Skip to Content

Thursday, March 28th, 2024
چێژ وه‌رگرتن له‌ سه‌فه‌ری  فیكر, بۆ سه‌ره‌تای شیعر

چێژ وه‌رگرتن له‌ سه‌فه‌ری فیكر, بۆ سه‌ره‌تای شیعر

Closed
by June 4, 2013 ئەدەب

 

 


  ده‌قی هه‌شته‌م
  ( حركه‌ الحداپه‌ فی الشعر الكردی)ی وه‌كو موسافیرێكی ئه‌و سه‌فه‌ره‌  
 

(ئه‌بیكۆر) : چێژی راسته‌قینه‌ ئه‌و چێژه‌یه‌ كه‌ بۆ موده‌تێكی زۆر به‌رده‌وام ده‌بێت .
(حركه‌ الحداپه‌ فی الشعر الكردی)ی  كتێبێكی  تازه‌ی (د.سه‌روه‌ر عه‌بدوڵا)یه‌ كه‌ لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ له‌ ره‌وتی تازه‌كردنه‌وه‌ی شیعری كوردی .
ئه‌و  لێكۆڵینه‌وه‌یه‌  رووبه‌ڕووی سیاقێكی ناته‌قلیدی و فه‌زایه‌كی كراوه‌ی شیعری و هه‌ناسه‌یه‌كی درێژی بڕیاردانمان ده‌كاته‌وه‌ ، چونكه‌  ئیش له‌سه‌ر عاتیفه‌  نه‌كراوه‌ ، ئیشكردن له‌سه‌ر عاتیفه‌ له‌ جه‌وهه‌ردا دووركه‌وتنه‌وه‌یه‌ له‌ شوناس :
(مه‌به‌ست له‌ عاتیفه‌یه‌كی خاڵییه‌ له‌ عه‌قڵانیه‌ت ،چونكه‌ به‌گشتی  پێموایه‌ عاتیفه‌ به‌شێكی دانه‌بڕاوه‌ له‌ عه‌قڵ ) . 
ئه‌و لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ دانانی خاڵێكه‌ له‌ كۆتایی ئه‌و رسته‌یه‌ی كه‌ ده‌كرێ له‌ وشه‌یه‌كدا كورتی  بكه‌ینه‌وه‌ ، ئه‌ویش وشه‌ی( دانپیانانه‌) .
 ئه‌وه‌ی گرنگه‌ بۆ لێكۆڵه‌ره‌وه‌ هه‌ڵسه‌نگاندنی بابه‌ت نییه‌ به‌و جۆره‌ی  خۆی ده‌یبینێ ، به‌ڵكو بینینی بابه‌ته‌كه‌یه‌  به‌و جۆره‌ی هه‌یه‌ ، ئه‌و كرداره‌ش كامڵ نابێت تا به‌ چاوی وشه‌ی نێو ده‌قه‌كان ، سه‌یری   ده‌قه‌كان خۆیان  نه‌كه‌ین .
   ئه‌وه‌ی ده‌بێته‌ سه‌نته‌ر وشه‌گه‌لی نێو تێكسته‌ . دواجار یه‌كگرتنی وشه‌كان رسته‌گه‌لی لێده‌كه‌وێته‌وه‌ :
(هه‌ڵبه‌ت مامه‌ڵه‌ی لێكۆڵه‌ره‌وه‌ له‌گه‌ڵَ وشه‌ و رسته‌ ،  دوو مامه‌ڵه‌ی جیاوازه‌ ) .
 ده‌ره‌نجامی یه‌كگرتنی رسته‌كان، هاتنه‌ كایه‌ی تێكسته‌ به‌ ژانره‌ جیاوازه‌كانیه‌وه‌ ، هه‌موو تێكستێك رووبه‌ڕووی چه‌ند رێگایه‌كی بێ كۆتایی ده‌بێته‌وه‌ ،  له‌ دیارترینی ئه‌و رێگایانه‌ش   لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ وه‌كو رێگایه‌ك بۆ گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ ناخ و دڵی ده‌ق : (لێره‌دا  لێكۆڵینه‌وه‌مان به‌ رێگا چوواند  ، ئه‌گینا خودی لێكۆڵینه‌وه‌ش تێكسته‌)  . 
به‌گشتی (حركه‌ الحداپه‌ فی الشعر الكردی)ی قسه‌كردن و لێكۆڵینه‌وه‌یه‌  به‌ زمانی عه‌ره‌بی له‌باره‌ی كۆمه‌ڵێك ده‌قی شیعرییه‌وه‌  كه‌ به‌ زمانی كوردی نووسراون ، ئه‌مه‌ش  دووباره‌ وێناكردنه‌وه‌ی زمان و   جیاكردنه‌وه‌ی  وه‌زیفه‌ی  زمانه‌ له‌ وه‌زیفه‌  ته‌قلیدییه‌كه‌ ،هاوكات جیهانبینییه‌كی فراوانیشه‌ به‌و مانایه‌ی رۆشنبیره‌ عه‌ره‌به‌كانیش ده‌توانن له‌ ره‌وتی نوێكردنه‌وه‌ی شیعری كوردی ئاگاداربن ، ئه‌و ئاگادارییه‌ش چه‌ند  سوودێكی هه‌یه‌ كه‌ ده‌كرێ له‌و ده‌ربڕینانه‌ی خواره‌وه‌ كورتیان بكه‌ینه‌وه‌  :
1- به‌ریه‌ككه‌وتنی زیاتری ده‌قه‌كان .
2- كۆنتاكت .
3- كورتكردنه‌وه‌ی رێگا به‌ ئامانجی گه‌یشت به‌ رێگایه‌كی فراوان  .
 ئه‌و كتێبه‌ پێمان ده‌ڵێ :
  ده‌شێ له‌نێوان( زمانی ده‌ق ) و ئه‌و زمانه‌ی قسه‌ له‌سه‌ر زمانی ده‌ق ده‌كا ، جۆرێك له‌ به‌ریه‌ككه‌وتنی زمانه‌وانی هه‌بێت له‌ فه‌زا گه‌وره‌كه‌ی زماندا  .
 دواجار ئه‌و فه‌زا گه‌وره‌یه‌ی زمان  له‌ پاڵ فه‌زای مانا و جوانی و چه‌ند فه‌زای تردا ، ده‌بێته‌ پاشكۆی شتێكی گرنگتر كه‌ خودی  ئه‌ده‌به‌ . 
  ئه‌و لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ گرنگی خۆی هه‌یه‌  بۆ نووسه‌رێك كه‌ به‌ زمانی كوردی شیعر ده‌نووسێ و له‌ رێگه‌ی ئه‌و زمانه‌وه‌ مه‌به‌سته‌ زمانه‌وانییه‌كانی خۆی ئاڕاسته‌  كردووه‌ .
ئه‌و نووسه‌ره‌  وێنای گشتی خۆی و شیعره‌كانی له‌ دوو توێی كتێبێكدا  ده‌دۆزێته‌وه‌ كه‌ به‌ زمانی عه‌ره‌بی نووسراوه‌ و مه‌عریفه‌یه‌كی كوردی كه‌ له‌ شیعردا چڕ بۆته‌وه‌ ،  گوازراوه‌ته‌وه‌ بۆ فه‌زایه‌كی تری زمانه‌وانی كه‌ فه‌زای (زمانی دووه‌م) ه‌ ، ئه‌گه‌ر ده‌ربڕینی (زمانی یه‌كه‌م) بۆ زمانی كوردی كه‌ زمانی شیعره‌ نووسراوه‌كانه‌ ، درووست بێت  .
  (د. سه‌روه‌ر عه‌بدوڵا ) به‌ زمانی عه‌ره‌بی له‌ دوو توێی كتێبه‌كه‌یدا پۆلێنكارییه‌كی تازه‌ بۆ شیعری كوردی ده‌كا ، پۆلێنكارییه‌كی جیاواز له‌و پۆلێنكارییانه‌ی تر كه‌ بۆ شیعری كوردی كراون .
 واته‌ :
 (گۆڕانی زمان رێگر نه‌بووه‌ له‌ به‌رده‌م نیشاندانی فۆڕمێكی تری لێكۆڵینه‌وه‌ و بڕیاردان ) ، ئه‌مه‌ سه‌ره‌ڕای دیاریكردنێكی وردی قۆناغه‌كان و  هۆكار و پاڵنه‌ره‌كانی هه‌ریه‌كه‌ له‌و قۆناغانه‌ .
نووسین به‌و زمانه‌ جیاوازه‌ (زمانی دووه‌م)  ، رێگر نه‌بووه‌ له‌ به‌رده‌م بینینی شاعیره‌ جیاوازه‌كان و شوێنه‌ جیاوازه‌كان ، واته‌ ئه‌م لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ قسه‌كردن نییه‌ له‌سه‌ر بازنه‌یه‌كی ته‌سك و دیاریكراو ، به‌ڵكو ئیش كراوه‌ له‌سه‌ر خودی تێكست ، جا ئه‌گه‌ر له‌ هه‌ر شوێنێكی كوردستاندا نووسرابێت . 
من لێره‌دا نامه‌وێ  به‌ وردی قسه‌ له‌سه‌ر ئه‌و قۆناغانه‌ بكه‌م كه‌ له‌ لێكۆڵینه‌وه‌كه‌دا هاتوون ، هاوكات قسه‌ له‌سه‌ر پاڵنه‌ر و هۆكار و شێوازه‌كانیش ناكه‌م ، ئه‌مانه‌ هه‌مووی بۆ خوێنه‌ر جێدێڵم كه‌ به‌ خوێندنه‌وه‌ی كتێبه‌كه‌ ده‌توانێ به‌شێك له‌ وه‌ڵامه‌كانی ده‌ستبكه‌ون .
  ده‌مه‌وێ    له‌ ده‌ره‌وه‌ی ده‌ق قسه‌ له‌سه‌ر ده‌ق بكه‌م ،  ئێستا  من تێكسته‌كه‌م خوێندۆته‌وه‌ (خوێندنه‌وه‌ ته‌نها مانای خوێندنه‌وه‌ی وشه‌كان ناگه‌یه‌نێ ) ، بۆیه‌ ئاساییه‌   بێمه‌ ده‌ره‌وه‌ی و له‌ ده‌ره‌وه‌ی ده‌قه‌كه‌وه‌ قسه‌ له‌سه‌ر  هه‌مان ده‌ق  بكه‌م  ، ده‌قێك  له‌ له‌حزه‌یه‌كدا له‌ سه‌نته‌ره‌كه‌یدا گیرساومه‌ته‌وه‌ .
   له‌ روانگه‌یه‌كی فكرییه‌وه‌ قسه‌ له‌سه‌ر ئه‌و تێكسته‌ ئه‌ده‌بییه‌  ده‌كه‌م ،چونكه‌  ئه‌و لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ ناڕاسته‌وخۆ و به‌بێ ئاگایی نووسه‌ره‌كه‌ی ،  هه‌وڵی به‌خشینی وه‌زیفه‌یه‌كی تازه‌ ده‌دات به‌ فكر له‌ ئاست ده‌قی ئه‌ده‌بیدا ، واته‌ هه‌ندێ له‌و پنتانه‌ی له‌ لێكۆڵینه‌وه‌كه‌دا هه‌ن و له‌ ده‌ره‌وه‌ش هه‌ستیان پێده‌كرێ ، قابیلی ئه‌وه‌ن  له‌ روانگه‌یه‌كی فكرییه‌وه‌  قسه‌یان له‌سه‌ر بكه‌ین ، من لێره‌دا به‌ ته‌نها   باسی  یه‌كێك له‌و پنته‌ فكرییانه‌  ده‌كه‌م كه‌ ئه‌ویش (ئاكار)ه‌:
ئاكاری ده‌ق (ئاكاری شاعیران له‌ شیعر)دا و ئاكاری نووسه‌ر (ئاكاری  دكتۆر سه‌روه‌ر له‌ به‌رامبه‌ر ده‌قه‌كان  ) ،له‌ فه‌زایه‌كی ئاكاریی ئه‌ده‌بیدا (لێكۆڵینه‌وه‌)
قسه‌كردن  له‌سه‌ر ئاكار دوو جۆر له‌ ئاكار دێنێته‌ پێشه‌وه‌ :
1- ئاكاری كرده‌كی تایبه‌ت.
2- ئاكاری تیۆریانه‌ .
 ئه‌و دوو جۆره‌ی ئاكار كه‌ دوو جۆری ئاكارن له‌ روانگه‌یه‌كی رووتی فكرییه‌وه‌ ، ده‌به‌ستینه‌وه‌ به‌ ئه‌ده‌به‌وه‌ كه‌ مه‌به‌ست له‌ ئه‌ده‌ب لێكۆڵینه‌وه‌كه‌ی  (د.سه‌روه‌ر عه‌بدوڵا )یه‌ .
  ده‌ره‌نجامی ئه‌و به‌یه‌كبه‌ستنه‌وه‌یه‌ ،  كه‌وتنه‌وه‌ی دوو جۆری تری ئاكاره‌ ، قسه‌كردن له‌سه‌ر ئه‌و ئاكارانه‌ش قسه‌كردنه‌ له‌سه‌ر ده‌قی ئه‌ده‌بی ، دوو جۆره‌كه‌ی ئاكاریش ئه‌مانه‌ن :
1- ئاكاری( فكری- ئه‌ده‌بی)ی لێكۆڵه‌ره‌وه‌ له‌ به‌رامبه‌ر كۆمه‌ڵێك ده‌قی شیعریدا .
2- ئاكاری (فكری – شیعری)ی لێكۆله‌ره‌وه‌ له‌ به‌رامبه‌ر كتێبێك كه‌ قسه‌ له‌سه‌ر كۆمه‌ڵێك تێكستی شیعری ده‌كا .
  .
 واته‌ :
  ئێستا كه‌ من قسه‌ له‌سه‌ر ئاكاری (د.سه‌روه‌ر) ده‌كه‌م ، وه‌ك ئه‌وه‌ وایه‌ قسه‌م له‌سه‌ر لێكۆڵینه‌وه‌كه‌ی كردبێت ، ئه‌گینا ئیشی منی ئه‌دیب نییه‌ له‌ چوارچێوه‌ ده‌قێكی ئه‌ده‌بیدا قسه‌ له‌سه‌ر ئاكاری  مرۆڤێكی تر بكه‌م ، مه‌گه‌ر له‌ سیاقی ده‌قێكی وه‌كو (رۆمان و چیرۆك و شانۆنامه‌ و….هتد)دا نه‌ك له‌ بازنه‌ی  (لێكۆڵینه‌وه‌ی ئه‌ده‌بی) و (خوێندنه‌وه‌ی ئه‌ده‌بی ) دا .
تا ئێستا پۆلێنبه‌ندییه‌كی دیاریكراو نه‌كراوه‌ بۆ (ئاكاری ئه‌دیب) ، قسه‌كردن له‌سه‌ر ئاكاری ئه‌دیب هه‌مان ئه‌و قسه‌كردنه‌یه‌ كه‌ پێشتر له‌سه‌ر ئاكاری مرۆڤ به‌گشتی كراوه‌ ، به‌ستنه‌وه‌ی ئه‌دیب به‌ گشتاندنه‌وه‌ ، خنكاندنی ئه‌دیبه‌ ، ئه‌وه‌تا ده‌بینین هه‌ندێك له‌و پۆلێنبه‌ندییانه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای سه‌رده‌مه‌كان بوونه‌ :
1-سه‌رده‌می كۆن . 
2- سه‌رده‌می ناوه‌ڕاست .
3- سه‌رده‌می نوێ .
4- سه‌رده‌می هاوچه‌رخ . 
ته‌نانه‌ت هه‌ندێ له‌ بیرمه‌ندان ، راسته‌وخۆ ئاكاریان به‌ستۆته‌وه‌ به‌ رێبازه‌ فه‌لسه‌فییه‌كانه‌وه‌ :
ئاكاری بوونگه‌رایی 
ئاكاری ماركسیزم 
ئاكاری پڕاگماتیزم  .
 
لێره‌دا  له‌ به‌رامبه‌ر ده‌قێكی ئه‌ده‌بیدا قسه‌ له‌سه‌ر ئاكارێك  ناكه‌م كه‌ بۆ پۆلێنكردنی پشت به‌ستراوه‌ به‌ سه‌رده‌مه‌كانه‌وه‌  ، ناشمه‌وێ نزیكی ئاكارێك بكه‌ومه‌وه‌ كه‌ رووت رووت به‌ستراوه‌ته‌وه‌ به‌ فكره‌ فه‌لسه‌فییه‌كانه‌وه‌ ، به‌ پێویستیشی نازانم ئه‌و دوو جۆره‌ تازه‌یه‌ی ئاكاری ئه‌ده‌بی كه‌ له‌ دیدی خۆمه‌وه‌ خستمنه‌ روو زیاتر شی بكه‌مه‌وه‌ ، ئه‌مه‌ش په‌یوه‌ندی هه‌یه‌ به‌ ساده‌یی ئه‌و ئاكاره‌ ئه‌ده‌بییانه‌وه‌ كه‌ هه‌ر له‌ یه‌كه‌م له‌حزه‌وه‌ هه‌ست به‌ جیاوازی  نێوان (ئاكاری ئه‌دیب ) و (ئاكاری فه‌یله‌سوف) ده‌كه‌ین .    
هه‌ڵبه‌ت  له‌نێو ده‌قی ئه‌ده‌بیشدا فه‌لسه‌فه‌ وجودی هه‌بێت ،تێكسته‌كانی (كافكا) نموونه‌یه‌كن له‌و بواره‌دا كه‌ هه‌ڵگری فه‌لسه‌فه‌یه‌كی به‌ئه‌ده‌بیكراون ، له‌ رۆژهه‌ڵاتیش (سادقی هیدایه‌تی) نموونه‌یه‌كی زه‌قه‌  و ناكرێ نكوڵی لێبكرێ .
 له‌ رێگه‌ی ئه‌و پۆلێنبه‌ندییه‌ی خواره‌وه‌  كه‌ بۆ ئاكار كراوه‌ ، قسه‌ له‌سه‌ر لێكۆڵینه‌وه‌كه‌مان ده‌كه‌م :
1- ئاكاری هه‌سته‌كی 
2- ئاكاری سۆز
3- ئاكاری ژیری . 
ئه‌م پۆلێنكردنه‌ رێگاكه‌مان بۆ كورت ده‌كاته‌وه‌ و وامان لێده‌كا باشتر ده‌ستمان به‌ شته‌كان رابگا ، چونكه‌   (د.سه‌روه‌ر عه‌بدوڵا) له‌و لێكۆڵینه‌وه‌یه‌دا هه‌ستی كردووه‌    ده‌بێت به‌ جۆرێكی تر لێكۆڵینه‌وه‌ بكا له‌سه‌ر شیعر و سۆزی جوڵاوه‌ بۆ شیعری كوردی و له‌ روانگه‌ی ئه‌و سۆزه‌شه‌وه‌ كه‌ سۆزێكه‌ خاڵی نییه‌ له‌ پنتی عه‌قڵانیه‌ت ، عه‌قڵی خۆی ده‌كاته‌ كه‌رسته‌یه‌ك و بوێرانه‌ رووبه‌ڕووی عه‌قڵه‌كانی تر ده‌بێته‌وه‌ كه‌ به‌ جۆرێكی تر له‌ قۆناغه‌كانی شیعر گه‌یشتوون ، ئه‌و رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌یه‌ش ئاساییه‌ و له‌ چوارچێوه‌ سروشتییه‌كه‌ی ئه‌ده‌ب به‌ده‌ر نییه‌ .
1- ئاكاری هه‌سته‌كی :
(ئه‌بیكۆر)ی فه‌یله‌سوفی یۆنانی پێش زاین  ، نموونه‌یه‌كه‌ ده‌كرێ وه‌كو ره‌مزێكی دیار و ئاشكرای ئاكاری هه‌سته‌كیی وه‌ریبگرین و تێیڕامێنین .
 ئه‌و تێڕامانه‌مان له‌ (ئه‌بیكۆر)،  تێڕامانه‌ به‌  ئاڕاسته‌ی جیاواز له‌ چه‌ند گۆشه‌نیگایه‌كی لێكۆڵینه‌وه‌كه‌ی (د. سه‌روه‌ر عه‌بدوڵا ) . سه‌ره‌ڕای جیاوازییان، ئاڕاسته‌كان له‌ دووره‌وه‌   سه‌لام  له‌ یه‌كتری ده‌كه‌ن و ئاشنان به‌ یه‌كتری . 
    سێ گۆشه‌ نیگا ده‌خه‌ینه‌ روو :

گۆشه‌نیگای یه‌كه‌م :
لای (ئه‌بیكۆر)، فه‌رد به‌هۆی پاڵنه‌ری غه‌ریزه‌ییه‌وه‌یه‌ كه‌ شوێنی چێژ ده‌كه‌وێت ، یان بۆ پێویستی بایۆلۆجی خۆرسك .
 له‌ لێكۆڵینه‌وه‌كه‌شماندا ،فه‌رد كه‌ ئه‌مجاره‌ فه‌ردێكی تایبه‌تمه‌نده‌ به‌وه‌ی شیعر ده‌نووسێ و تایبه‌تمه‌ندییه‌كه‌ی له‌ وشه‌ی (شاعیر)دا گیرساوه‌ته‌وه‌ ، شوێنی چێژ ده‌كه‌وێ .
 ئه‌وه‌تا (گۆران)  له‌ لێكۆڵینه‌وه‌كه‌دا كراوه‌ به‌ سه‌ره‌تای تازه‌گه‌ریی له‌ شیعری كوردیدا ، (گۆران) شوێنی چێژ ده‌كه‌وێ به‌وه‌ی گۆڕانكاری ده‌كا له‌ كێش و سه‌روادا ، دواجار (گۆران) سه‌ره‌ڕای گه‌ڕانی به‌دوای چێژدا ، بۆ خۆشی ده‌بێته‌ وه‌سیله‌یه‌ك بۆ چێژ وه‌رگرتن ، بێ سۆ چێژ وه‌رگرتنیش له‌ (گۆران)، چێژ وه‌رگرتنه‌ له‌ تێكسته‌ شیعرییه‌ نوێخوازه‌كانی نه‌ك له‌ (گۆران)ێك كه‌ یه‌كسانه‌ به‌ (خوێن + گۆشت + ئێسقان) ، قسه‌ی ئێمه‌ له‌سه‌ر (گۆران)ێكه‌ كه‌   یه‌كسانه‌    به‌ (تێكست) .

گۆشه‌نیگای دووه‌م :
(ئه‌بیكۆر) چێژ پۆلێن ده‌كا بۆ :
چێژه‌ سروشتییه‌ پێویسته‌كان
چێژه‌ سروشتییه‌ ناپێویسته‌كان
چێژه‌ ناسروشتی و ناپێویسته‌كان .
له‌ لێكۆڵینه‌وه‌كه‌شماندا چێژ كه‌ ئه‌مجاره‌ چێژێكی ئه‌ده‌بی و شیعرییه‌ و به‌ستراوه‌ته‌وه‌ به‌ شیعر خۆیه‌وه‌ ، پۆلێن ده‌كرێ بۆ چوار جۆر له‌ چێژ ، هه‌ر جۆرێكی چێژیش تایبه‌ته‌ به‌ قۆناغێك .
 واته‌ :
 چێژ له‌ قۆناغی یه‌كه‌مدا (1932- 1968) كه‌ ده‌كرێ به‌ قۆناغی (گۆران) ناوزه‌ندی بكه‌ین ،جۆرێكه‌ و له‌ قۆناغی دووه‌مدا(1969- 1983) كه‌ ده‌كرێ به‌ قۆناغی گروپی (روانگه‌ و كفری) و (عه‌بدوڵا په‌شێو) ناوزه‌ندی بكه‌ین ، جۆرێكی تره‌ ، جۆری چێژه‌كانیش به‌ستراونه‌ته‌وه‌ به‌ جۆری ده‌قه‌كانه‌وه‌ .
چێژ له‌ قۆناغی سێیه‌مدا (1984-2000) كه‌ (شاعیرانی پێشڕه‌و) له‌ هه‌ولێر له‌ دیارترینه‌كانن ، جیایه‌ له‌ قۆناغی كۆتایی كه‌ ساڵی (2001) تا ئێستا ده‌گرێته‌وه‌ .  
جیاوازی پۆلێنكردنی چێژی ئه‌ده‌بی(چێژی لێكۆڵینه‌وه‌كه‌مان) و چێژی فه‌لسه‌فی (چێژی ئه‌بیكۆر) له‌ دوو خاڵدایه‌ :
چێژی فه‌لسه‌فی پۆلێن كردنێكی سه‌ربه‌خۆ  پۆلێنده‌كرێ ، وه‌ك ئه‌وه‌ی (ئه‌بیكۆر) بۆ سێ لق دابه‌شیكردووه‌، چێژی ئه‌ده‌بی پۆلێنكردنێكی په‌یوه‌ست و به‌ستراوه‌ پۆلێنده‌كرێ (به‌ستنه‌وه‌ به‌ قۆناغه‌كان) …
ده‌كرێ چێژی فه‌لسه‌فی به‌ دیاریكراوی له‌سه‌ر كاغه‌ز بنووسرێته‌وه‌ ، وه‌لێ چێژی ئه‌ده‌بی چێژێكه‌ له‌ تێكست جیاناكرێته‌وه‌ و ده‌بێت له‌نێو تێكسته‌كاندا به‌دوایدا بگه‌ڕێین . 

گۆشه‌نیگای  سێیه‌م :
لای (ئه‌بیكۆر) چێژی راسته‌قینه‌ ئه‌و چێژه‌یه‌ كه‌ بۆ موده‌تێكی زۆر به‌رده‌وام بێت و ترس و بیمی تیا نه‌بێت و ئارامی رۆحی تیابێت و دووربێت له‌ ئازار .
له‌ لێكۆڵینه‌وه‌كه‌شماندا (د. سه‌روه‌ر) ،(ئه‌بیكۆر)ئاسا ره‌فتار ده‌كا ، ئه‌وه‌تا پێگه‌یه‌كی به‌هێزی داوه‌ته‌ (وریا مه‌زهه‌ر) به‌هۆی ئه‌و چێژه‌ به‌رده‌وامه‌ی (وریا) تا ئێستاش و دوای مردنیشی پێمان ده‌به‌خشێ، یان ئه‌و چێژه‌ به‌رده‌وامه‌ی  (گۆران) تا ئێستا پێمان ده‌به‌خشێ ، سه‌ره‌ڕای گۆڕانی ئه‌ده‌بیات و فۆڕمه‌كانی نووسینی شیعر .
 2- ئاكاری سۆز :
بۆ قسه‌كردن له‌سه‌ر (ئاكاری سۆز) ، (بیرگسۆن)ی بیرمه‌ندی فه‌ڕه‌نسی  ده‌كه‌مه‌ نموونه‌ ، چونكه‌ :
1-(بیرگسۆن) بۆچونێكی تایبه‌ت به‌خۆی هه‌یه‌ بۆ چێژ ،ئه‌و پێیوایه‌ كه‌ دیرۆكی مرۆڤایه‌تی ده‌ركه‌وتنی كۆمه‌ڵه‌ كه‌سێكی تایبه‌تی به‌خۆوه‌ بینیوه‌ له‌ وێنه‌ی پاڵه‌وانه‌كان كه‌ سۆزیان جۆشی خواردووه‌ ، له‌ بانگهێشت بۆ ئه‌خلاقی تازه‌ و به‌هاگه‌لی ئه‌خلاقی تازه‌ ، گوزارشتی له‌ خودی خۆی كردووه‌ .
2- (بیرگسۆن) پێغه‌مبه‌ره‌كان و (سوقرات)یش به‌ پاڵه‌وان داده‌نێت كه‌ ئه‌وان ئه‌گه‌رچی مردووشن ، به‌ڵام بازنه‌ تێكده‌شكێنن (ئه‌مه‌ش ده‌مانگه‌ڕێنێته‌وه‌ بۆ ئه‌و چێژه‌ به‌رده‌وامه‌ ئه‌ده‌بییه‌ی له‌ سه‌ره‌وه‌ باسمان كرد و وریا مه‌زهه‌ر و گۆرانیشمان كردن به‌ نموونه‌ ) .
له‌ لێكۆڵینه‌وه‌كه‌ی دكتۆردا ، چێژ چێژێكی ده‌سته‌جه‌معی نییه‌ و به‌ستراوه‌ته‌وه‌ به‌ ده‌ركه‌وته‌ تازه‌كان و چه‌ند شاعیرێكی دیاریكراو كه‌ دواجار به‌ به‌راورد له‌گه‌ڵ شاعیرانی تری سه‌رده‌می خۆیان وه‌كو پاڵه‌وان ده‌رده‌كه‌ون .
 بۆ نموونه‌ :
 له‌ سه‌رده‌می (گۆران ) و ( شێخ نوری شێخ ساڵح) و (كامه‌ران موكری)دا ، ده‌یان و سه‌دان شاعیر هه‌بوونه‌ بوونه‌ به‌ كه‌فی سه‌ر ده‌ریا .
ئه‌گه‌ر دوورتر بڕۆین :
له‌ سه‌رده‌می (ناڵی)و(سالم)و(كوردی)دا ، ده‌یان شاعیر هه‌بوونه‌   كه‌س ناویان نابا و په‌راوێزخراون له‌ لایه‌ن خودی شیعره‌وه‌ ، ئه‌وه‌ی ماوه‌ته‌وه‌ ئه‌و سێكوچكه‌یه‌ی شیعره‌ كه‌ به‌رده‌وام باسده‌كرێ …
ئیتر ئه‌و دیده‌ بۆ هه‌موو قۆتاغ و سه‌رده‌مێكی شیعر راسته‌  ته‌نانه‌ت  بۆ رۆژئاواش .
 له‌ فه‌ڕه‌نسا  ئه‌وه‌نده‌ی باس له‌ (رامبۆ)و (بۆدلێر)و (تی ئێس ئیلیۆت) ده‌كرێ ، باسی ئه‌و ده‌یان و سه‌دان شاعیره‌ ناكرێ كه‌ له‌سه‌رده‌می ئه‌واندا شیعریان نووسیوه‌ .
 له‌ ئێران ئه‌وه‌نده‌ی باسی (سوهراب)و (فروغ)و (شاملۆ) ده‌كرێ، باسی شاعیرۆكه‌كانی تر ناكرێت .
(هه‌ڵبه‌ت من ئه‌و چه‌ند ناوه‌م ته‌نها وه‌كو نموونه‌ هێناوه‌ته‌وه‌ ، ئه‌گینا شاعیری باشی تریشمان هه‌ن له‌ سه‌رده‌می ئه‌و شاعیرانه‌دا)….

 3- ئاكاری  ژیری:
ئه‌و كاته‌ی له‌ لێكۆڵینه‌وه‌كه‌دا (عه‌بدولڕه‌حیم هه‌كاری ) ده‌كرێته‌ سه‌رده‌سته‌ی یه‌كێك له‌ قۆناغه‌كانی شیعری سه‌ده‌ی بیسته‌م ،راسته‌وخۆ پاساوێكی ئه‌قڵانی بۆ ده‌هێنرێته‌وه‌ ئه‌ویش ئه‌وه‌یه‌ كه‌ :
( عه‌بدولڕه‌حیم هه‌كاری له‌ بونیادی كۆنی زمانه‌وانی ده‌رچووه‌ ) 
بوونی پاساوێكی عه‌قڵانی ئاماژه‌یه‌ بۆ بوونی عه‌قڵێك كه‌ ئه‌قڵی (د. سه‌روه‌ر)ه‌ ، ئه‌و عه‌قڵه‌ش ده‌بێته‌ سه‌رچاوه‌ی كرداری ئاكاری ، ئه‌مه‌ش هه‌مان روانگه‌ی (ئاكاری عه‌قڵانییه‌)  . 
به‌گوێره‌ی ئه‌و ئاكاره‌  ، مرۆڤ كائینێكی ژیره‌ ، عه‌قڵیش تاكه‌ هۆكاری تێگه‌یشتن و زانین نییه‌ ، به‌ڵكو بنه‌مای فه‌زیله‌تیشه‌ و ئه‌گه‌ر بارودۆخ به‌ ئاقارێكی جیا له‌وه‌ی مرۆڤ ده‌یه‌وێ بڕوا ، ئه‌وا ده‌كرێ مرۆ ویستی خۆی به‌هۆی مه‌عریفه‌ی عه‌قڵییه‌وه‌ بگونجێنێ .
(زینۆن ئه‌لاكتیومی)ی فه‌یله‌سوفی یۆنانی دامه‌زرێنه‌ری (قوتابخانه‌ی ریواقیه‌ت ) ، ده‌كه‌ینه‌ نموونه‌یه‌ك بۆ ئه‌م پۆله‌ رێبازه‌ ئاكارییه‌ ، چونكه‌ :
(زینۆن) و ریواقییه‌كانی شوێنكه‌وتووی، كۆك بوون له‌سه‌ر بنه‌مایه‌ك :
(عه‌قڵ رێكخه‌ره‌)…
لێره‌وه‌ خاڵێك داده‌نێم له‌ به‌رامبه‌ر (ئاكاری عه‌قڵانیدا) و چیتر قوڵنابنه‌وه‌ تیایدا ، چونكه‌ له‌ بازنه‌ی بابه‌ته‌كه‌ ده‌رده‌چین و خودا ده‌كرێته‌ باس و ئه‌وه‌ی ئاكار بریتییه‌ له‌وه‌ی مرۆڤ له‌ ته‌بابووندا له‌گه‌ڵ سروشتدا بژی و ده‌كرێ ته‌بایی هه‌بێت له‌نێوان ئه‌وه‌ی عه‌قڵی مرۆڤ ده‌یه‌وێ و ئه‌وه‌ی خودا بڕیاری داوه‌ له‌ میانه‌ی موماره‌سه‌ی فه‌زیله‌ی عه‌قڵییه‌وه‌ كه‌ له‌ زاڵبوون به‌سه‌ر نه‌فس و پاكردنه‌وه‌ی رۆح و…هتد ، خۆی ده‌نوێنێت . 

ئه‌نجامه‌كان :
1- ئه‌م لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ی (دكتۆر سه‌روه‌ر عه‌بدوڵا) هه‌ڵگری هێزی دانپیانای ئه‌ده‌بییه‌ …
2- به‌سه‌نته‌ركردنی عاتیفه‌  نامانگه‌یه‌نێته‌ حه‌قیقه‌تی ئه‌ده‌بی ، به‌ڵكو ئه‌و حه‌قیقه‌تانه‌شی هه‌ن كاڵده‌بنه‌وه‌ .
3- چێژ و گه‌مه‌ چێژبه‌خشه‌كان ده‌كرێ بگوازرێنه‌وه‌ بۆ نێو هه‌موو ژانرێكی ئه‌ده‌بی به‌ (لێكۆڵینه‌وه‌)شه‌وه‌ .
4- ئاكاری ئه‌دیب جیایه‌ له‌ ئاكاری مرۆڤه‌كان به‌گشتی ، واته‌   ئه‌وكاته‌ی قسه‌ له‌سه‌ر ئه‌دیب ده‌كرێ له‌ بازنه‌ی ئه‌ده‌بدا ، ده‌بێ ره‌چاوی (چێژی ئه‌دیببوون)ه‌كه‌ی بكرێ  .
5- ئه‌و لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ كردنه‌وه‌ی ده‌رگایه‌كی جیاوازی جۆری لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ و داخستنی په‌نجه‌ره‌یه‌كی ته‌قلیدی لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ ..
سه‌رچاوه‌كان:
1- (حركه‌ الحداپه‌ فی الشعر الكردی/ د. سرور عبدولله‌/ من مگبوعات : مركز جاودیر / 2012) 
  2- Mi mostra lo sporetello dei telegrammi , rachele  formica, Italia,1994
 3-voglio vedere il distributore della posta , Marko di maio, Italia , 1975
4-La ringrazio di tutto il cuore , Mirea corto,  Italia ,  2000
5- ادبیات و اندیشه‌ ، مصگفی رحیمی ، نشر : كتاب به‌ زمان 
6- ما هیه‌ الفلسفه‌ ، جیل دولوز ، فلیكس غیتاری ، ترجمه‌ : مگاع صفدی و فریق مركز الانما القومی
ئه‌م كتێبه‌ ئیتاڵییه‌ زۆر گرنگه‌ بۆ دیاریكردنی چێژ و جۆره‌كانی و په‌یوه‌ندی (ئه‌بیكۆر ) به‌ چێژه‌وه‌ :
(Lo pren do questo/ rachele formica / Italia/1991)     
 
ئه‌م كتێبه‌ش باشتر حاڵیمان ده‌كا له‌ زمان و ئه‌و فه‌زایانه‌ی زمان كاڵیان ده‌كاته‌وه‌ و درووستیان ده‌كاته‌وه‌ :
(posso pre n ta re/  Antonino torre / Italia/1992)
سه‌ره‌نج : ئه‌م لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ له‌ ژماره‌ (193)ی گۆڤاری (ڕامان) بڵاوكراوه‌ته‌وه‌ 
Previous
Next
This site is registered on wpml.org as a development site.