کوشتاری ئاینی لەبۆرما و هەڵوێستەیەک

ئەو کوشتارە ترسناکەی لە(بۆرما) ڕوویدا، منی  تووشی شۆکێکی گەورە کرد، شۆکێک تەنها لەسنوری تاوانبارکردنی ئەو کوشتارە بەکۆمەڵەی موسڵمانان ناوەستێتەوە، لەلای من تەنها لەئیدانەکردنی ئەو جینۆسایدە گەورەیە و بێدەنگی دونیا ناوەستێت، بەڵکو پەلدەهاوێتە نێو قسەکردن لەمەڕ ئەو شەڕانگێزیە گەورەیەی بزوتنەوە ئاینیە سیاسیەکان لەخۆیاندا هەڵیانگرتووە. بێگومان ئەمە کاتێکە کەئاینەکان دەبنە دەسەڵاتێکی سیاسی، یاخود لەپشت دەسەڵاتێکی سیاسیەوە گەمەی خۆیان دەکەن، کاتێک ئاین لەچوارچێوەی پەیوەندی مەزنی نێوان بڕوا و دونیادا، پەیوەندی نێوان خوداوەند و مرۆڤ تێدەپەڕێنێت  بۆ نێو کایەکانی دەسەڵاتی سیاسی و دەوڵەتی. لەم خاڵەوە ئاین کایە ڕۆحیەکەی خۆی لەدەستدەدات و دەچێتە خانەی ووردەکاریەکانی دەسەڵات گرتنە دەست. لەو  کۆمەڵگانەشدا کەبزوتنەوە ئاینەکان لەچواچێوەیەکی ئەقڵانیدا  لەگەڵ  جیهانی دەرەوەی خۆیاندا  گفتوگۆ ناکەن، ئەوا سنورەکانی دەسەڵاتی سیاسی و دەسەڵاتی ئاینی تێکەڵی یەکتری دەبن، لێرەوە سیاسەت دەبێتە لایەنگری گروپێکی ئاینی تایبەت وئاینیش جەوهەرە میتافیزیکی وڕۆحانیەکەی لەدەستدەدات. کوشتاری موسوڵمانان لەبۆرما لەم چوارچێوەیەدا گفتوگۆی لەسەر دەکرێت، ناکرێت بخرێتە نێو بازنەی شەڕی ئاینەکانەوە.  

 کوشتنی موسوڵمانانی بۆرما دەشێت  لەهەموو کۆمەڵگەیەکی فرە نەتەوە وفرە ئاین ومەزهەبدا ڕووبدات، گەر هاتوو میکانزمی گونجاوی ئەقڵانی بۆ دیالۆگ لەنێویدا کارنەکات، کەتێدا بزوتنەوە ئاینییەکان  لەچوارچێوەی دەسەڵاتێکی دەستوری عەلمانی بەرجەستە بوو لەدیموکراتیەت وئازادیەکانی تاک لەئاین و بیروڕا و ژیانی تایبەتدا، مومارەسەی خۆیان نەکەن. کۆمەڵگەیەک  تێدا دیالۆگ لەنێوان هەموو ئاین ونەتەوەکان گەمەی دیموکراسیانەی خۆی نەکات، یاسا لەسەر بنەمای مافە سروشتیەکان دانەمەزرابێت، بەڵکو لەسەر بنەمای ئەرکە ئاینیەکان، وەتەنها (تاکە ئاینێک) سەرچاوەی دامەزراندنی یاساکەی بێت، ئەوا ئەو کۆمەڵگەیە ناتەبایی ئاینی و ڕقی کۆمەڵایەتی تێدا ئەستورتر دەبێت، ئیدی ئاین لەدۆزێکی ڕۆحیەوە دەبێتە دۆزێکی دەسەڵات، لەوێوە هاوکێشەی سیاسی کۆنترۆڵی جەوهەری ئاینی دەکات، بەمانای  ئاین ڕەهەندە فراوانە ڕۆحیەکەی خۆی لەدەستدەدات. بەداخەوە ئەمجارە دیسپۆتی ئاینی لەبوزیەتەوە دەم و چاوی ترسناکی خۆی نیشاندا،  بوزیەت کەبەئاینێکی ئاشیخواز وڕۆحانی ناسراوە،  دەچێتە خانەی هاوکێشەی دەسەڵاتەوە لەمیانمار، قەتلوعامی موسوڵمانان ئەنجامدا. ئەمەش ئەوەمان بۆ دەسەلمەێنێت  کەئاشتیخوازیترین ئاین کەبوزیەتە،  کاتێک دەچێتە نێو کایەکانی دەسەڵاتی سیاسیەوە، دەبێتە چ ماشێنێکی ترسناکی کوشتن وتیرۆر وچەوساندنەوە.  چەندە ترسناکە کاتێک دەسەڵات لەسەر بنەمای پشتگیری ئاینێکی تایبەت لەکۆمەڵگەدا خۆی فۆرمولە بکات، ترسناکە دەزگا جێبەجێکارەکانی دەوڵەت لەنێو کایە ئاینیەکاندا گەمەی خۆیان بکەن. ترسناکە بزوتنەوەیەکی ئاینی سیاسی  بیەوێت لەڕێگەی یاسا و دەوڵەتەوە بەها ئاینیەکان و نۆرمەکان بەسەرگروپەی ئاینی دیکە و کۆی کۆمەڵگەی مەدەنیدا بسەپێنێت، وەک چۆن ئەمڕۆ لەکوردستانی ئێمەدا ئەم هەوڵدانە دەبینین. ئیدی لەم خاڵە گەرمەوە توندوتیژی دەوڵەتی و ئاینی تێکەڵ دەبن، لەم خاڵەوە دەبێت قسەی جیدتر بکەین لەمەڕ پەیوەندی نێوان دەسەڵاتی سیاسی و دەسەڵاتی ئاینەکان لەکۆمەڵگەدا، قسەی جیدیتر بکەین لەمەڕ پەیوەندی نێوان یاسا و ئاین، پەیوەندی نێوان مزگەوت وپەرستگاکان بەکۆمەڵگەوە. 

ئەم ئەگەرە مەترسیدارەی لەبۆرما ڕوویدا  لەناوچەی ئێمەشدا، ئەگەرێکە ڕۆژانە وەک بۆمبێکی نوستوو وەهایە ئامادەی تەقینەوەیە، لێرەوە دەبێت قسەکردن لەگەڵ پەیوەندی نێوان ئاین ودەسەڵات  لەچوارچێوەی کولتوری خۆیدا ڕێکبخرێت وقسەی لەسەر بکرێت، نەک پەنا ببرێتە بەر یاسا وچەسپاندنی بۆئەوەی پیرۆزی ونۆرمی ئاینێک بەزەبری یاسا ببێت بەپیرۆزی کۆی کۆمەڵگە. لەکوشتاری موسوڵمانانی بۆرما ئاماژەی ترسناکی دەسەڵاتی سیاسی دەبینین، کاتێک دێتە نێو کایە ئاینیەکانەوە، هەروەها بەپێچەوانەشەوە کاتێک کایە ئاینیەکان ئیشکالیەتە قوڵەکانی مۆڕاڵ و ڕۆحانیەت بەجێدەهێڵن ودەچنە نێو هاوکێشەکانی دەسەڵاتەوە. 

شۆکی گەورە لەم ڕووداوەدا لەدوو لایەنەوەیە: یەکەمیان لایەنێکی ئاینی ودووهەمیان لایەنێکی دنیای سیاسی پۆست کاپیتال.. شۆکی گەورە کەلەسووچی ئاینەوە دێت ئەوەیە، کەبوزییەکان بەوە ناسراوان، ئاشتیخواز و ڕۆحانین، هەڵگری نۆرمەکانی لێبوردن وخۆشەویستی ودان بەخۆداگرتنن، بەجۆرێک ڕاهیبەکانیان لەپەرستگاکانیاندا پڵنگ دەستەمۆدەکەن، بەدیوێکی تردا نابێت ئەوەمان لەبیربچێت کەبودیەکان خۆیان وەک گروپە ئاینێکی چەوساوە لەوڵاتێکی وەک چین، بەڕابەری (دالایلاما) وەک شۆڕشی ئاشتیخواز و لێبوردە خۆیان نمایشکردووە، کەچی خودی  ئەم سەفیرەی ئاشتیە (دالایلاما)  تاکە وشەیەکی دەربارەی ئەو هەموو زوڵمە گەورەیە نەگوتووە، کەساڵانە دەرهەق بەکەمینەی موسوڵمان دەکرێت لەمیانمار!.  تاوەکو ئەم چرکەساتی نوسینە دەربارەی کوشتنی ئەم هەموو منداڵ و ژنە موسوڵمانە بێتاوانەی  بۆرما بەدەستی بوزیەکانەوە هیچی نەگوتووە…لێرەوە ئێمە بەرامبەر  سینیزمی ئاینی (ئەقڵی گاڵتەجاڕی ئاینی) دەبینەوە کەهاوکێشەکانی دەسەڵات لەبەرچاو دەگرێت  ودژ بەجەوهەری بەها باڵاکانی ئاین خۆی دەوەستێتەوە. بێگومان لەپێناو بەرزگرتنی نۆرمەکانی خۆی لەبەرامبەر نۆرمەکانی دیکە، پەنا دەباتە بەر هەموو ئامڕازێک، گەر هاتوو ئەوەش چاوپۆشین و بەشداریش بێت لەکوشتاری ئاوەها ترسناک. 

دیوێکی دیکەی ئەم نمایشە ترسناکە لەوەدایە، کەئیسلامیەکانی دنیا ومیدیاکانیان لەکارەساتی ئاوەهادا بێدەنگ  وشەرمن بوون، من تێناگەم بۆچی! و سەرم سوڕماوە. کەچی  کاتێک کتێبێک، یان گۆرانیەک، یان قەسیدەیەک  بەدڵی ئەوان نەبێت، ئەوا بەسەدەها داعیە وکەناڵ فەتوای کوشتن وداخستن و سزای  کتێب سوتاندن ودەستبڕین دەردەکەن، بەهەزارەها دەڕژێنە سەر جادەکان وهەڕەشە لەکۆی کۆمەڵگە دەکەن، داوادەکەن پیرۆزیەکانی خۆیان بکرێت بەیاسا، وەک چۆن ئێستا لەکوردستانی ئێمەدا ئەم داوایە هاتۆتە نێو ڕاڕەوەکانی پەڕلەمانی کوردستانەوە. کەچی لەبەرامبەر کارەساتی ئاوەهادا بێدەنگ وشەرمن ولاوازن. ئەم (دەبڵ مۆڕاڵیەی) ئیسلامی سیاسی لەکوێوە هاتووە!، ئەم دوو دەم وچاویە لەکوێوە سەرچاوەی هەڵگرتووە!..ئەم ئەقڵە ئاینیە سیاسیە، گاڵتەجاڕیە، لەدنیادا میکانزمێکی ترسناکی بۆ خۆی پێکهیناوە کەدوور لەبەها باڵاکانی خودی ئاین، دوور لەجەهەری ئاین  گەمەی  خۆی دەکات. لێرەوە لەوە تێدەگەین چەندە ئاین ترسناک وسینیزمە (گاڵتەجاڕە) کاتێک دەچێتە نێو هاوکێشەکانی سیاسیەت وتەرازوی هێز و گوتاری سیاسیەوە، چەندە ترسناکە نۆرمە ئاینیەکان کایە ڕۆحیە گەورەکان بەجێبهێڵن وبچنە نێو گوتاری سیاسیەوە .

شۆکی دووهەم و لێکەوتەی فیکری و سیاسی  ئەم کارەساتە لەسووچی دنیای پۆست مۆدێرنەوەیە، بەتایبەت لەوڵاتانی ئەوروپاوە، کەخۆیان بەهەڵگری نۆرمەکانی ڕۆشنگەری تێدەگەن یان چاکتر وەهایە بڵێین میراتگری ڕۆشنگەرین. میدیا ڕەسمیەکانی ئەم وڵاتانە بەیەک وشە باسیان لەم کوشتارە ترسناکە نەکرد، باسیان لەو هەموو لاشە سوتاوە نەکرد، باسیان لەو هەموو دەستدرێژیکردن و لاقەکردنەوەی موسوڵمانان نەکرد لەلایەن بوزیە توندڕەوەکانەوە، باسیان لەو هەموو ئاوارە بوونەی هەزارەها خێزان نەکرد لەبۆرما، وەک ئەوەی هەموو دنیا، ئاین ودەوڵەتی پۆست کاپیتال لەسەر ئەم کوشتارە ڕێکەوتبن. 

ئەم دیمەنە بەداخەوە ساڵانی ئەنفالی بیرهێنامەوە، کەلەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست وئەو ژمارە بێشومارەی موسوڵمانان وشۆڕشگێڕانی چەپی عەرەبی ونوسەرە ڕۆشنگەرەکانیان،  لەمەڕ جینۆسایدی ئەنفال  دەنگی ناڕەزایان دەرنەبڕی. تەنانەت بیریار و فەیلەسوفە ڕۆشنگەرەکانی عەرەبیش هەمان هەڵوێستی دەوڵەتەکانیان هەبوو، کەمێکی لێ دەربچێت کەبەشەرمنیەوە ئیدانەی ئەنفالیان کردووە، دەنا کۆی گشتی دیمەنەکە بێدەنگی بوو لەبەرامبەر ئەنفال، بێدەنگی بوو لەبەرامبەر دەستدرێژیکردنە سەر منداڵانمان وبەخشینی لاشەکانیان بەسەگەکانی بیابان.  میدیاکانی دونیای ئەوروپی  بەهەمان شێوە  لەبەرامبەر ئەنفال تاوەکو ئێستاش هەڵوێستی شەرمنە ونایەوێت ووردەکاییەکانی بزانێت، ئیدی ئێمە لەبەردەم ئەو داڕزانە  ئەخلاقیە ( دیکادێنز Dekadenz  ) گەورەیەداین کەمۆدێرنە لەخودی خۆیدا هەڵیگرتووە، لەبەردەم ئەو ئەقڵە گاڵتەجاڕەیەداین کەلەنێو (ئەقڵانیەتی ئامڕازگەرایدا) بەسەر سیاسەتی دەوڵەتانی ڕۆژئاوادا زاڵە، ئیمە لەبەردەم دیکادێنزی ئەخلاقی دەوڵەتی مۆدێرنداین. 

 بەدیوێکی دیکەدا بێدەنگی  ڕۆژئاوا لەبەرامبەر کوشتاری موسوڵمانان لەبۆرما تەنها و تەنیا  ئیشکالیەتێکی داڕزانی ئەخلاقی نییە، بەڵکو ئیشکالیەتێکی گەورەی ئەقڵی سیاسی مۆدێرنەیە لەبەرامبەر  جیهانی دەرەوەی خۆی و ئەو وێنانەی دەیەوێت بیپارێزێت. بێگومان گەر ڕووداوەکانیش هەڵەی گەوررەی ئەو کڵێشە و وێنانە بسەلمێنن، ئەوا لەڕووی سیاسیەوە نکوڵی لێکردن وخۆبێدەنگکردن وتەمومژکردنی ڕاستیەکان دەبنە پارێزەری ئەو وێنە چەسپاوەی کەدەوڵەتی مۆدێرن یان پۆست مۆدێرن  بۆ ئاین وکولتورەکانی دەرەوەی دنیای ڕۆژئاوا نەخشاندویەتی. بۆنمونە  گەر ڕۆژئاوا ئیدانەی کوشتاری ئاوەها بکات،  ئەوا یەکسەر لەژێر ناونیشانی (زۆرانبازی ئاینی و کولتوری) فۆڕمولەی دەکات، وەک ئەوەی کۆی کولتور لەئاینێکی تایبەتدا کورتبکرێتەوە!، وەک ئەوەی ئاینێکی تایبەت وکولتورێکی تایبەت هەڵگری توخمەکانی کوشتن و شەڕانگێزی بێت، ئیدی لەپشت (دیالۆگی کولتورەکان) کڵێشەی حوکمێکی پێشینە وەستاوە، بەوەی کولتوری ئەویتر (موسوڵمان بەتایبەت) یەکسانە بەئاینەکەی، وەک ئەوەی ئەو کۆمەڵگانەی ئەوان بە(کۆمەڵگەی ئیسلامی) وەسفی دەکەن تەنها ئاینیان هەیە وکلتوری دیکەیان نییە!. تەنانەت لەڕیپۆرتاژە تەلفیزۆنیەکانیاندا، لەڕۆژنامەکانیاندا هیچ بایەخێک بەو زۆرانبازیە سەختە نادەن لەنێوان ڕۆشنبیران وئەکیڤستەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی لەبەرامبەر هێزە سیاسیە ئاینیەکان ودەسەڵاتدا، هیچ بایەخێکی ئەوتۆ  بەو جوڵە زیندەگیانە نادەن کەمرۆڤەکانی ئەو کۆمەڵگانە بۆ ئازادی برەویان پێداوە وجەنگی بۆدەکەن. ئەوەی لەچاوی میدیای ڕۆژئاواوە سەیری کۆمەڵگەکانی وەک ئێمە بکات وەها دەزانێت کەئیمە هەموو ژیانمان لەنێو مزگەوتەکاندا بەسەر دەبەین  وکلتوری ئێمە تەنها ڕەهەندێکی ئاینی هەیە وهیچیتر، ئێمەی ڕۆژهەڵاتی  کەسانێکین تەنها دوای سەرکردەکان و ڕابەرە ئاینیەکان دەکەوین وخەڵکانی بێ ئیرادەین. ئەم وێنەیە ڕۆژئاوا بەدەست ودان پێوەی نوساوە ونایەوێت لەمامەڵەی سیاسیدا درزی تێبکەوێت. هەڵەیەکی  گەورەی سیاسەتی ڕۆژئاوایە، کەئاین وکلتورێک بەناڕاستەوخۆی تاوانباردەکات بەشەڕانگێزی وتیرۆر، ئیسلام لەڕۆژئاوادا بەو تۆمەتە تۆمەتباردەکرێت، لەبەرئەوە لەسەر ئاستی سیاسەتی ناوخۆ ودەرەوەی  وڵاتانی ئەوروپادا، داوادەکەن گفتوگۆبکەن لەگەڵ کولتوری ئەویتردا، ئەمە وەک ئەوە وەهایە بڵێن: کەتەنها ئاینێکی تایبەت هەڵگری ئەو توخمە شەڕانگێزیەیە!. 

دروستکردنی ئەم وێنەیە ومامەڵەکردن لەگەڵیدا، میکانزمی میدیاکانی ڕۆژئاوا  هەڵدەسوڕێنێت،  مامەڵەی میدیا لەبەرامبەر  کوشتاری موسوڵمامان  لەلایەن بوزیەکانی بۆرما، پاراستنی ئەو وێنەیە بوو کەبەرامبەر ئیسلام  پێکیهێناوە. ڕۆژئاوا نایەوێت شەڕانگێزی ئاینێکی دیکە (بوزیەت ) یان بزوتنەوەیەکی سیاسی ئاینی، جگە لەئیسلام زەقبکاتەوە. گەر ئەمە ڕاستیەکی ئاشکراش بێت بەوێنەو دەنگ و ڕەنگ، ئەوا لەپێناو پاراستنی  وێنەیەی خۆیدا هەقیقەت پەرەدەپۆش دەکات، کەڕ وڵاڵ وکوێر دەبێت.  سەیر لەوەدایە ئەمجارە دنیای ڕۆژئاوا بێدەنگیەکەی ئەوەندە ترسناکی هەڵبژارد، بەجۆرێک  کەدەبێت جارێکی دیکە بیر لەو پەیوەندییە ئاڵۆزە و پڕ نیگەرانیە بکەینەوە لەنێوان نۆرمەکانی ڕۆشنگەری (برایەتی و دادپەروەی و یەکسانی) و (دنیای سیاسی) مۆدێرنەدا بوونی هەیە، دەبێت دووبارە لەگەڵ بیریارانی دونیا، لەگەڵ ڕۆشنبیر وفەیلەسوفەکانی  ئەو گومانە قوڵ بکەینەوە، کەسیاسەت  لەدەوڵەتی پۆست مۆدێرن یان پۆست کاپیتالدا پیادەی دەکات، ئەو پەیوەندیە بخەینەوە بەردەم ڕەخنەی شیکاری.. 

ئیسلامی سیاسی بەچەندەها هەنگاو خۆی لەم کارەساتە بەدوورگرت، جگەلەچالاکی فەیسبوکی لێرەوە لەوێ وهەڵوێستی فەردی توندڕەو نەبێت، داوای ئەوەیان نەکرد دونیا بچێت بەهانای ئەو مرۆڤانەی کەهەزارەها منداڵ و ژنی و پیریان کوژروان و ئاوارەن لەمیانمار. کەچی بۆ چەند وێنیەکی کاریکاتێری دونیایان هەڵگێڕایەوە. ئەوەی تایبەتە بەکوردستانەوە ئەوەیە کاتێک ئەدەب و هونەر قسە لەسەر خالیق دەکات، یان وشەیەک لەخەیاڵی خۆیەوە دەربارەی پەیوەندی  مرۆڤ وخالیق دەردەبڕێت، بەدەیەها گوتەبێژی ئیسلامی دەکەونە سەرجادەو داوای خۆپیشاندان وزەبری یاسا دەکەن بۆ سەپاندنی پیرۆزی و سانسۆرکردن، کەچی کەکارەساتی ئاوەها لەموسڵمانان ڕوودەدات هەمووان لەگوتاربێژەکانەوە بیگرە تاوەکو پارتە ئیسیلامیەکان (یەکگرتوو و کۆمەڵ و بزوتنەوە) بێدەنگی و شەرمنی هەڵدەبژێرن،    

ئەم کارەساتە دەبێت وەهامان لێبکات لەوە تێبگەین کەچەندە ترسناکە کاتێک ئاین  دەبێتە دەسەڵاتێکی سیاسی وچەندە ترسناکە پیاوانی ئاینی وگروپە ئاینیەکان کایە ڕۆحیەکان  جێبهێڵن بەرەو  کایەکانی دەسەڵاتخوازی دونیایی. چەندە ناشرینە سیاسەت ودەزگاکانی دەسەڵات پەنابەرنە بەر گروپە ئاینیەکان بۆ  یەکلاکردنەوەی هاوکێشەکانی دەسەڵات. هەموو ئەمانە وەهامان لێدەکات بەجیدی بیر لەوەبکەینەوە، کەچۆن لەم ناوچەیەدا کەپڕێتی ناکۆکی ئاینی وتائیفی ومەزهەبی ونەتەوەیی جارێکی دیکە لەسەر کۆی پەیوەندی نێوان دەوڵەت وئاین قسەبکەینەوە. وەهامان لێدەکات هەموو  ئەو توانا کەمەی هەمانە بخەینە گەڕ بۆ دروستکردنی دیالۆگێکی ئەقڵانی لەنێوان سیاسەت وئایندا، گاڵتەجاڕی ئەقڵیەتی سیاسەتی دەوڵەتە مۆدێرنەکان بخەینە بەر تیشکی ڕەخنەی شیکاری .