تۆقی”، باشە دیارە هەر ئەمەیان ڕاستە نەوەك ” طۆقی” یان ” طەوقی”.
جا ئەو موعەممایە بەو جۆرە حەل بوو:
لەبەر تووقی فیراق و ئیشتیاقت
فیراقی كرد دڵم تۆقی بە زاری.
ئەمە یەك دەنکە “نەوەك مشتێك”، لە خەروارێك.
هەر لەبەر ئەوە نییە كەوا من كارم لەسەر كردووە، یان پێشەكیم بۆ نووسیوە و ئامادەم كردووە بۆ چاپ، ئەو شایەدییەی بۆ بدەم!. بەڵام مام هەژاری ڕەحمەتی گوتەنی:”ماڵم قەبرە، دەتوانم بە ڕاشكاوی بڵێم كەوا بە حەق ئەمە جێ متمانەترین دیوانی وەفایی دەبێت كە تا ئێستا چاپ كرابێت. لەمەودوا ئەم چاپە دەبێت بە مەرجەع بۆ شیعر و هۆنراوەكانی وەفایی. ئەمە هیچ لە بایەخی چاپەكانی پێشوو كەم ناكاتەوە. گیوی موكریانی لە مێژووی لە چاپدانی دیوانی وەفاییدا دەستپێشخەر بووە. قەرەداغی چاپێكی موعتەبەری دیوانی وەفایی پێشكەش بە كتێبخانەی كوردی كردووە. عارەب گوتەنی:”وختامها میسك”. دەتوانم بڵێم سەدا نەوەدی یا خود نەوەد و پێنجی كێشەكانی دیوانی وەفایی چارەسەر كردووە. هەوڵیشمان داوە ئەوەندەی بۆمان بكرێت تێكستی شێعرەكان لەباری كێش و ڕێنووس و دروست نووسیندا ڕاست و بێ هەڵە و پەڵە بن.
بەڵام وەكوو هەموو دیوانە شێعرێكی كلاسیكی كوردی، بێ كێشە و گرفت نییە بەتەواوی.
وەكوو هەموو كتێبێكی چاپكراوی كوردی لە ئێستادا بێ هەڵە و كەموكورتی نییە. لێگەڕێ با دیوانەكە بكەوێت دەستی خوێنەرانی بە پەرۆشی شیعر و دیوانی وەفاییەوە، ئەوسا با ئەوان خۆیان بەرەوانی و داوەری بكەن.