ژارگۆن … ئەفۆریزم….عەبدولموتەڵیب عەبدوڵڵا

من لەگەڵ جەماوەرەکەم جوان لێکحاڵى دەبین، نە ئەوان گوێ لە من دەگرن، نە من ئەوە دەڵێم کە ئەوان دەیانەوێ. (کارڵ کراوس)

 (قەسیدە)  لە ( قەسد- نیاز) هاتووە، بەڵام وەک ئەدەب واتاکەى لە نیازى یەکەمدا گیر ناخوات، بەڵکو بەرەو نیازێکى دیکە دەچێت. بەو مانایە نیازى دووەم فێڵکردنە لە نیازى یەکەم. یان وەک (ئیبن خەلدون) قسەى لێدەکات: قەسیدە لە خۆ لەبابەت لادانى خاوەنەکەى هاتووە، لەوەى کە نیازیەتى، و دەرچوون لەو نیازە بۆ نیازێکى دیکە، تا پێ لە نیازى یەکەم و ماناکەى بنێ، بۆ ئەوەى خۆى لەگەڵ نیازى دووەم بگونجێنێ. من نامەوێ لە بارەى پێکهاتە و رێکخستنى قەسیدە، یان شیعر کۆمەڵێک زانیارى بخەمە روو، بەڵکو دەمەوێ لە جێگیر نەبوونى زمانى ئەدەبى بدوێم، نەک بەو مانایەى کە (رەسەنایەتى و رەوانى) دەلالەت لەبەرز راگرتنى دەکات، بەڵکو بەو واتایەى کە (دابڕان و  سەرسامى) دەخاتەوە. دەشێ بەشێکى زۆرى رەوانى پەیوەندى بە بیرکردنەوەى باو و رێکخستن و رێککەوتنى گشتى و (هەستى ناسیونالى)یەوە هەبێ، وەک چۆن بەشێکى زۆرى سەرسامى، بە گۆڕان و بیرکردنەوەى جیاواز و تاکایەتى و (چێژى جوانییەوە) بەندە. 

ئەگەر دوێنێ ناونانى شیعر و قەسیدە بۆ هەست و نیاز و بابەت و پەیام بگەڕێتەوە، ئەوە ئەمڕۆى کورتە شیعر، زیپ، نانۆ… پەیوەندى بە خێراییەکانى سەردەم و خەونە رەنگاوڕەنگەکانەوە دەکات، بەو مانایەش ئەوە جێگیرنەبوونى زمانە، بەرەو  ئێستاى ژیان و زمانێکى جیاواز و فرەڕەهەند و شەفاف و قووڵمان دەکاتەوە. (سۆزان بێرنار) کورتبڕى و چڕى و درەوشانەوە، یان داڕژان، بە پێوەرى (قەسیدەى نەسر) لە قەڵەم دەدات. بەڵام ئەمڕۆ کۆى پێوانانەکان، وەک پێوانەى شیعرى نوێ تەماشا دەکرێت، نەک وەک نموونەیەکى ئامادە و سیستمێکى داخراو، بەڵکو وەک فۆڕم و شێواز و بونیاد، وەک دنیابینى و جیاوازى و چێژ. 

دەمەوێ بڵێم شیعرى نوێ هەر تەنها لە چڕبوونەوە، وەک مەسەلەى ئابورى زمان کورت نابێتەوە، بەڵکو هەنگاونانێکى روونە، بەرەو ناخى وشەکان.. هەنگاونانە لە دەستەواژەوە بۆ رۆحى درەوشاوەى زمان، نەک لە پێناو مانا، بەڵکو لە پێناو بەدواداگەڕانى ئیقاعەکانى چێژ، وەک هونەرێک کە لە تاکایەتییەوە سەرچاوە دەگرێ، نەک فیکرەیەکى سیستماتیزەکراو، چونکە پڕشنگ سەر بە ئاماژەیە، نەک دەستەواژە.

دەشێ ئەو فۆرمە لە بیرکردنەوە، بەرەو جۆرێکى دیکە لە نوسینمان بکاتەوە، نووسینێک کە دەکەوێتە دەرەوەى ژانرەکان، دەقێک کە بە دژى سیستم و بیرکردنەوە گشتگیرەکان دەبێتەوە، بەرهەمێک کە وەک ژانرێکى بەرزى ئەدەبى دەکەوێتە نێوان شیعر و فەلسەفە، نەک هەر هێندە بەڵکو یاریکردنە بە سیستمەکانى شیعر و بیرکردنەوە، بەو مانایەى کە هونەرى هاوارکردنى بێدەنگییە، ستایشى سپێتى و جوانى بۆشایى لەخۆدا هەڵگرتووە و لە سەر ئیشکالیەت وەستاوە و دنیاییەک دەنوێنێ، کە بڕواى بە بەها و فۆرمەکان نەماوە، وەک رۆحێکى یاخى دژى ناوکۆییەکان و زەمەنى ئێستا دەوەستێ، ئەویش (ئەفۆریزم-Aphorism)ە.

 ئەفۆریزم بۆ یەکەمجار لە پەند و حیکمەتەکانى (هیپۆکرات)ى گریکى دەردەکەوێت، پاشان لاى (باکۆن) و دواتر (باسکال) و لاى (نیتشە) وەک هونەرێکى نەمر ناس دەکرێت، بەڵام (کارڵ کراوس 1874-1936) وەک تێکۆشانێک بە دژى زەمەن و وەک ئامانج بە دژى زمانى ئەو زەمەنە لە قەڵەمى دەدات.

 ئەفۆریزم هونەرێکى ئەدەبییە، لە دڵەوە سەرچاوە دەگرێ و لە پێشبینیکردنەوە هەڵدەقوڵێ، بە چەند وشەیەک لە دەرگاى چەندین بابەتى جۆراوجۆر دەدات، واتە بە کورتکردنەوەى زمان جیا دەکرێتەوە، بەڵام ناشێ لە رێسایەکى دیاریکراو کورت بکەینەوە. ئەفۆریزم لەگەڵ حەقیقەت نایەتەوە، یان نیو حەقیقەتە، یان حەقیقەت و نیوە. بەڵام لەبەر ئەوەى دەکەوێتە نێو عەقڵ، نەک هەست، بۆیە کەمەکێک لە شیعر دوورە، لەگەڵ ئەوەش شیعرە، چونکە رۆحى درەوشاوەى وشەیە، قەڵەمبازێکە بەرەو نادیار..