ڕێککەوتننامەی جنێف …. د.ناجح گوڵپی

پێشەکی:

 دەقی ڕێکەوتنامەی جێف زۆر ئالۆزە ، بۆیە دەبێ کەسانی شارەزا لەو بوارەدا مامەلەی لەگەڵ بکەن،بەشێوە سادەکەی بخرێتە بەردەم خوێنەران،من لیرەدا هەوڵم داوە بە شێوەکی سادە باس لە ڕێکەوتنمامەکەو پرۆتۆکۆڵەکان بکەم و نەچمە ناو قولایی بابەتەکەوە  بەوردی جونکە ئەم ڕیکەوتنامە لە سەدان بەند پێکهاتوە کە کاتی زۆری دەوێ تاکو خوێنەر سودی لێ ببینێ، کە لەراستیدا دەقی مادەکان بۆکاری مەیدانی باشترە،گونجاوە  بۆ کاتی جێ بەجێ کردنی .

کورتەیەک لە ڕیکەوتن نامەی جنێف:

پێکهاتوە لە چوار ڕێککەوتنامە ،یەکەمیان لە ساڵی 1864 داڕیژرا و چوارەمیان لە 1949 بەئەنجام گەیشت،باس لە پارستنی مافە بنەرەتیەکانی مرۆڤ دەکات لە کاتی جەنگدا بەواتای گرنگی دان بە  بریندار  و نەخۆش و دیلەکانی  جەنگ، و پاراستنی گیانی خەڵکی سڤیل لە مەیدانی جەنگدا یان لەو  شووێنانەی کە داگیر دەکرێن….هتد

 لە چوارچیوەی داڕشتنی  ڕێککەوتننامەکەدا  هەردوو ڕیکخراوی  خاچی سوری نیوە دەولەتی و مانگی سور  دامەزراون  وەک  دوو  ڕیکخراوێکی نێو دەولەتی بێلایەن بۆگرنگی دان بە کارو باری دیل و بریندارانی شەڕ،

دوای داڕشتنی چوارەم ڕیککەوتننامەی جنێف لەسالێ 1949 دا هەر سێ ڕیککەوتننامە هەموار کرانەوە گشتیان پێکەوە لە یەک ڕیککەوتتنامەدا  ڕێکخران

سێ پاشکۆ بەشێوەی سێ پرۆتۆکۆڵ بۆ ئەم ڕیککەوتننامەیە زیادکراوە ئەویش خۆی لە زیادکردن و هەموار کردنەوەدا دەبێنێ کە لەسالێ 1977 تاکو 2005 کراوە

تائیستا 194  دەولەتی جیهان پەیوەستن بەم ڕیکەوتننامەوە،واتە فراوانترین و پەسەند ترین ڕێککەوتنە لەسەرئاستی جیهان  ،کە زۆرترین دەولەتانی جیهان واژۆیان کردبێ

1- ڕێککەوتننامەی یەکەم:

( بۆ باشکردنی حالی برینداران و نەخۆشەکانە  لەمەیدانی جەنگی وشکانیدا،وپارستنی گیانی  یەکە پزیشکیەکان و هۆکارەکانی گواستنەوەی نەخۆش ،یەکەی ئاینی، هەروەها لۆگۆی تایبەت بەخۆیان دەبێ هەبێ لەگەڵ ناسنامەی تایبەت ..ئەم ڕێککەوتنە لە 12 ئابی 1949 وە  کاری پێ دەکرێ تا ڕۆژگاری ئەمڕۆ  وپێک هاتوە لە 64  مادە) ئەمیش گەشە پێدراوی ڕێکەوتنامەی یەکەمە کە لەسالی 1864 لەلایەن بەریز هانری دۆنەر  ی سویسریەوە دانراوە پاش ڕودانی شەری  سولفرینۆ  بینینی ئەو  هەمو ڕوداوە دڵ تەزێن و نامرۆڤانەیە لە مەیدانی جەنگدا،،پێشنیاری کرد کە پێوستە لەهەمودەولەتێکدا دەزگایەک هەبێ بۆ فریاکەوتنی قوربانیانی جەنگ  هەروەها  پێوست دەکات کە یاسەیەک دابرێژرێ بۆ چارەسەرکردن وگرنگی دانە بە  سەربازە نەخۆش و بریندارەکان لەهەر نەتەوەوە ڕەنگ  و لایەنێک بن 

2- ڕێککەوتننامەی دوەم :

لە 12/ئابی 1949 مۆرکراوە  وباس لە باشترکردنی برینداران و نە خۆشەکانی مەیدانی جەنگی نێو دەریاکان،لەناووەرۆکدا زۆر لە ڕیکەوتنامەی یەکەم دەجێ و پێک هاتوە لە 63 مادە

3- ڕێککەوتننامەی سێیەم:  باس لە گرنگی دانە بە دیلەکانی شەڕ دەکات  لە 15/ئاب/1949مۆرکراوە و لە 143 مادە پێک دێت،چۆنیەتی مامەلە لەگەڵ دیلەکان،داهاتەکانیان،هاوکاریەکان کەوەری دەگرن،دادپرسی، هەروەها لەم ڕیکەوتننامەدا  سەرەتای ئازادکردنی دیلەکان دانراوە پاش کۆتایی هاتنی دوژمنکاری وشەڕ،سەرەرای بونی ناسنامە و ملوانکەی ناسینەوە،،

4- ڕێککەوتنامەی چوارەم: لە 12/ئابی/1949  مۆرکراوە باس لە پاراستنی گیانی خەڵکی سڤیل دەکات لە کاتی جەنگدا،هەروەها باس لە چٶنیەتی بەڕیوەبردنی ئەو شوێنانە دەکات لەکاتی داگیرکردنیاندا لەلایەن بێگانەوە،وەچۆنیەتی هەڵسوکەوتی داگیرکەر لەگەڵ خەڵکی رەسەنی ناوجەکەدا کە پیوست دەکات ئە و یاساو قانونانە جێ بەجێ بکرێن کە لە ناوجەدا هەبون پێشتر،وەنابێ خەڵکی ئەو ناوچانە بە زۆرەملێ لەشووێنێکەوە بگوازرێنەوە بۆ شووێنێکی تر. بۆ نمونە  ئیستا بەری ڕۆژئاوای فەلەستین لەژێر ڕیکەوتننامەی جنێفدایە کە لەساڵی 1967 وە لەلایەن ئیسرائیلەوە داگیرکراوە،وە بنیاد نانی  خانو بەرە لەلایەن ئیسرائیلەوە لەو شووێنانە پێشیلکاریەکی زەقی ڕێکەوتننامەی جنێفە.

پێکهاتوە لە 159 مادە کە بەشیوەیەکی گشتی باس لە پاراستنی گیانی خەڵکی مەدەنی دەکات لە دەرئەنجامەکانی شەر، وەک  دانانی کەسی بێگانە لە شوێنە داگیرکراوەکان لەلایەن ڕیکخراوەکانەوە ،و پابەندبونی داگیر کەر بە یاساکانی ڕیکەوتنامەی جنێفەوە لەوانە ڕێگەدان بە فریاگوزاری ( ئۆردوگا و خواردن)،ومامەلەکردنی مرۆڤ دۆستانە لەگەڵ گیراوانی مەدەنیدا لەو ناوچەدا،دروست کردنی لۆگۆ و لەوحەی تایبەت و ناسنامە بۆ ئەندامانی  کارگەر،،

مادەی 3 :

ئەم مادە  هاوبەشە لەنێو ڕیکەوتننامەکەدا( وەک ڕێکەوتنامەیەکی بچکۆلەیە)  کە باس لەو شەڕو ململانێ یانە دەکات کە نیو دەولەتی نین،وە زۆر جیاوازن، واتە جەنگی نێوخوی دەولەتان (شەڕی ناوخۆ) کە جاروبار سەردەکێشێت بۆ دەولەتانی دراوسی، و دەبێتە هۆی تێوەگلانی دەولەتی دوەم یان سێەم و بەشداری کردنی هێزی فرە ڕەگەز،،ئەم  مادە داوادەکات کە مامەلەی مرۆڤانە بکرێ لەگەڵ دیل و گیراواندا ،کەسی مەدەنی بە بارمتە نەگیرێ،وە دادگای کردن عادلانە بێ…هتد 

گرنگی بدرێ بە ڕزگاربوانی نێو کەشتیە نقوم بوەکان،لەم کاتەدا مادەی سێ  خاچی سوری نیودەولەتی سەرپشک دەکات بۆگەیانادنی خزمەتگوزاری و پاراستنی پێوست بۆهەردولای وەشەڕ هاتوو،وەک دەزانین لەئیستادا زۆربەی کێشە کان لەسەرئاستی جیهان بونەتە شەر و ململانێ ی ناوخۆیی  بۆیە مادەی سێ ڕۆڵی خۆی دەبینێ لە هێورکردنەوەی ململانێکەدا.

پاشکۆ  و پرۆتۆکۆلەکان:

سێ  پرتۆکۆڵ وەک پاشکۆ بۆ ڕێکەوتنامەی جنێف زیادکرا لە 8/تەموزی/1977 کە یەکەمیان  تایبەتە  بە شەڕی نێوان دەوڵەتانەوە .دوەمیان تایبەت کراوە بە شەڕی ناوخۆیی  دەولەتانەوە ،بەهۆی زیاد بونی ململانی وکێشەی ناوخۆیی لە نێو وڵاتاندا  ،هەرجەند پرۆتۆکۆڵی دوەم توشی ڕەخنەو تانە لیدان هات لە لایەن زۆرێک لەدەولەتانی ئەندامەوە 

پرۆتۆکۆڵی سیەم لەساڵی 2005 وە بۆی زیادکرا کە تایبەتە بە لۆگۆی ڕیکخراوەکە

ڕیکەوتننامەی جنێف و پرۆتۆکۆلەکانی  پەیماننامەی نیودەولەتین و کە زۆربەی بنەماکانی  کەمکردنەوەی پێشێلکاری و دڕندەیەکانی شەڕ لەخۆ دەگرێ هەروەها پاراستنی گیانی ئەوانەی کە بەشداری جەنگ یان دوژمنکاری نابن( خەڵکی مەدەنی.کریکاری فریاگوزاری.فەرمانبەرانی تەندروستی) وئەوانەش کە لە جەنگ کردن وەستاون   وەک(بریندار و نەخۆش ی جەنگ،سەربازی نوقم بوی دەریا،دیلەکانی جەنگ)

هەروەها لە 17/7/1925 دا  لەجنێف باس لە قەدەغەکردنی چەکی کیمیایی( گازی خنکێنەور و سوتێنەر) هەروەها چەکی بایۆلۆجی کراوە ،دواتر بەپێی پەیماننامەی قەدغەکردنی چەکی کیمیایی  ئەو پرتۆکۆڵە چۆتە بواری جێ بەجێ کردنەوە لەسالی 1993 لەچوار چیوەی ڕیکخراوی قەدغەکردنی چەکی کیمیایی  OPCW دا. کە جیاوزە لە ڕیکەوتننامەی جنێف.

بەپێ ی ڕێکەوتننامەکان و پرۆتۆکۆڵەکانی جنێف سزا دانراوە بۆ ئەو لایەنو کەسانەی کەلەکاتی جەنگدا یاساو وڕیساکانی ئەم ڕیکەوتننامەیە پیشێل دەکەن ،واتە دادگایی دەکرێن 

بواری جێ بەجێ کردن: 

ڕێکەوتننامەی جنێف لە 21/10/1950 وە  چۆتەبواری جێ بەجێ کردنەوە ،دەولەتان بەردەوام پەیوەست بون بەم ڕیککەوتننامەوە و واژۆیان کردوە ، لە سالەکانی پەنجا دا 74 ولات، لەشەستەکاندا 48 ولات،20ولات لە حەفتاکاندا،20ولات لە هەشتاکاندا،26ولات لە نەوەدەکاندا،،لەدوای دووهەزارەوە حەوت ولاتی تر واژۆی کردوە ،بەم جۆرە ژمارەی دوڵەتانی ئەندام و واژۆ کەر  گەیشتۆتە 194 وڵات،

خاچی سوری نێودەولەتی:

لیژنەی خاچی سوری نیودەولەتی سالی 1963دامەزراوە،لەسەرئاستی نێودەولەتی کار دەکات بۆپێشکەش کردن و گەیاندنی کۆمەک و هاوکاری بە زیان لێ کەوتوانی  کێشە چەکداریەکان ململانێو توندو تیژیەکان،وە فەراهەم کردنی یاسا بۆ پاراستنی قوربانیانی شەر،

ڕیکخراوێکی بێ لایەن و سەربەخۆیە، لە جوارچیوەی ڕیکەوتننامەی  جنێف دا کارەکانی بەڕێ دەکات،بارەگاکەی لە جنێف  پایتەختی سویسرایە،  دوانزە هەزار فەرمانبەری هەیە لە 80 دەولەتی جیهاندا،خەرج و دارایی دابین دەکرێ لەلایەن دەولەتان و کۆمەلە خیرخوازەکانەوە،هەروەها لەلایەن کۆمەلەی نیشتمانی خاچی سورو  و مانگی سورەوە.

د.ناجح گوڵپی

n.gulpy@gmail.com

 هەڵەبجە  1/1/2014